«Իգդիր» գիրք

        14.11.1984 Շարունակում եմ «Իգդիրը»… Հաստանում է, ճյուղավորվում և վերջը չեմ տեսնում:
Մարդուս առաջին թշնամին ինքն է… պե՞տք էր քեզ գրիչ վերցնել, երբ վրձինը այսքան ծանրացել է ձեռքիդ…
11.09.1985 Իգդիրը վերջացրի… ստացվեց մակվեցու ասածով` «պոեմանման բան», եթե… մի 3 անգամ արտագրեմ, մի բան կստացվի: Բայց դա նշանակում է նորից երկու ամիս վրձին չվերցնել, արժի՞… տպագրում են:
22.01.1986 «Իգդիրը» մշակում եմ: Ինչքան էլ որ չակերտներ, բայց պետք է, շատ են «կարճ» ասածներս: Ես հասկանում եմ, բայց կարդացողը հո ինձ հետ չի գրել… Դժվար բան է գրելը…  նույնպես… Ես կարծում էի, որ նկարելուց դժվար բան չկա…բայց էլի նկարելը ավելի դժվար է, շա՜տ դժվար:
      23.11.1986 «Իգդիրը» իսկապես վերջացրի: Մնաց մեքենագրել:
    01.12.1986«Իգդիրը» տվեցի Սարոյին, տարավ մեքենագրելու… այսինքն` վերջացրի… Սարոն քնքուշ, զգայուն սիրտ ունի… ասում է` «հզո՜ր բան է»… հզո՞ր, հզոր չի, բայց ինչ-որ բան կա մեջը, որ գլխի չեմ: Նկար չի, որ հեռվից նայեմ, իմանամ ինչ եմ արել… Ուր էր թե մեկը լիներ իմ «անհրավեր այցելուներից», հարցնեի, իմանայի, թեկուզ Վլասին, գոնե Խոռո Դադոյին կամ «Օթելլո Սմբատին»… չկան, և էլ ի՜նչ իմանամ` ինչ եմ գրել: Ինչևէ, պրծա, «օձիքս ազատեցի»… Բայց գուցե դրանից է, որ լացել ես ուզում… հը՞… ինչ իմանամ, ինչ իմանամ… Եվ ինչ իմանամ, ինչու եմ հիմի, վերջերս մոմ վառում սեղանիս և մոմի լույսի տակ եմ գրում և ուզում եմ նաև նկարել, ինչպես ֆրոնտում նկարում էի ճրագի լույսի տակ…
 13.12.1986  «Իգդիրը» մեքենագրում են և ստացվում է, սատանան գիտի, քանի էջ` 200-300 էջ, բայց, չգիտեմ ինչու, վախենում էի մանրամասնություններից, իսկ հիմա զգում եմ, որ պետք էր…
12.02.1987 Եվ… «Իգդիրը» դեռ նայում եմ, խմբագրում… Կփրկեր, եթե մի անգամ էլ պարզապես արտագրեի: Զարմանալի բան է, արտագրելիս` ես, որ արտանկարել չգիտեմ և միշտ ուրիշ բան է ստացվում, Իգդիրն էլ կփոխվեր և անպայման կլավանար:
Իսկ ո՞վ է ինձ շտապեցնում, ո՞վ է ընկել հետևիցդ` կասեր ինքը` Իգդիրը, պայմանագիր ունե՞ս, տպագրողները սպասու՜մ են…
 17.11.1989 Գիրքը (Իգդիրը) տվեցի մեքենագրելու: Այսինքն` վերջացրի տառապանքս, որ նորից շարունակվի մինչև տպագրվելը: Տպագրելու է «Արևիկ» հրատարակչությունը, եկող տարի և իմ… «նկարազարդումներով», որի մասին ոչ մի պատկերացում չունեմ… Ես խնդրում էի, որ ուրիշ մեկը անի նկարները, բայց լսել չուզեցին: Չուզեցին, որովհետև պատկերացում չունեն, թե դա ինչ անիմաստ զբաղմունք է ինձ համար…
… Եվ առաջին անգամ մտածեցի և համոզվեցի, որ գրքի նկարազարդումները անիմաստ գործ է… նկարչի համար: Կարելի է միայն և միայն երեխաների համար (հատկապես) գրված գրքերը նկարազարդել, քանի որ երեխաները սիրում են «տեսնել» նաև: Իսկ ես ո՞նց նկարեմ «Բիծլոյին» կամ Վլասին… Ես անգամ կկեղծեմ, անիմաստ բան է: Նույնն է, եթե ես վերցնեմ և «Կյորեսը» «նկարազարդեմ» առավել, քան ինքը` իմ պաշտելի Ակսելը.չէ՞որ ինքն արդեն «նկարել» է գրչով… Անիմաստ տառապանք ինձ համար և անիմաստ զբաղմունք (երիցս) նկարչի համար:
*** Իսկ կտավը դեռ «անբիծ» է… «մաքուր»… Կկարողանա՞մ արդյոք դուրս գալ այս կաշկանդվածությունից…
       08.12.1989 «Իգդիր»-ի մեքենագիրն եմ ուղղում… և մի քիչ… խզբզում…
     05.01.1990Գիրքն էլ վերջացրի՝ ուղղումները: Կարելի է տանել խմբագրություն:
   08.01.1990Գիրքը տարա տվի… Խմբագիր չուզեցին Ալվարդին… Ափսոս: Համոզեցի, որ իլյուստրացիաները ես չանեմ…
       16.01.1990 Կարենը եկավ: Համոզեցի կարծես, որ «Իգդիրի» նկարները անի: Վախենում է վերցնի վրան, ասում է՝ «Գոնե ինձանից վատ նկարեիր…ախր շատ մեծ նկարիչ ես»… մախլաս:
09.02.1990  Կարենին տվեցի գիրքը, որ նկարազարդումները մտածի:
       10.06.1990  Էսօր Կարենը (Սմբատյան) «Իգդիրի» իլյուստրացիաների «էսքիզները» բերեց…
   18.06.1990 Կարենը բերեց իլյուստրացիաները` արդեն ավարտած… և 5 օրում… Հրաշք է, ասելիք չունեցա, արել էր ինչպես կարող էր, և… այդպես էլ կարելի է: Այդ «ոչ խորամանկ» պարզությունը երևի թե սազի գրքին: Ուր է, թե ես էլ կարողանայի այդպես «անխորամանկ» նկարել:
       08-09.08.1990 Իսկ «Իգդիրը» պարզվեց, որ եկող տարի է լույս տեսնելու (ես կարծում էի մինչև տարվա վերջը պիտի տպվեր): Եկող տարվա 2-րդ կվարտալ է նախատեսված, և Վարդգեսը (Քալանթարյան) ասեց` կտեղափոխի 1-ին կվարտալ: Ափսոս, շատ էր պետք, որ գոնե տարվա վերջում լույս տեսներ:
*** Զարմանալին այն է, որ այդ «պոեմանման վեպում» բոլոր հարցերը շոշափված են և զարմանալին նրանում է, որ ես այդ մասին չեմ էլ մտածել, ծրագրված չունեմ և ստացվել է… ինտուիտիվ կռահում, «վաղվա»… այսինքն` այսօրվա դեպքերի… իսկ չէ՞ որ ես գրել եմ 1985-87թվերին…
Ափսոս, շատ էր պետք հիմա:
Ոչինչ, մի՛ տխրի, դու 25 տարի առաջ նկարել ես այսօրվա հանրապետության ծնունդը, 25 տարի առաջ նկարել ես եռագույնը, դրոշակը, որ անցյալ տարի սիրտ արեցին լույս հանել…
Եվ 1957-60 թվերին էլ նկարեցիր «Պատասխանը Հազկերտին», որ այսօր գեր.խորհրդի պատգամավորները մի շաբաթ է վիճում են, թե ինչ գրեն Կրեմլին` Հազկերտին…
Ոչինչ, մի՛ տխրիր, դու քո գործը արել ես:
*** Հիմա, ինչպես Աշոտն էր ասում, հիմա պետք է քեզ… «գժվել»… և մի ափսոսիր, որ «քիչ է մնացել»… Գժվելու համար ունես ժամանակ...
       23.10.1990Իսկ «Իգդի՞րը», գի՞րքը… Դևրիկյանն էլ չի շտապում կարծեմ և կարդացել է գոնե… Չհասկացա, թե խմբագիր լինելը ինչ է նշանակում: Ամեն զանգելուց հանգիստ պատասխանում է, որ ամեն ինչ կլինի… Եվ դա է, որ մխիթարական չէ: Վատ բան չեմ ուզում մտածել, բայց փափուկ բարձն էլ պետքս չի:
       26.04.1991 Էսօր մաքրեցի պալիտրաները: Նայեցի «Իգդիրի» խմբագրված տեղերը և կրճատեցի ըստ այդմ: Կրկնություններ էին նկատված, որից գիրքը կշահի:
Ուրեմն դեռ «Իգդիրի» հարցը մնում է բաց… Վա՜յ քեզ, Դևրիկյան, ինչ թշվառ բան էիր եղել… «Մի անհանգստանա, ամեն ինչ նորմալ է, ամեն ինչ կլինի»… ահա ասածը տարի ու կեսի ժամանակամիջոցում… Վայ քո…
Ամեն ինչ սկսվում է զրոյից:
    22.01.1992 Իսկ տպարանները կնքել են, և գիրքը մնաց շարված… Հե՜յ գիտի, Իգդիր, Իգդիր, տեսնում ես, չէ՞, ի՜նչ են անում նորից քեզ հետ… Լուռ ես և ի՞նչ կարող ես անել էս ոջլոտների հետ, այս աղքատ, տկլոր, ընչաքաղց ոհմակի հետ… Տեր չկա՜… բոլորը գյադա են` ճիշտ ու ճիշտ Սայադի ասածով. «Քսանը մի ղուլ չեն պահում, աղերեմեն բեզարիլիմ»…
— Վերջացան, աղաներն էլ վերջացան…
   21.06.1993Իմը, իմ հոգին կխճճվի Արազի էս ու էն ափին հաստատ, դադարգյուն… ոչ էստեղ, ոչ այնտեղ, Հմայակ հորս հոգու նման, որը դեռ ինձ մոտ է… մորս էլ նույնը… Իսկ ինձանից հետո իրենք էլ են դադարգյուն լինելու…
Կարդում ենք Արտյուշայի հետ «Իգդիրի» մատրիցաները… քանի՜ տարի ընդմիջումից հետո: Տեր Աստված, ոնց որ էսօրվա համար է գրված և տասը տարի առաջ… «Զարմանալի բան ես գրել, Էդ, — ասում է Արտյուշան,- սա որերորդ անգամ է կարդում եմ և ոչ մի ձանձրույթ կամ ավելորդ մի բառ, միտք»…
Ես, ասեցի, որ հիմա էլ չգիտեմ ինչ եմ գրել, բայց որ ուրիշն է կարդում, ես էլ եմ զարմանում, որ ես եմ գրել այդ զարմանալի գիրքը, որը… հրատարակող էլ չունի…չորս տարի շարված, ընկած է տպարանում…իսկ հիմա էլ «հովանավոր» է պետք: Մի…միլիոնատեր լածիրակ, որ երկու տոննա թուղթ առնի, տա: Չկա, չկա այդ լածիրակը, գերադասում են դոլարներ դարձնել, տանել Ամերիկա:
Բայց մի օր լույս պիտի տեսնի՞. երևի: Ես գիտեմ, թե ինչ եմ գրել և, եթե գրող լինեի և մի քիչ էլ նման իրենց… կասեի, որ… կասեի, որ զուր չես քոռացրել աչքերդ, Իգդիրը կա և կմնա: Եվ կասեի, որ գրել ես օքեյ!
       16.05.1994 Գրքի` «Իգդիրի», հրատարակելու համար ոչ մի «հովանավոր» չեղավ: Մնաց, որ իմ նկարների հաշվին լույս տեսնի: 1500 դոլար է պետք, որը ունեմ, բայց «ուտելու» համար էր պահված: Ճար չկա, պիտի տամ: Իսկ… Արշակ Սուրենի Բակլաչյանը ստից միլիոներ դուրս եկավ, ինչպես բոլոր այսօրվա «աղաները», որոնք միասին մի Մանթաշովի ճկույթը չարժեն, քնձռոտ «բիրդան աղա» են, ուրիշ ոչինչ:
      30.06.1994  1000 դոլար տվեցի տպարանի դիրեկտոր Կ…ին, որ գիրքը հազար օրինակ տպվի:
***Իսկ առնող կլինի՞: Գիրք առնողը հացի փող չունի, իսկ փող ունեցողի համար գիրքը պետք չի…
        29.12.1994 Թորոսն է եկել և հետը բերել գրախոսական «Իգդիրի» մասին, «Գարունը» պիտի տպագրի: Բայց զարմանալի բան է կատարվում, այս իգդիրեցի կոչվածները էշի ականջում կարծես քնած լինեն, և կա՞ն արդյոք, թե՞ լրիվ ուծվել են… Գրախանութում ընդամենը 3 գիրք է վաճառվել… Վա՜յ ձեր իգդիրցի ասողի… Դե համեմատիր վանեցիների հետ, ճկույթն էլ չարժեն:
      10.11.1995 Բոլորից շատ Վիլիկն է լինում մոտս: Եվ երբ մնում ենք մենակ, կարդում է ինձ համար «Իգդիրը» և ես… սովորական ընթերցողի (լսողի) դերում եմ… Եվ սատանան տանի ինձ, իսկապես լավ է գրված` պարզ, հասարակ և հասկանալի… Թվում է ինձ, որ իմ շատ սիրելի Մնձուրին կհավաներ գրածս…
Եվ Տեր Աստված, ինչքան լավ է, որ իրեն չէի կարդացել, միայն վերջացնելուց հետո ձեռքս ընկավ: Կդժվարանար գրելը: Երբ ոչ ոք չի խանգարել գրելու ժամանակ, գրել եմ Իգդիրի ներկայությամբ և վերջ!
Տեղեր կային, որ գրելուց լացս գալիս էր և հիմա էլ, երբ լսում եմ, աննկատ սրբում եմ աչքերս…
*** Իսկ իգդիրեցիների թոռները պարզապես երևանցի են: Իգդիրը իրենց չի հետաքրքրում և… բացառությունը նորից կանայք են…
Եվ բոլոր դեպքերում, եթե հայտարարի բերենք և եթե հանկարծ մեկը երազիս գա, նորից կասեմ, որ իգդիրեցի չկա! Չի մնացել, իսկ «չկա»-ն ահավոր բան, չկան!
*** Վիլիկը կարդում է «Իգդիրը» և դեռ չենք վերջացրել: Զարմանալի է, կարծես ուրիշի գրվածք է և հաճախ թաշկինակով աչքերս եմ սրբում… Եվ պիտի ասել, որ այդ «ուրիշին» չես խառնի ոչ ոքի հետ: Դատավորս կարող էր լինել մեծն Եղիշեն, կամ իմ պաշտելի Բակունցը, ուրիշ ոչ ոք:
      18.04.1998 Իրիկուններին Վիլիկը կարդում է «Իգդիրը», և ապշողը ես եմ լինում: Զարմանալի շարադրանք ունի, պարզ, հասկանալի, հանգիստ, անշտապ… Եվ դա ես եմ գրել! Ափսոս, որ «Երևանը» մնալու է… չգրված… Կարող եմ քոռ-քոռ էլ գրել, բայց իմ «ուժը» արտագրելու մեջ էր… երբ սովորական պատմությունը դառնում է «անսովոր», ուրիշ «բան»: Թելադրել էլ կարող եմ, բայց… ինչպե՞ս «արտագրեմ»: Չէ՛, բան չի ստացվի, ափսոս, մեղկ… Այո՛, մեղկ է, քանի որ «Երևանը» ոչ ոք չի գրելու, ինչ գրված է մինչև հիմա տկարամիտ բաներ են, չտեսած, էստեղից-էնտեղից մի բան լսած… ինչպես էդ գող, ղումարբազ, հարբեցող, անլվա, կեղտոտ Բալայի մասին հնարած ապուշությունները:
Ես հիմա պարզ գիտեմ, թե ինչպես են ստեղծվել լեգենդները… հիմար բան է: Եթե բոլորը Կարա Բալայի օրինակով են և երևի թե այդպես է!
      02.01.1999 Հակոբը զանգեց… կարդացել էր «Իգդիրը»… «Լաց եմ եղել մի քանի անգամ»… Եվ նորից համեմատություն… Չ-ի (?) հետ… Հիմար բան է այդ «համեմատությունը», ասել եմ և դա ճշմարտություն է:
   31.01.1999  Էսօր մի երիտասարդ էլ զանգեց: «Իգդիրն» էր կարդացել… Լավ էր, որ երիտասարդ էր: Խոսում էր նույն զարմանքով և կարծեմ շատ հիացած: Ի՞նչ կա որ: Ո՞վ էր պարտադրել: Խոսում էր անկեղծ: Ուրեմն դեռ կան նաև կարդացողներ:
Եվ ափսոսում էր, որ նկարիչ եմ… Էդ արդեն լավ չէր:
        27.04.2002 Երեկ էլ «Իգդիրը» շարունակեցինք կարդալ, այսինքն` լսեցի, և մնում եմ զարմացած, զարմանում եմ, որ այդքան մանրամասներ, Իգդիրի կյանքին վերաբերող բաներ եմ գրել, չեմ ձանձրացել… Եվ ամեն անգամ կարդալիս… նաև չեմ ձանձրանում… Կարծես ես չեմ գրել:
        12.04.2003«Իգդիր» գիրքը դեռ կարդացող կա… էլի զանգեցին… զանգողները կանայք են:

1. Епремян Л. – Свидание с «арестантом», или Монолог старого игдирца – газ., «Новое время», Е., 01.06.2002

2. Խաչատուրեան Եուրի – Իգդիր քաղաքի ասքը – ամս., «Խօսնակ», Պէյրութ, 02.03.2005

3. “Мы, рожденные на твоей земле, не имели права забыть тебя…” – газета армян России “Еркрамас”, M., 2011, husisapail.narod.ru