Որ գեղանկարիչ Էդուարդ Իսաբէկեանը նաեւ գրողական ձիրք ունեցող արուեստագէտ է, գիտէի դեռեւս իմ ուսանողական տարիներից. մեր գրական մամուլի էջերում Ակսել Բակունցի, Ալեքսանդր Բաժբէուկ-Մելիքեանի, այլ նշանաւոր անձանց մասին իր գրածները սովորական խօսք կամ առօրեական յօդուածներ չէին, այլ ճաշակաւոր էսսէներ` դատողական մտքի ու գեղարուեստական մտածողութեան իւրայատուկ միասնութիւն` շաղախուած բանաստեղծական զգացումով ու շնչով: Գիտէի նաեւ, որ վաղուց, 1940-ական թուականներից սկսած, օրագիր է պահում, որ նաեւ գեղարուեստական գործեր է գրում` բանաստեղծութիւններ, քառեակներ եւ այլն, այն էլ` միայն իր համար: Բայց որ` վէ՜պ…
Էդուարդ Իսաբէկեանը յախուռն արուեստագէտի իր լի, ինչպէս ասում են, ու լեզուն կեանքում մանկութիւնից ի վեր իրեն չլքող մի անվախճան սէր – մի այրող ցաւ – մի չվերջացող ողբերգութիւն է ունեցել: Դա իր ծննդավայրի ու իր հայրենի քաղաքի` հայոց Իգդիրի սէրն է ու կորուստը: Իգդիրը, իր Իգդիրը, պատուական այրերի, մշակույթի նուիրեալների ու առասպելական հայրենասէրների օրրան Իգդիրը: Իգդիրը տեւում էր եւ տեւում նրա մէջ: Յիշում եմ` երբ խօսք էր բացւում Իգդիրի մասին, երբ` առիթ էր ունենում յիշելու Իգդիրը կամ խօսելու Իգդիրի մասին, մի պահ լռում էր, այրուող ծխախոտը մնում էր մատների մէջ, ինքը, թւում է, հեռանում էր` դէպի ժամանակների խորքը, դէմքին իջնում էր մի ուրիշ տեսակ խաղաղութիւն` երանութեան պէս: Եւ երբ սկսում էր խօսել, ամբողջովին կերպարանափոխւում էր: Եւ նկարիչը, որ իր էութեամբ արդէն Ռուբէնսեան կերպար է, մի հայկական Կոլա Բրունէոն, իր խառնուածքով ու բնաւորութեամբ բռնկուող ու անկանխատեսելի, նման իր նկարազարդած «Վարդանանք»ի էջերում ապրող հայ կենսական ոգու կրողներից մեկին, դառնում էր բոլորովին ուրիշ, ասես մեր նախնի վէպը յօրինողներից մէկը` վիպող ու ասացող: Ով գիտէ, գուցէ հենց այդպիսին են եղել մեր հին վէպի ասացողները: Եւ մոռացուած ծխախոտի ծուխը, որ գալարուելով բարձրանում էր իր մատների միջից, թվում էր իր մէջ անթեղուած անբոց կրակի եւ անդարձ կորստեան ցաւի ծուխ…
Եւ, շատերիս համար անսպասելի, մի օր իր բանաւոր ասքը դարձաւ վէպ: 1993 թուականին Էդուարդ Իսաբէկեանը «Իգդիր» վիպասքը դրեց ընթերցողի սեղանին: Այն զարմացրեց արուեստագէտին լաւ ճանաչողներին անգամ, զարմացրեց` ու անակնկալի բերեց: Այդ գրքով հայ գրականութեան քարտէսի վրայ վերստացաւ եւս մէկ այլեւս անկորուսելի ու անխորտակելի պատմական քաղաք` Էդուարդ Իսաբէկեանի Իգդիրը: Առանց չափազանցելու վախի կարելի է ասել, որ Իգդիր քաղաքը այսօր իր արժանաւոր տեղն ունի Չարենցի Կարսի, Բակունցի Կէօրէսի, Թոթովենցի Խարբերդի, Զօրեանի Ղարաքալիսա-Վանաձորի, Մահարու Վանի կողքին: Եւ եթէ բարեբախտաբար Կէօրէսն ու Վանաձորը այսօրուայ Հայաստանում են, ապա Կարսը, Խարբերդը, Վանը` այն միւս մեր Հայաստանում: Եւ, ի հարկե, մեր գրականութեան մէջ: Եւ նրանց հետ արդէն նաեւ Իգդիրը:
Էդուարդ Իսաբէկեանը փառաւոր գիրք է գրել, ասք, Իգդիր քաղաքի գեղարուեստական կենդանի պատմութիւնը: Քաղաքը` իր բնակիչներով, իր վարք ու բարքով, իր սէրերով ու ատելութիւններով, ծէսերով ու սովորոյթներով, իր հոգեբանութեամբ, առօրեայով ու կենցաղով. մի խօսքով` ափերից յորդող իր հայկականութեամբ ու հայկական կեանքով: Դժուար է զատել, թէ գրքում որտեղ է աւարտւում վաւերականութիւնը եւ որտեղ է սկսւում գրողական երեւակայութեան յօրինուածքը: Այն, ինչ պատկերուած է «Իգդիր»ում, գեղարուեստօրէն հաւաստի է, հոգեբանօրէն` համոզիչ ու վաւերական: Միայն իսկական գրողը կարող էր պատկերել, ասենք, այն դրուագները, որոնց մէջ Բանավշա տատը լողացնում է պապին, կամ գաւառական քաղաքի ճարպիկ գլխարկագործը ճանապարհ է դնում պատուրիատուին…
Եւ եթէ այսօր մեզ համար հայկական Իգդիրը իրականութեան մէջ չկայ, անգոյ է, ապա այն կայ եւ լիաբուռն կեանքով ապրում է հայոց լեզվի հզօր ու անափ դաշտի մէջ, Էդուարդ Իսաբէկեանի «Իգդիր» գրքի էջերում: Այս գրքում քաղաքը շարունակում է ապրել իր հին կեանքը, բնակիչները սիրում են, տխրում են, աշխատում են, ուրախանում են, կռւում են, հաշտւում են այնպէս` ինչպէս աշխարհի ապրող, գոյութիւն ունեցող բոլոր քաղաքներում: Ասես ոչինչ չի էլ եղել եւ ոչինչ չի էլ լինելու:
Երբ 2002 թուականի Յուլիսի 25-ին թէ՞ 26-ին ես իրերի պատեհ բերումով Վանից վերադարձի ճանապարհին անցայ Իգդիրով եւ տեսայ Իգդիրը, նրա յուռթի ու անվերջանալի այգիները, Էդուարդ Իսաբէկեանի գրքի էջերից ելնող այրող ցաւի ծուխը կսկծացրեց նաեւ իմ աչքերը եւ սեղմեց կոկորդս… Ինչ եմ ասում, ես հո գիտեմ, որ Իգդիր հայկական քաղաքը այլեւս անկորնչելի է ստուգապէս: Եւ, ի հարկէ, շնորհիւ Իգիրում ծնուած եւ ոտից գլուխ իգդիրցի Էդուարդ Իսաբէկեանի…: