01.01.1984 Եվ որովհետև հիմա ժամը 2-ն է և արդեն «նոր» տարի, և ես արվեստանոցում եմ, ապա կարելի է ասել, որ ամեն ինչ նորմալ է և փոփոխություն կամ ինչ-որ տարօրինակություն չեմ նկատում:
*** Ես իմ հարգելի կնոջից բաժանվելուց հետո (3-4 օր է), նորից հնարավորություն եմ ձեռք բերել «անժամանակ» լինել արվեստանոցում… Տեր Աստված, ինչ անհերքելի խոսք է` «Չկա չարիք…», օ՜:
Երեկ Վեհափառի մոտ էի: Ասեց, որ հնարավոր է «Ավարայրը» ստեղծել, բայց ոչ այն չափերի, ինչ ես եմ ուզում…Է՜հ, կանեմ մեծ էսքիզ: Քանզի իմ սիրելի աշակերտը` Գրիգորը՝ Գրիշիկը, պատ չի թողել այլևս պատերի վրա: Այդպես եղել է և կլինի: Տերը օգնական լինի նախ իրենց և հետո, միայն հետո մեզ:
03.01.1984 Միակ լավ բանը, որ արել եմ անցած հիմար տարում, որ ի վերջո շինեցի, կարգավորեցի հորս, մորս և Ռաֆայելիս գերեզմանները… համեստ և գեղեցիկ: Կարմիր և սև տուֆով: Լավ ստացվեց (Ռոմիկի օգնությամբ շինեցի, ապրի ինքն էլ):
Հիմա Համայակ հերս տաքացավ երևի… երազումս մի գիշեր եկավ և ասեց. «Մրսես եմ» — մրսում եմ… Հիմի չի մրսի, քանի որ իր կողքին մերս և Ռաֆոն… Ափսոս, տեղը քիչ է, որ բոլորիս տեղավորի:
*** Նկարեցի շատ: Մի 15-20 փոքր գործեր, որոնք իմ սրտովն են: Միայն «Արտավազդը» դեռ բան չի ստացվում:
*** Մարոկկո, Ռաբաթ տարած գործերից` 43 գործ, 40-ը արվեստանոցից տարա, որոնցից մեծ մասը նոր գործեր էին:
Չեմ գրել նաև, որ (հիմա ժամանակ կա գրելու) և ցուցահանդեսը, և իմ «ինտերվյուները», կլոր սեղանները անցան «մեծ» հաջողություններով:
*** Սկսել եմ… գրում եմ «Իգդիրը» և ջնջում… Հե՜յ գիտի, Սերո ախպերս… հասիր օգնության…
04.01.1984 …Время не абсолютная категория… ատենաբանում է Գյոթեի ծառան` Յուրի Նագիբենի «О, ты последняя любовь» պատմվածքում: Եվ ինչքան էլ զարմանալի լինի այս խելոքությունը ծառայի բերանում դրած, կարելի է ընդունել, քանի որ Գյոթեի ծառան էլ էր պարտավոր փիլիսոփայել…
Իսկ եթե մենք էլ «ատենաբանենք» և ըստ էության, ապա պիտի ասենք, որ ժամանակը կոսմիկական անսահմանություն է և եթե անսահմանություն չլիներ, ապա պիտի սկիզբ ունենար և վերջ: Այս մասին նույնիսկ Բյուրականի գիտունիկները չեն կարող վիճել: Ժամանակի հասկացությունը մարդու հետ է կապված, քանի որ ինքը` մարդը, սկիզբ ունի և վերջ: Իսկ մարդը պատահական երևույթ է կոսմոսի մեջ և կարող էր չլինել: Մարդկությունը սկիզբ ունի և այդ կարող են հաշվել այդ նույն բյուրականցի կամ ուրիշ «բյուրականների» գիտունիկները: Փառք Աստծո, օրը մի մեքենա հնարվում է իրենց համար: Մարդս կենսաբանական երևույթ է ի սկզբանե և արդյունք մատերիայի երկարատև փոփոխությունների: Հնարավոր է, որ լինի նման մոլորակ մատերիայի, նյութի նույնպիսի էվոլյուցիա ապրած: Կարող է լինել և կարող է և հնարավոր մեր մոլորակից առաջ ծնված լինի կամ ծնվելու է:
Իսկ մենք` թշվառներս, Թումանյանի ասածով… «հյուր ենք կյանքում»… նա ամեն ինչ գիտեր:
05.01.1984 Երբ չես կարող «իրերը» անվանել «իրենց անուններով», ծնվում են հեքիաթներ, առակներ և ամեն տեսակի այլաբանություններ:
… Չի կարելի ճիշտ խոսք ասել և պիտի մտնես խալխի գրպանը… Ճիշտ խոսք այս երկրում չասվեց: Եվ ընդամենը ծնվեցին Միխալկովներ և «Կորյուն» Մկրտչյաններ… Եվ ոչ մի Լաֆոնտեն և ոչ մի Կրիլով և անգամ Խնկո Ապեր… խեղճ, ողորմելի երկիր:
Իսկ Սալտիկով-Շեդրի՞ն… նրա «Մի քաղաքի պատմություն» կոչված «հեքիաթը» ո՞ր քաղաքն է, ողջ Ռուսաստանը հիմի մի քաղաք է:
16.02.1984 11-ին մեռավ Անդրոպովը, տարի ու կես… կառավարելով այս երկիրը… և պառկած… ի՞նչ մարդ էր, այդպես էլ չհասկացանք: Գուցե և վատ մարդ չէր:
4 օր սպասելուց հետո նոր գեն.սեկ. Չերնենկո… Տարօրինակ երկիր էր այս երկիրը (դարձրին), գիտեինք, բայց այս չափի ու ձևի՞…
Ստալինը թողեց իրենից հետո մարդկանց, որոնք երկրից մի բան հասկանում էին և նրանցից ամեն մեկը կարող էր դառնալ փոխարինող և, իհարկե, ամենից հաջողը եղավ Խրուշչովը: Ողորմի իրեն, լավ մարդ էր… մարդ էր:
Բրեժնև կոչված հնդուհավը իրեն շուրջ հավաքել է մարդիկ, որոնք… իրեն սազական «փոխարինողներ»… Ի՞նչ կա որ, եթե այս ահռելի երկիրը կարելի էր պառկած «ղեկավարել», ապա կարելի է նաև առանց գլխի էլ կառավարել երևի:
Այս երկիրը կառավարելու համար տարիներով հավաքել են մարդիկ, որոնք օգտակար գործի ընդունակ չեն եղել ի ծնե, պետք չեն եկել, միայն նպատակ ունենալով` ինչ գնով ու միջոցով լինի, հասնել «ղեկավարի պաշտոնի»… Սա նոր պրոֆեսիա է, որ ստեղծվել է ոչ միայն այդ հնդուհավի ջանքերով: Այդ «կառավարողների» կաստան, լինելով միջակից ցածր մարդկային մատերիա, ոչինչ չի ստեղծելու այս խեղճ երկրի համար անհրաժեշտ:
Իսկ անհրաժեշտությունը շատ է կարևոր: Մի Մանուկի, մեր խեղճ «պրոռեկտորի» փոխարինող չունենք… ուր մնաց գեն.սեկ:
Տարօրինակ է չէ՞… բոլոր խելքը գլխին մարդիկ` արհամարհելով «պաշտոն» կոչեցյալ պրոֆեսիան, որ վերջին հաշվով պետք է այս երկրին, տեղը կամովին զիջել են ապաշնորհ, կարիերիզմով (պաշտոն ու ապրուստ ձրի) տառապող սրիկաների: Ի՞նչ պիտի լինի այս երկրի վերջը: Ո՞վ և ե՞րբ կարող է այս երկիրը նորից կենդանության կանչել, եթե այսպես շարունակվի, այսպես` արժեքավոր մասը, ժողովրդի գլուխը կախ գործ անեն, իսկ թափթփուկները երկրի տեր հռչակեն իրենց: Տե՛ր, փրկիր Ռուսաստանը և մեզ` դժբախտներիս…
21-22.02.1984 «Խաղաղ Դոնը»… հանգավ (Շոլոխով):
Ինչո՞վ էր զբաղված այս անհասկանալի մարդը: Հնարավոր է, որ 40 տարի զբաղված լիներ…որսորդությամբ և «ինտերվյու» տալով… Տեր Աստված, եթե «Հերկած խոպանն» էլ գրած չլիներ… ապա ո՞վ էր գրել «Խաղաղ Դոնը»…
Եվ եթե ինքն էր գրել… ո՞նց կարող էր լռել այս ահռելի երկրի, աղբանոցից աղբ երկրի անմարդկային գոյության համար իր խոսքն ասելուց, գոնե Այթմատովի նման… Անհասկանալի է, բանդագուշանք, հավատալու բան չէ, որ Գրիգորի Մելեխովը… մեռներ այդպես… «խաղաղ»…
Այդ ո՞ր իրավունքով էր լռել այդ ահռելի մեծության գրողը…
Ռուսաստանի գրողները եղել են այդ երկրի խիղճն ու հավատը (ոչ հիմիկվա Միխալկովները), ո՞ր իրավունքով են զրկել իրենց ժողովրդին խղճից ու հավատից… Այդ ե՞րբ Ռուսասատանը դարձավ Հռոմ և ռուսը` հռոմեացի, որ մտածի միայն թե կարելի է այս ահռելի երկիրը սրով, ռակետաներով պահել…
Չկա Կեսարը, կեցցե Կեսարը… և ինչքա՜ն կարող է շարունակվել… Իսկ Բրուտոսներ ինչո՞ւ չի ծնում այս երկիրը… Ինչքա՜ն դեռ պիտի ցնկնի Բերիաներ, Բաղիրովներ, Ալիևներ, Չերնենկոներ, Ռոմանովներ, համատարած дерьмо-ներ և խեղճ, խեղճ ու անլեզու, անկամ ու անխիղճ ու անհավատ թլպատված ժողովուրդ…
Հասկացա՞ն այս թշվառները, որ նորից թաղեցին Գրիգորի Մելեխովին… և իրենց խիղճն ու տղամարդությունը… գուցե և զզված էր այս ահավոր կուտակված աղտեղությունից և չէր ուզում ձեռքերը կեղտոտել… Մի՞թե ոչինչ չի թողել, ինչ ասեմ, թողած, գրածը մի բան չի:
23.02.1984 Սկսեցի «Երկու թիֆլիսեցի» նկարը («Արտավազդը» վաղուց շուռ եմ տվել):
24.02.1984 Շատ եմ ջղայնանում արդեն… դյուրագրգիռ վառոդը քեզ օրինակ, և ինչ պիտի պայթեցնեմ, չգիտեմ: Երևի սեփական գլուխս…
Ինչ-որ բան պակասել է մեջս և ինչ-որ բան շատացել և գլուխ չեմ հանում, որը որքան և ինչ:
*** Ամեն առավոտ Արփենիկս թերթերը (կաբինետ) բերելուց համբուրում է և ասում. «Ցավդ տանեմ, դեդա ջան»… Ես էլ ասում եմ. «Քո ցավը տանեմ, բալա ջան»… Սրանով վերջանում է իմ նկատմամբ քնքշանքը, որ և կարող էր չլինել… կա: Տեր, փառքդ շատ:
*** Այս կինն ի՞նչ է, գլուխ չեմ հանում: Մի բան տեսնում եմ, որ շա՜տ խորամանկ է… (իսկ դու ե՞րբ ես կանանցից բան հասկացել, նրանց քեզ պետք են եկել մի բանի համար, իսկ քեզ թվացել է, որ այդ է նրանց պետք… մտածել ես Տոլստոյի նման (Գորկուն ասած), բայց Կարենինային ստեղծողը իր կնոջից էլ բան չէր հասկանում կարծեմ)…
Կարծում եմ, որ ժամանակն է, որ դու այլևս գլուխ չկոտրես այդ հարցի համար: Աշխարհի բոլոր գրողները, Հոմերոսից սկսած, բոլոր Ֆլոբերները, Բալզակները մինչև… Վարդգես Պետրոսյանը, գլուխ չեն հանել, դու էլ հանդարտվիր:
Քո գործը` Տիցիանի, Ջորջոնեի, Գոյայի, Դելակրուայի և քո բոլոր աստվածներին նայելու մեջ է, և երբ չմոռանաս, որ նկարիչ ես, գլուխդ չես ուռեցնի:
*** Վերջապես տվեցին արվեստանոցը (Տիրատուրյանի, իմ կողքի արվեստանոցը) և շիվարել եմ, թե ինչքան բա կա անելու… աղբ 10 մեքենա, ինչ պիտի անեմ, չգիտեմ:
Մի 5-6 ամսվա գործ կա անելու, բայց ինչ անեմ… 70 տարի ցուցահանդես, գործ, գործ, գործ… բարիքն էլ իր հետ չարիք է բերում:
05.03.1984 Էսօր թաղեցինք… (թաղեցինք…բառ, որը գործ է ածվում այգին, բաղը թաղելու դեպքում նաև… երևի նույն բանն է) մեր Ստյոպային` Նունե հորաքրոջս փոքրին: Բոլոր մեծերին էլ թաղեցինք, բացի Ամալյա քույրիկից, որը մոտենում է 90-ին և տա Աստված, որ ապացուցի, որ ինքը Իսաբեկյան է:
Մնացածը` Էմման, Գոհարը, թաղվեցին տարբեր ազգանուններով:
Խեղճ տղա: Ողջ կյանքը էշի պես աշխատեց և ոչինչ չվաստակեց:
Ինչ բասկետբոլիստ էր, ինչ դարպասապահ, լավ սպորտսմեն էր, բայց չարչարանքը շատ էր, հացը, որի համար տառապեց և ինքն էլ շատ էր սիրում ուտել, դժվար էր ճարվում, էլեկտրիկ-մոնտյոր էր և ամեն օր պիտի աշխատեր ոչ միայն իր փորը լցնելու համար: Սպառվեց: Մեղկ էր: Չարքաշ մարդու մահը լրիվ, մինչև վերջ մահ է…
*** Տեսնում եմ, որ մահվան «ազդ»-երը շատանում են կամաց-կամաց, բայց իրար հետապնդող:
«Ծերունական ողբերգությունը նրանում չի, որ ծերանում ես, այլ որ երիտասարդ ես մնում»: Իրինա Գրեկովա
Զարհուրելի ճշմարտությու՞ն:
06.03.1984 Նորից «ընտրությունների» կատակերգություն:
Ոչ ոք չի գնում «ընտրության»… պիոներները գալիս, տանում, թափում են արկղը: Իսկ ով չի գնում, իրենք են գցում նրանց տեղը և 99%-ը պատրաստ է:
Ողորմելի երկիր, կարիերիստների ոհմակ, մինչև ե՞րբ պիտի շարունակվի այս խեղկատակությունը:
15.03.1984 Շիրազն է մեռել… կաթված էր ունեցել, պառկած էր և չդիմացավ, և չէր էլ կարող, քայքայված էր: Գուսան էր իր իսկական իմաստով, բայց չհասավ նույն Շիրակի գուսաններին, դարձավ բանաստեղծ և երևի այն պատճառով, որ երգել չգիտեր:
Ամեն ինչ բնածին էր իր մոտ, բնական, տվածոտիկ, բացի իր «անբնական» ապրելակերպից:
Տարիների իմ եզրահանգումը եղավ այն, որ նկարչությունը և նկարիչները ավելի ցեղակից են երաժիշտներին, կոմպոզիտորներին: Տարբերությունը այն է, որ երաժիշտները «հուզական» են աբստրակտ առումով: «Անբացատրելին» նրանց մոտ ավելի է:
Բանաստեղծները (ոչ գրողները) ավելի մոտ են, հարևան դերասաններին, տարբերությունը նրանում է, որ նրանք ուրիշի գործի վրա են խաղում, իսկ սրանք՝ իրենց սեփականի: Բնավորությամբ նույնն են: Բնածին փառամոլության, զարմացնելու, ցուցահանելու, երևալու մոլուցք: Դեռ լրիվ չէ, երբ ասում են նկարիչը բանաստեղծական է: Նկարիչը երաժշտական է: Նկարչի գույները և ձայնը, մելոդիան քույրեր են: «Անբացատրելի» խռովք են առաջացնում:
17.03.1984թ. Այսօր թաղումն է և պիտի նորից դառնա թամաշա, որին կմասնակցեն ժողովուրդ կոչեցյալ հազար գլխանին՝ մինչև աշակերտները, վարորդները…
Այսօր կխմեմ Շիրազի ողորմաթասը և ոչ մեկ թաս և էլի առանց իր հետ թաս զարկելով: Բանաստեղծներից միակն էր, որի հետ թաս չենք բարձրացրել…ինքը «գինի» չուներ, չի ունեցել, խմում էր մենակ, ինչ տալիս էին…ափսոս, շատ բան կորցրեց մենակ խմելով:
Իսկ ժողովուրդն էլ կորցրեց իր սիրած բանաստեղծին: Շիրազը միակն էր Իսահակյանից հետո, որին ժողովրդի համարյա թե բոլոր խավերը սիրում էին և չէին թաքցնում իրենց սերը: Մնացածներին «գիտեն», գիտեն տելեվիզորից, հանդիպումներից և այլն.օֆիցիալ:
Ինչպես բոլորը գուսանները փիլիսոփայել գիտեր: «Հասարակ» խոսել չէր սիրում: Պիտի անպայման «կարևոր» բան ասեր և ասում էր: Ասում էր նաև վաղուց ասված իմաստություններ էլ, բայց «իմաստություններն» այնքան էլ շատ չեն, որ չկրկնվեն: Բոլորն են կրկնում: Այդ կրկնությունը նման է հացի, ջրի և պիտի մշտական գործածության մեջ լինի, որ բացի ստամոքսից հոգին էլ «ուտելիք» ունենա:
Շիրազը կերակրում էր: Եվ եթե մի քիչ շատ էր կերակրում «մի տեսակ»-ով, բայց за то կշտացնում էր: Այնինչ մեր մյուս պոետները (թեմայի առումով) դարձնում են հաճախ «համադամ խորտիկներ» (ինչպես կասեր Համայակ հայրիկը), Շիրազը որպես հաց էր տալիս: Եվ եթե ժողովուրդ կոչեցյալը բոլոր մնացածին չկարդա, Շիրազի մոտ բոլորը (թեմայի առումով) կա և միայն Շիրազով էլ կարող ես բավարարվել, առանց Մարո կամ Էմին կարդալու…
Տեր Աստված, ինչ արժեն միայն նրա՝ պոետներին կպցրած պիտակները, որ դժվար է պոկել…Հրաչիկ՝ Կաբակ, Պարույր՝ Սաբակ, Սիլվա Քաքուտիկյան, Թքեմ Խնչեմյան (Վ.Խեչումյան), Վհուկ Դավթյան, Զերո Խանզադյան, Գարեգին Շեռունց, Նաիրի Զռյան, Քոսոտ (Աշոտ) Գրոշի, Մարո Մրոտյան, Մարդկես Պետրոսյան…
*** Վախթանգով. «Не все современное вечно, но то, что вечно — современно»…
Նորություն չասենք, բայց ասված է հրաշալի պարզությամբ, լակոնիկ…
*** (Չեմ հիշում` որտեղ կարդացի) «Из нас, как из дерева, — и дубина, и икона»… և բացատրում է նաև — в зависимости от того, кто это дерево обрабатывает…
Աստված է վկա, որ իրենց թշնամին էլ այդպես սրամիտ չէր ասի և առանց բացատրության, քանի որ միշտ էլ обрабатывающий-ն եղել է վատ ատաղձագործ և դուբինան է եղել միակիր շնորհքը:
