Երվանդ Քոչար

       Իմ առաջին ծանոթությունը Երվանդ Քոչարի հետ եղել է, այսպես ասած, «հեռակա»: Պարզ պատճառով: Ես  Թբիլիսիի ակադեմիայի ուսանող էի և դեռ առիթ չէր եղել անձամբ ծանոթ լինելու:
Բայց 1940 թվին Հեղափոխության թանգարանի պատվերով ես մի նկար էի նկարել («11-րդ բանակի մուտքը Երևան»), իսկ ընդունող ժյուրիի անդամ էր եղել Քոչարը, որը  հավանել էր նկարս և հետաքրքվել` ով լինելս, և եղբորս` Հրայր Իսաբեկյանին հայտնել այդ մասին և պատվիրել ինձ շնորհավորել, բարևել իր կողմից և … երկու հազար ռուբլով նկարիս գինը բարձրացրել:
Երբ վերադարձա Թիֆլիսից, Քոչարը… չկար, ինչպես չքացել էին Փարիզից եկած մի քանի  պատվելի մարդիկ` դիրիժոր Յաղուբյանը, դերասան Լևոն Հարութը և այլք: Երկու, թե ինչքան տարի «նստեց» բանտում և դուրս եկավ արդարացված (այն ժամանակներում զարմանահրաշ բան): Բայց լսողությունը վնասված, որ հետագայում դարձավ համարյա թե խլություն, և Մարիետա Շահինյանի նվիրած լսափողն էլ չէր օգնում կարգին լսելու:
Փարիզից եկել էր մենակ: Ֆրանսուհին չէր ուզել երևի երևանցի դառնալ, և մեր մաեստրոն, որ բնիկ փարիզեցի այդպես էլ չէր դարձել, երբ Երևան եկավ… նախ և առաջ ամուսնացավ… Ամուսնացավ հին, բնիկ երևանցու դստեր հետ և հայր դարձավ: Հետո` ինչ եղավ, չգիտեմ, բայց մաեստրոն այդ կնոջից էլ բաժանվեց՝ տղային թողնելով մոր մոտ: Իսկ տղան էլ մաեստրոյի մանկության ճիշտ կրկնությունն էր` նույն ոսկեգույն մազերը, կապույտ աչքերը, և շնորհք էլ ուներ…
Ապրում էին իրենց այգու կողքին եղած սովորական մեկ ու կես հարկանի տանը, այսինքն` նկուղային հարկի վրա: Եվ այդ այգին էլ Երևանի «արևելյան» այգիներից էր, հենց Օպերայի շենքի ետևում, իսկ Օպերայից հետո տներ չկային, Երևանը բոլոր չորս կողմերով վերջանում էր այգիներով: Հետո այդ այգու տարածքն էլ դարձավ «բնակելի» և առաջին տներից, որ կառուցվեցին, Նկարիչների տունն էր, մյուսը` Գրողների, հետո ավելացան մյուսները և այգու մի մեծ մասն էլ դարձավ այդ տների բակը, իսկ մինչև այդ էլ այդ այգու մեծ ընկուզենու տակ երկու անգամ պատիվ ունեցա մաեստրոյի հետ սեղան նստել, այսինքն` խմեցինք այգու ընտիր խարջու սպիտակ գինի և այլն… Իհարկե, իրեն հրավերով, և մի անգամ էլ թիֆլիսեցի նկարիչ Կարալովի հետ, որին էլ քեֆի ժամանակ մաեստրոն «Բուլո» էր անվանում (հետո իմացանք, որ այդ «Բուլոն» պարզապես փաղաքշանքի արտահայտություն էր):
        Մենք հանդիպեցինք, ինչպես հին ծանոթներ և դա շարունակվեց մինչև վերջ:
    …Հետո նա ուզեց, որ ես գրեմ «Դավթի» մասին, իսկ հետո էլ` «Վարդանի» մասին: Չգիտեմ, թե ինչու էր այդ «ուզելը», բայց ուզեց, որ ես գրեմ և դառնամ բոլոր երևելի արձանագործների համար… «ոչ համակրելի» (արվեստաբաններն էլ այդ տարիներին խուսափում էին որևէ մեկի մասին «լավ բան» գրելուց, որ չդառնան մյուսների համար անհամակրելի: Այդպիսի ակտիվ մթնոլորտ էր մեզանում 40-ական թվերին, իսկ հետո դարձավ սովորություն, որ մեր քննադատները ոչինչ չգրեն):
Ինքը` որպես մարդ, բառիս համապարփակ առումով այնպիսին էր, այնպիսի բարձունքի, որ կարող էր և ընկերություն անել և´ մեծի, և´ փոքրի հետ` առանց խանգարող պայմանականությունների, առանց տարիքային տարբերության, որ հատուկ է մեծ մարդկանց (այդպիսին էին և´ Իսահակյանը, և´ Սարյանը, բոլորը մեր մեծերից): Միայն մեծ մարդը կարող է իրենից փոքրի հետ «լեզու գտնել», և մենք ընկերություն էինք անում… հաց կիսելով, նարդի խաղալով, կատակելով և ավելի շատը կատակելով: Խելոք, լավ նկարիչ լինելը դեռ քիչ է նրան բնորոշելու համար: Իր մեծ կուլտուրայի հետ սրամիտ էր, հումորի անսահման պաշարով և նրա հետ լինելը, զրուցելը հոգու հաճույք էր: Հումորի պակասը, մեծ մարդու մոտ անգամ, համարյա թե… ցավալի երևույթ է կարծեմ:
      Նրա ելույթները նկարիչների ժողովներին, քննարկումներին, հրաշալի պատումներ էին, «էսսե»-ներ, և դահլիճը ցնծում էր զվարթ ծիծաղից, հրճվանքից, երբ Քոչարն էր խոսում:
       Մի անգամ, երբ խոսքը քննադատության մասին էր, քննադատության անշնորհք, ջարդարարական ձևերի մասին, առանց «թեորետիկ» ճոռոմաբանությունների, պատմեց սարից իջած չոբանի, հովվի (իսկ ինքը չոբան էլ ասեց) մասին. «Մտնում է չոբանը, մահակն ուսին, բրուտի արհեստանոց` իր համար կուժ ու կուլա առնելու: Եվ ամեն անգամ շրջվելուց արհեստանոցի դարակների կողմը` մի ամբողջ շարք ամանեղեն մահակով ջարդ ու փշուր անում… Եվ երբ վերջապես հայտնում է իր ուզածը կուժ ու կուլայի մասին, գույնը թռցրած խեղճ վարպետը ասում է.
-Եթե մի անգամ էլ շուռ գաս, ծախելու ոչինչ չեմ ունենա»:
Եվ այդպես նման պատմություններ ամեն հավաքույթին: