Դեռ 17-ի առավոտյան Երևանում էինք, երեկոյան` Մոսկվայում: Էլի «էն» Մոսկվայում` անհամ, անհոտ: Իսկ 19-ի առավոտյան (6-ին) Մոսկվայից դուրս գալով` երեկոյան (5-ին) արդեն «Բուքրեշտում» ճաշում էինք ռումինացոց հաշվին: Մեզ հանդիպող ռումինացի 2 նկարիչների (մեկը կին էր` Ստոյկա անունով) հետ էր հայ ծաղրանկարիչ Խաչիկ ( մերը քիչ էր) Տամադյանը: Հանդիպումը անցավ «ջերմ, բարեկամական մթնոլորտում», բայց առանց չակերտների: Պարզ, բարեհամբույր մարդիկ էին, առանց պոզաների: Տվեցին մարդագլուխ 200 լեյ ծախսելու, վաղվանից կտան 100-ական «ցմահ», որը բոլ-բոլ բավական է, եթե անգամ տրաքվես ուտելուց:
*** «Կաքավում է ռադիո Բուքրեշը»… ոչ մի կաքավ, սովորական, համարյա թե մեզ նման բարքեր և մարդիկ!
20.10.1958 Եղանք մի քանի քանդակագործների արվեստանոցներում` Իյան, Քորադժան (որի հայ լինելը կասկածում եմ) և էլի մեկի մոտ և դրանց մեջ, ինչպես երևում է բոլորի մեջ Իյանը վարպետ է (Ռաֆին գիտեր):
Եղանք նաև երկու նկարիչների (մեկը կին) հաշվետու ցուցահանդեսում:
Իսկ երեկոյան եղանք մուզ.կոմեդիայում` Ռևյու… զանազան «պորտ խաղացնողներ» և «կաքավողներ», մի զարմանահրաշք «օյին»: Ձանձրալի է! Մեր գյոզալ աշունը թողինք, եկանք:
21.10.1958 Եղանք ազգային թանգարանում, նախկին թագավորական պալատում Միխեյի! Եվ, ո՜վ Աստված, բացի ամեն տեսակ բաներից տեսա մի աստվածային Գրեկո, Դելակրուայի էտյուդը (էտյուդը…) «Դանթե և Վիրգիլ»-ի համար, մի աստվածային Գրո` ձիու գլուխ (Ռաֆոյին նման չէր), Կուրբե, Դոմյե և այլք!
Հիանալի շենք, ազատ էքսպոզիցիա: Դուրս եկան Իյոն Անդրեեսկուի[1] պեյզաժները և վարդերը, Գրիգորեսկուի[2] տարանկան և էլի շատ բաներ և այլն («Կռիվ ցուլի հետ» Դելակրուայի նման), ուժեղ աղդեցություն Կուրբեի, Կորոյի (պեյզաժների մեջ), ղազ ծախող, աղջիկը կժով, մերկ կին (փոքր չափի` 25×40), կիսապառկած կինը, դուրս եկավ նաև Պալադին[3]:
Նոր արվեստը և ինչպես հինը ահավոր ազդեցության տակ է ֆրանսիական արվեստի: Բուրդելը հիանալի էր. Բեթհովենը և հատկապես Պոմոնան: Մոնտիչելին մի հիանալի պառավի պորտրետ ուներ: Դավիդ կար անհամ-անհոտ, Դելակրուայի րիսունոկը (վագրի գլուխ), Ժերիկոյի էսքիզը`Մեդուզայի լաստը:
Շան պես հոգնեցի և եկա, քնեցի մինչև ժամը 5-ը: Վաղը հարկավոր է գնալ, առանց էստաֆետի նայել հիշածներս մանրամասն:
Ա՜խ Էժենի, ցավդ տանեմ, ինչքան լավն ես…
22.10.1958 Եղանք Զամբախչյանի տուն-թանգարանում, Ամանի տուն-թանգարանում և Մուզեյ Սիմա! Անաստասի Սիման-ի հավաքածուն, ռումինական Տրետյակովկայի նման մի բան:
Զամբախչյանի հավաքածուին բան չի հասնի, իհարկե, սկսած Ամանից մինչև Արամիկը: Ռումինական նկարիչների ամենալավ գործերն է հավաքել… և հիմի էլ նորից տվել ռումինացոց… Մեզ համար ուղարկածների մասին ասում էր, որ մոդեռն չի ուղարկել` կարծելով, որ մեզ մոտ հարգի չի: Միայն Դելակրուան ինչ արժի (պիտի գնամ կոպիա անեմ!): Իրեն թողել է միայն մի «քիչ» բան, միայն ընդամենը Ռենուար 2 հատ, Կորո 2 հատ (վաղ գործերից, բայց գեղեցիկ բաներ), Սիսլեյ մեկ հատ, Պիկասո մեկ հատ, Մատիս 2 հատ, Մարկե 2 հատ, Բոնար 1 հատ, Պալադի մի 7-8 գործ, ամենալավ գործերից և էլի ուրիշ բաներ և վերջապես Դելակրուա` մերկ կինը պառկած. փոքր, ընդամենը չափը 22×30 կլինի, բայց մի աստվածային բան!
1933 թվին Մյունխենում 8 հազար մարկով է գնել (երևի ղալմաղալի ժամանակ):
Իրենից ու կնոջից (երեխա չունի) մնացել է ավերակ, հազիվ շարժվում են, ինքը, բացի պարալիչից, նաև բան չի տեսնում… Խեղճը քանի անգամ լցվեց…Ինձ ինչ-որ ճանաչում էր, գիտեր, ազգանունս իմանալուց անմիջապես հիշեց! «Ձեզ կճանչնամ, գիտեմ, կարդացած եմ ձեր մասին» և հետո Տիգրանից և Չիկից լսեցի, որ զանազան առիթներով ինձ հիշել է:
Եվ Ամանը, և Գրիգորեսկուն տարօրինակ նկարիչներ են, հիանալի գործերի կողքին (Ամանը հատկապես փոքր, մինատյուր չափերի մեջ) այնպիսի զզվելի, նայիվ գործեր ունեն, որ նայել անգամ անհարմար է: (Ամանի ամենալավ գործերից ինքնանկարը Զամբախչյանի մոտ էր): Լավ էին ինտերիերները (արվեստանոցում) և այլն:
Ամանի վրա պարզ երևում են ազդեցությունները Ֆորտունիից, Մենդելից, մի քիչ Պոլենով և այլն, հիմնականում հիշեցնում է Դաբաշվիլուն, բայց ավելի լավ, մի ինչ-որ սուրենյանական, պոլենովյան խառնուրդով: Ապրել են կնյազավարի և դա երևում է ինքնանկարներից:
«Բաղնիքից հետո» (Դոմիեին հիշեցնող)
«Բաղնիքում», «Օդալիսկա» (նստածը)
Աման` «Եղբայրները», «Արվեստանոցում» և այլն:
Երեկոյան եղանք օպերայում, լսեցինք «Սևիլյան սափրիչը[4]»: Լավ էին Ֆիգարոն` Նիկոլայե Հեռլյան[5], և Ռոզինան`Մագդա Յանկոլեսկան: Պատահեցինք Դավիթ «Օխանյանին»! Եղանք նաև սրանց Հակոպ «Սերգևիչի» մոտ:
***Նկարել հանգստացող կոլխոզնիկուհի:
Առավոտյան եղանք Բուքրեշտի ինստիտուտում: Սկսում են ինչպես բոլոր «մահկանացուները» (ցածր կուրսերում), իսկ վերջում բոլորը իրենց դասատուների հետ միասին տառապում են «կոլորիտային» ցավով: Մուզեյ «Սիման» և այլն:
25.10.1958 Շաբաթ եղա Զամբախչյանի մոտ: Բոլորովին անդամալույծ է խեղճը… (էտյուդ չնվիրեցի, որովհետև տեսնում եմ, որ այլևս դրա ժամանակը չի, վասնզի տարածս կոնյակը և գինին համարյա թե չնկատեց): Սկսեցի էտյուդը Դելակրուայից:
Հայ մշակույթի տուն, զանազան ծանոթություններ` Տիգրան, Շիշմանյան, Արտաշ (Շվեյկին հիշեցնող) և այլք` իրենց տիկնանց հետ: Բաժանեցինք ունեցածներս: Ելույթներ ունեցանք, Խաչատրյանը, երբ վերջացրեց զավզակությունը, անմիջապես ջուր ուզեց խմելու, վասնզի մի 2 լիտր առնվազն կորցրեց:
Ձանձրալի է սրանց ցուցամոլությունը:
26.10.1958 Կիրակի շարունակեցի էտյուդը, բայց ժամանակը շատ կարճ էր, չկարողացա մշակել, մնաց որպես էտյուդ, հիշողություն:
Ցերեկը ֆուտբոլ` Բուքուրեշտ-Բուդապեշտ… Նույն պատկերը բոլոր «կողմերից», երբ խաղում են մերոնք և վրացիք:
Եղանք օպերայում, լսեցինք «Էդիպը». շատ հետաքրքիր երաժշտություն էր:
*** Շաբաթ երեկոյան Չիկի մոտ: Հիանալի երեկո: Լավ բալիկներ (2 հատ): Շատ հաճելի կին (ռումինացի) և աննման դիսկեր` ուզածդ կատարողի և կոմպոզիտորի: Հիանալի էր նեգրական երգերի դիսկետը` … կատարմամբ: Կերանք, խմեցինք, մի քիչ էլ վիճեցինք:
27.10.1958 Թռանք Բայա-Մարե «աշխատելու»… ահավոր անտարբերություն դեպի շրջապատս (նկարելու իմաստով): Ինչքան լավ կլիներ շրջեինք և դրանով էլ վերջանար… ստիպված պիտի դեռ նկարենք:
*** Էդիպը շատ հետաքրքիր էր… Տեսնես, ցանկացել է ստեղծել անտիկ թատրոնի տպավորությո՞ւն, թե՞ ձանձրացած օպերային հին շտամպից և զզված արիաներից` դիմել այդ դեկլամատիկ, ռեչիտատիվ ձևերին: Ով գիտի, բայց հիանալի տեղեր կան: Ձևավորումը հիասքանչ էր:
Բայա-Մարե… Նորից նկարիչներ և արվեստանոցներ, ցնդել կարելի է այսքան տպավորություններից, հանգիստ չկա, նկարելն էլ մոռացանք:
28.10.1958 Բայա-Մարեից մեքենայով գնացինք Օաշի շրջանը և շրջկենտրոնից` Նեգրեշտիից, իրենց «ազգային», «պահպանված» գյուղերից մեկը` Չերտեզե: Եղանք մի տանը, որտեղ դեռ կուլտիվացվում էր պատերից կախված սրբապատկերներ և էլի մանր-մունր բաներ` ափսեներ (պատերից կախ), լավը տնային ձեռագործների նմուշներն էին: Ինչպես երևում է, այդ գյուղը և այդ տունը պահում են «ցուցահանդեսի» համար, ինչպես մեզ մոտ մի քանի կոլխոզ: Բայց մերը կոլխոզ է, իսկ սրանցը` սրբապատկերներ… որտեղ մեր Դարղալուն, որտեղ էս «մալականանման» գյուղը, Մասիս և բլուր!
1-ին քարտուղարը շատ հաճելի երիտասարդ էր (բարձրահասակ, գեղեցիկ և վրացանման)` Բոզգա: 2-րդը` Բոգշա, չաղլիկ երիտասարդ: Խմեցրին ցույկա և կերցրին մամալիգա, որը միայն սոված մարդը կուտեր… հավերը լավ էին, իսկ սովխոզի գինիները, որ հարևան գյուղում խմեցինք, շատ ազնիվ և նուրբ համ ունեին, որ նորից գլխավոր գինեգործը մի-մի շիշ դրեց մեզ հետ.
Կաբերնե – կարմիր
Ֆուրտինտ
Ֆետիասկա
Հոյակապ գինիներ էին հատկապես վերջին երկուսը: Դժբախտաբար, այնքան քիչ են արտադրում, որ միայն իրենց ռայոնին հազիվ է բավարարում (սովխոզը 80 հեկտար հող ուներ):
Նկարեցի մի ծեր գյուղացու և երիտասարդի: Զոռով նկարելն էլ մի բան չի: Իսկապես ասած, նկարելու համարյա թե բան չկա! Շատ պրոզայիկ պատկեր է շուրջներս և երևի ոչ այնքան պրոզայիկ, ինչքան դրությունն է մեր ծանր.անընդհատ շրջել, դիտել և հանկարծ նստել, հրամանով նկարել…չի լինի: Նվեր տվեցին մի լավ գինու սերվիզ!
*** Էս էլ քանի գիշեր է խառը, զզվելի երազներ եմ տեսնում տանից… և հատկապես Արփենիկի վրա…ինչո՞ւ, զարմանալի քստմնելի երազներ, որոնց մոտավոր բացատրություն անգամ դժվար է մտածել:
24.10.1958 Մարամուրեշ ռայոնի Բուդապեշտի գյուղ – Սիգեթ քաղաքը հին քաղաք էր և բավականին գեղեցիկ քաղաք:
Բուդապեշտում մի-մի էտյուդ արեցինք հին, փայտաշեն եկեղեցուց… ձանձրալի վիճակ և հանկարծ մի աղջիկ լույս ընկավ… Մարի՜ա (ականջդ ձեն տա Մաշոկ), բոլորովին էլ ռումինացու տիպ չէր: Գյուղացիք հանաքով ասում էին արմենկա, բայց վենգրուհու և մի ուրիշ (ֆրանսուհու երևի) խառնուրդ էր, մի չքնաղ արարած, որին մի երեք ամիս կարելի էր ամեն օր նկարել, բայց հազիվ մի կես ժամ խզբզեցի և ոչ մի հնար նկարելու, ամեն մի գիծը հարկավոր էր շոյելով նկարել, իսկ իմ արածը սրբապղծություն էր:
15-16 տարեկան հազիվ լիներ և հուզվում էր նայելուց, շիկնում…իսկ ես ի՞նչ կարող էի անել… եթե սահման չլիներ, գուցե և թռցնեի դեպի Ալագյազ… և գլխիկոր նստեցի մեքենան և հետ եկա Բայա-Մարե… Մարե՜, Մարե՜, և քուն չի գալիս աչքիս… Ափսոս, շատ հեռու էր գյուղը, թե ոչ կարելի էր նորից գնալ և նկարել ինչպես պետք էր, որ աչքս կշտանար գոնե… Վաղը գնալու եմ նորից Սեյինի սովխոզը` նախ համտես անելու գինիները նորից… և նկարելու խաղողի հավաքը սրանց:
Բայա-Մարե – Սեյին, սովխոզի խաղողի այգիները բլուրների վրա, փափուկ հող, որ ձեռքով կարելի է վարել… խաղող են հավաքում ու այնպես, ինչպես մեզ մոտ, միայն հանգիստ, առանց վազերը ջարդելու, հավաքողները` աղջիկներ, և նույնպես երգում են, կատակում և այլն, իսկ մեջները էլի մի եղնիկ` Ֆլորիկա! Երգում է և կրկնությունը սուլում տղայի պես: Նկարեցի մի երեք ժամ Ֆլորիկային մենակ և դժվար էր նկարվում, շատ լավիկն էր, գուցե ավելի համով, քան Մարիան` կապուտաչ, ոսկեծամ մի դյութիչ, խորամանկ ժպիտով, որ հնար չէր լինում նայել աչքերին… Էլի անճար, խեղճ նկարչություն, բոլորովին անտեղի, հարկավոր էր քաշել թփերի տակ և…вообщем: Վերջը վերադարձա գինու պահեստները, գլխավոր գինեգործի հետ խմեցինք նորից իրենց գինիները` բավականին համեղ և դուրեկան: Նվիրեցի մի շիշ կոնյակ, իսկ նա երեք շիշ իրենց գինիներից, և եկա հյուրանոց, իսկ Ֆլորիկան մնաց աչքի տակից նայելով և էլի շիկնում էր, ոնց կարմիր գաթա…
Գոնե մի երկու օր մնայինք այստեղ, բայց ոչ, էլի պիտի չվենք դեպի Կլուժ քաղաքը: Էս չվելը շատ խանգարում է աշխատել, բայց և լավ է, որ երկիրը տեսնում ենք: Դե աշխատելս ո՞րն է, ի՞նչ կարելի է ոտքի վրա նկարել: Եվ այսպես, ամեն տեղ մի բան պատահում է լավ և պիտի նոր սկսես մի բան անել, գնում ենք ուրիշ տեղ: Խաչիկի (Եսայան) պես պիտի լինել, ամեն տեղ մի հատ, երկու հատ չրթացնում է ապարատը իր և ներկած փոստ քարտերը` անհոգի, անհամ, արդեն պատրաստ են: Մհերը (Աբեղյան) չի կարողանում «վռազ» նկարել և նկարելուց դուրս է գալիս «արևաշող» Հայաստանի մանիշակագույնը ու օրանժը: Խեղճը էնքան է ամեն տեղ նույն բանը քսել, որ բան չի տեսնում ուրիշ, բացի սերտած դասից:
Կլուժ.երկու օր մնացինք Կլուժում.միջնադարյան քաղաքի մնացորդներ, տաճարներ շատ հետաքրքիր, գոթիկայի (վաղ) նմուշներ:
Եղանք մի երկու նկարիչների մոտ և տեսանք մի հետաքրքիր նկարչի գործեր, որի հետմահու (1951թ. մեռել է) ցուցահանդեսն էին պատրաստում: Քաղաքի բնակչության զգալի մասը վենգր են և նրանց ազդեցությունը ամեն ինչի վրա իր կնիքն ունի, կային և վենգրացած հայեր և այլն:
05-06.11.1958 Սինայ: Կառլի, Միխայի և մյուսների ամառային թագավորանիստը: Ամբողջ ճարտարապետություն (գերմանական ռենեսանս) քարի և փայտի խառնուրդով, իսկ ներսը զարմանահրաշք փայտի отделка, ուղղակի զարմանալի հարուստ: Շրջեցինք Կառլի պալատի (հիմա թանգարան) բոլոր սենյակները` զանազան ազգային ոճերի` պարսկական, տաճկական, անգլիական և այլն (բացի ռումինականից ամեն ինչ կար): Գրադարանը, ճաշասենյակ, հյուրասենյակներ, ընդունարաններ, բոլորը վիենական, գերմանական վարպետների ձեռքով կատարած սքանչելի նրբությամբ և добротностью: Քնում էինք թագուհու առանձնատանը: Ինչ հիանալի ինտերյերներ, կարելի էր մի ամիս նկարել, իսկ մենք մնացինք օր և կես, երկու էտյուդ արեցի (ինտերյեր և պեյզաժ): Ինչ հանգստանալու տեղ, ուղղակի խտացրած օդ, եղևնիների պուրակներով շրջապատված, լեռների մեջ թաղված տեղ է:
Ռումինացիք թուրքերին մի լավ դաս տվին 3-0 հաշվով, ընդ որում մի գոլը մի լամուկ ինքն իրեն խփեց: Երեկոյան այս առիթով խմեցինք հաղթողների կենացը: Նստած էինք նորից կառավարական օթոցների վրա` փափուկ և տաք: Մեր ետևում եկան, շարվեցին (կարծես դիտմամբ ջոկեցին) մի երկու «ազնվագույն» լամուկների ընտանիքներ իրենց չոջուխներով, որոնց «զուսպ», շինած «հանգիստ» դիմագծերը բավականին երկարեց և 3-րդ գոլը իրենք իրենց խոթեցին! Լավ էր, և մեր Սպարտակն էլ սրանց կհաղթի, թույլ են:
07.11.1958 Նոյեմբերի տոնակատարություն:Նստած էինք նորից օթյակում: Տեսանք Դեժին և Կ-ին: Երեկոյան մեր դեսպանատանը ճաշկերույթ: Հրավիրված էին մոտ 800 մարդ, զանազան գործիչներ, ռումին նկարիչներից բավականին մարդ կային: Շրջեցինք Չուկուրենկոյի և Քարաջանի հետ, ծանոթացա Կոռնելի Բաբայի հետ, միասին խմեցինք (մեր Սեթիկին հիշեցնող), պարեցինք ռումինական ազգային պար: Նվաստիս մեծ բախտ վիճակվեց 6 անգամ հրավիրվելու, որի մի անգամը օգտագործեցի Դեժի աղջկան համբուրելու համար:Խաչիկի ասածով` ունեցանք потрясающий успех:
08.11.1958 Եղանք դոքթոր Դոնայի և քանդակագործ …ի թանգարանում:
Մի քանի Գրիգորեսկուներ 1-ին կարգի և միջակ գործեր ևս:
11-ին եղանք Հրանտի եղբոր` Կարբիս Գալստյանի տանը և դիտեցինք նրա կոլեկցիան.ռումինացիներ` Պալադի, Ստերիադի[6], Տոնիցա[7] և այլն, ուներ «վաղ», սիրտխառնոց (Արմիկ) Պալադիներ… Ինձ թվում է, որ սրանք էլ, ինչպես բոլորը, ֆրանսիացոց «ջրի ջուրն» են…
12.11.1958 Դիտեցինք մի ուրիշ «դոքտորի» հավաքածու:
*** Կլուժից վերադարձանք, Գրոյի արաբական ձիու գլուխը ընդօրինակեցի (էտյուդ), ոչինչ:
***Անցյալ օրը Չիկը և մադամը ինձ մոտ եկան, գործերս նայեցին, իսկ հետո միասին շրջեցինք քաղաքում և մտանք «տավերն», կերանք, խմեցինք, հետո էլ իրենց տուն գնացինք, մինչև «ուշ գիշեր» խոսեցինք, վիճեցինք, հետաքրքիր զրույցներ, շատ հետաքրքիր:
— «Քուգին ինչիդ պետքն է վարժություն (աքադեմիա) ընել, դուն մեծ նկարիչ ես, դուն պիտի արդեն ընդմիշտ ստեղծագործես»…և «Ան ինչ կարևոր է քուգիդ ճիշտ նկարելը, ում պիտի զարմացնես: Քուգիդ մտքերը արտահայտիր» և այլն… Հասկանալի և հետաքրքիր տեսակետ: Իսկ մեզ, 20 տարի «законченность»-ի վրա սանձելով, չորացրին, կրտեցին…
*** Դրանից առաջ նորից Չիկի մոտ էինք, երբ նաև հրավիրված էին գրող մի և կոմպոզիտոր` իրենց տիկնանց հետ, պարոնայք Խաչիկը շուտ գնաց, նրան հետևեց Մհերը, որի ատամն էր ցավում և մնացի ես ռումին ինտելիգենտների հետ, որոնք խոսեցին, վիճեցին, երաժշտություն լսեցին և անեկդոտներ պատմեցին մինչև 5-ը առավոտյան: Ես էլ մասնակցեցի Չիկի թարգմանությամբ և ոչինչ, լավ երեկո և, համենայն դեպս, հիմի ծանոթ են ինձ սրանց մտայնությունները: Խոսում էին, վիճում երաժշտության (արդի) մասին` Էնեսկուի և այլն:
*** Ասեղ ուզեցի, ասեցին, որ լավ չի, որ չեմ բերել, իսկ Մհերը եղունգների խարտոցը խնդրեց (ինչի՞ չի բերել!), որ ատամը խարտի:
Ա՜խ, ինչո՞ւ ես դու այդքան հմայիչ,
Գեղեցիկ այնքան, որ շունչս է մարում:
Կախարդված քեզնով` չեմ տեսնում ոչինչ,
Ամեն ինչ շուրջս ոչինչ է թվում:
Ամեն օր, ամեն առավոտ
Ես ծնկի եմ գալիս քո առաջ,
Ամեն օր, ամեն առավոտ
Համբուրում եմ ոտքերդ հողոտ:
Դու հեռու ես և դժվար է չափել
Քո հեռուն մեր չափով հիմիկվա:
Ես գիտեմ, որ տեսնում ես ինձ,
Երբ ծունկ եմ դնում քո առաջ:
Ամեն օր, ամեն առավոտ
Ծնկի եմ գալիս քո առաջ:
Իսկ դու հարեմի գեղեցկուհու պես
Ցոլում ես հեռվից սառը ժպիտով:
12.11.1958 Այսօր ընթրիք տվին մեր պատվին և ոչ թամադա կար, և ոչ ճառ ասող (Թամադյանն էլ չկար): Իսկ մենք այդքան «ուտեստի» շուրջ երևի Հայկ Նահապետի կենացն էլ խմեցնեինք ռումինացոց…
Տարօրինակ է, ուտելու համար կանչեցին, թե ամեն ինչ «պարզ» էր իրենց համար: Ընթրիքը անցավ լռության և համերաշխության մեջ:
*** Վեճեր Չիկի հետ արվեստի` ինչպիսին լինելու մասին (մեր ժամանակ) և ոչ մի եզրակացության, ոչ նա է կարողանում մինչև վերջ պատկերացնել իր կարծիքը և ոչ էլ ես… «նորություն», «արդեն արված է», «չի կարելի Վելասքեզի նման նկարել» (ինչո՞ւ «նման» և ինչու ոչ, եթե կարողանա մեկը), ապա ո՞ւմ նման, ինչու Բուրդելը եգիպտական արվեստին դիմեց (կարելի՞ է, ինչո՞ւ), ինչո՞ւ Վան Գոգը յապոնական արվեստ գնաց (կարելի՞ է, ինչո՞ւ), ինչո՞ւ Մատիսը ջհանդամը գնաց (կարելի՞ է, ինչո՞ւ), ինչո՞ւ ռուսները Ռեպինի նման իրավունք չունեն նկարելու…
Ռուսական նկարչությունը սրանց համար ոնց որ արտաքնոցի ցուցանակ… և Վռուբելին չգիտեն:
Իրենց արածը նորություն է և ոչ մի հարցի պատասխան, բայց համոզված է, որ այդպես չպիտի լինի: Մտածում է «ինչ-որ բանի» մասին և ոչ մի կոնտուր, ամեոբային մտածմունքներ:
«Պիկասո – անիկա բան մը հասկցեր է», ուզում է ասի կռահել է… ե՞րբ, ո՞ր շրջանում, երբ Մատիսից, Վան Գոգից, Դեգայից և մյուսներից գողանալով վատ էր անում նրանցից, թե՞ երբ սկսեց ձեռք առնել ապուշներին հրեական կարգ ու կանոնով… նորից ոչ մի պատասխան:
Ի՞նչ է կռահել – նա հասավ մտքի նատուրալիզմի («թեմայի»), բայց ձև՞ը, չէ որ բոլոր երեխաները այդպես են նկարում: «Նորություն», չէ որ սա բոլորովին, ամեն օրվա հնություն է, ապա ինչ, ինչ է իմաստը, չէ որ մնում է մի հասկացողություն, որ ում գրպանից փողը դուրս է գալիս, նրա ճաշակը դրոշմվում է արվեստի ճակատին: Է, ուրեմն մեր արվեստը բանվորի և գյուղացու ճաշա՞կն է… как бы не так… Բանվորի գրպանից վերցնում եմ փողը և Քոչինյանների ճաշակով ստեղծում արվեստ…
Ի՞նչ կապ ուներ վրացի Ստալինի փառամոլությունը արվեստ ստեղծելու գաղափարի հետ, կամ ի՞նչ կարող էր ստեղծվել բորենիների և շնագայլների նման «ղեկավարների» ճաշակով, բացի կշտացած վիժվածքի փխսվածքից…
14.11.1958 Շաբաթ նկարեցինք Ա.Սվաճյանին, մեզ նկարեց …….. (կարիկատուրիստ), մի փոքրիկ ակվարել արեցի (……) և գնացի թանգարան: 4-ից մինչև 6 անց կեսը կանգնեցի Ռեմբրանդտի առաջ, բայց, ափսոս, չէր կարելի համբուրել Էսթերի ձեռքերը և հագուստի ծալքերը… Օ՜, ի՜նչ բան է նկարչությունը, ինչքա՜ն մարդասիրություն, և դա ամենից շատ Ռեմբրանդտի մոտ: Ո՞վ էր նա , հոլանդացի՞. կասկածում եմ, նա պարզապես ամենամեծ մարդն է եղել, մեծատառով և միակը:
Ինչպիսի տրագիզմ, ի՜նչ աննկարագրելի հայացքներ… և ինչքան սրտիս մոտ… և ոչ մի ծամածռություն (гримаса), մինչև անգամ (առաջին հայացքից) անհասկանալի (банально) հայացքներ… Իսկ Էսթերի հայացքը` գութ, ներում, կամք, դատավճիռ, կին, մայր, թագուհի և այդ բոլորը մի զույգ աչքերի և մի զույգ ձեռքերի մեջ, և, ո՜վ զարմանք, այդքան զարդերի, քանդակված ծալքերի, թանկագին քարերից շինված, փայլատակող հագուստների մեջ չեն կորչում գրեթե կոնտուր չունեցող, բոլորովին չընդգծված դիմագծերը, այն էլ ստվերի մեջ…Օ՜, աստվածային րոպեներ, նույն ապրումներն ունեցա նաև լենինգրադյան «Ամանը» և «Անառակ տղան» դիտելիս… Ծեր Թովիի մատները ինչպես են շոշափում որդու չորացած մեջքը, իսկ «Աման»-ում դատավորների հայացքները… ի՜նչ բառերով կասես` ինչ են արտահայտում… չգիտեմ, չեմ կարող բացատրել այնպես, ինչպես չեմ կարող բացատրել 9-րդի 2-րդ մասը, երբ ամեն անգամ լսելիս փշաքաղվում եմ:
Հետո եկա համարը և քնեցի մեռելի քնով երեք ժամ:
9-ին զանգեցի Չիկին, Ռուցիի հետ միասին դուրս եկանք զբոսանքի, իսկ վերջը մտանք մի «պանդոկ», նստեցինք մինչև 1-ը և ոտքով եկանք մինչև տուն: Մի ժամ քայլեցինք, հասել էինք մինչև լճերը… ինչ հիասքանչ վայրեր… օ՜ֆ… գոհ եմ, գոհ Աստծուց, որ Ռեմբրանդտ կա աշխարհի վրա:
15.11.1958 Կիրակի առավոտ լսեցինք Ջորջեսկուի[8] ղեկավարությամբ Խաչատրյանի դաշնամուրի կոնցերտը, Շուման[9] և Ալեքսանդրեսկու[10]: Հիանալի դիրիժոր էր` 75-ին մոտ:
Հետո պարապություն… ձանձրույթ ահավոր:
Ասեցի` կանչենք շոֆերին մեզ հետ ճաշի, իսկ պարոն Խաչատրյանը` այդ «զգայուն» բոզը, ասեց. «Мы не богатые люди!»: Եվ հետո «մազերս փշաքաղվում են», ինչպես կարելի է չկանչել և հանգիստ ճաշել, իսկ ես ասեցի, որ շոֆերին կանչեն — և հանգիստ ճաշեց, խմեց իմ առած գինին և շոֆերին էլ մոռացավ:
17.11.1958 Հնությունների թանգարան (ամբողջ քաղաքը թանգարան է), հելլենական, հռոմեական կերամիկա և հիանալի տանագրաներ, ամբողջը տեղում պեղված:
18.11.1958 …………. պալատը և շրջապատը լճի ափին, շատ գեղեցիկ տեղ և հանգստանալու և նորից հանգստանալու, մի քիչ էլ նկարելու:
19.11.1958 Ռուցցին կիսատ-պռատ բան ստացվեց, մի հատ էլ սկսեցի, ոչինչ, Տիգրանին սկսեցի, բայց վայ էն նկարելուն, ոնց որ հրաբուխի վրա լինես, վաղը չէ մյուս օրը գնում ենք, իսկ վաղը քսան տեղ պիտի լինենք:
Եղա Հրանտի մոտ, մի փոքրիկ տանագրա նվիրեց, նստեցի ռեպրոդուկցիաներ և գրքեր կարդացի, Կ.Զարյանի պոեմը, Չարենց, Թումանյան և էլի մի քանի բան խառը…
[1] https://ru.wikipedia.org/wiki/Андрееску,_Йон
[2] https://ru.wikipedia.org/wiki/Григореску,_Николае
[3] https://ru.wikipedia.org/wiki/Паллади,_Теодор
[4] https://ru.wikipedia.org/wiki/Севильский_цирюльник_(опера)
[5] https://ru.wikipedia.org/wiki/Херля,_Николае
[6] https://ru.wikipedia.org/wiki/Стериади,_Жан_Александр
[7] https://ru.wikipedia.org/wiki/Тоница,_Николае
[8] https://ru.wikipedia.org/wiki/Джорджеску,_Джордже
[9] https://ru.wikipedia.org/wiki/Шуман,_Роберт
[10] Александреску, Альфред (1893—1959) — румынский дирижёр, композитор и пианист. Заслуженный деятель искусств РНР.