07.04.1984 Էլի ձեռքս չի գնում գրեմ… մեռավ Լևոնը, Հախվերդյանը (Խալաթյան)…
Վիճել է ինչ-որ մի տեղ, եկել տուն ու մեռել…
Քրդերի սովորությունը (կանանց), որ լաց չեն եղել, երբ ամուսինը տունը հանգիստ մեռել է, ճիշտ է եղել… և չգիտես` լաց լինես, թե ափսոսես….Շատ էր ափսոս: Շատ էր խելոք, անհանգիստ, դյուրաբորբոք… Սա էլ վառոդ էր և մոտը կրակ են վառել, բռնկվել, վերջացել է…
Մեղկ, ափսոս հազար անգամ:
*** Ասում էի (մտքիս մեջ) խորամանկ է… և ոչ միայն խորամանկ էր, և նորից դառնահամ, նորից տխրություն:
«Տխրությունս կամաց-կամաց փոխվում է լացի»…
Երևի պիտի համակերպվել մենակության հետ, և ինչքան շուտ, այնքան երևի լավ…
… Պարզվեց սակայն, որ Լևոնը Հախվերդյան չի մահացածը, այլ Լևոն Խալաթյանը… և ինչ անհեթեթ զավեշտ է, մտա ինստիտուտ և տեսա Խալաթյանի նկարը սև շրջանակով, և Տեր Աստված, ներիր, որ մարդ ենք ու զգացմունքների մեջ անպարկեշտ… Ուրախացա, որ Լևոնը Հախվերդյանը չի մահացել… ուրեմն կարելի է նաև ուրախանալ, որ դու ինքդ չես մեռել…
Եվ ողջ եղածները թաղման մեծ մասը այդպես խաբված են եղել և
պատմում, ծիծաղում էին…
Եվ թաղումը դարձավ մի քիչ «նորաձև», ուրախ…
Մեռնելու համար էլ պիտի բախտավոր ծնված լինել:
*** Պողոսը (Հայթայանը) վատ խաղ խաղաց: Մոսկվայի ալբոմի առաջաբանը ձախողել է, երբ երեք տարի ժամանակ ուներ և… չեն հասցնի 70-ամյակ կոչված օրերին… Լավ բան չարեց:...
*** Վեհափառը զանգեց («Ավարայրի» էսքիզը տարել էի): Կանչեց բան ասելու, «խորհրդի» կարծիքը երևի:
13.04.1984 Գնացի Վեհափառին և ասեց, որ նկարը պիտի լինի «հոգևոր», «կրոնական» կռիվ…այսինքն՝ պիտի դրոշակներ լինեն, պիտի հոգևորականներ լինեն՝ Ղևոնդ Երեց, կաթողիկոս և այլ «ներկայացուցիչներ» հոգևոր դասի…
Պայմանավորվեցինք.կավելացնեմ այդ բոլորը և պիտի արժենա…5000 մանեթ: Օ՜, եթե ես իրեն չսիրեի… (կանեմ իր բոլոր ուզածը):
***«Արտավազդ»-ից լրիվ բան չի ստացվում…քա՜նի տարի: 20 տարբերակ տակն է մնացել: Եվ իմաստ չունի և չի ստացվում…իմա՜ստ (ոչ ոքի պետք չի):
15.04.1984 Ոչինչ չեմ կարողանում նկարել այս հրեշ «Արտավազդ» կոչեցյալի պատճառով…Օրեկան երկու-երեք անգամ փոխում եմ… Եվ ոչ մի տպավորություն, կտավը էլ տեղ չունի ներկի, շերտը քերում եմ, որ շարունակելու հնար լինի և փոխանակ մի կողմ շպրտելու, շարունակում եմ…Քանի նկար տակը մնաց, 50 Արտավազդ, այդքան էլ Կլեոպատրա…Օ՜, ով է ստեղծել այս նկարչություն կոչված աղբը….
16.04.1984 «Արտավազդ»-ը մի քիչ լավացրեցի…Շա՜տ մի քիչ…սա այն «մի քիչ»-ն է, որը պիտի հետապնդի ինձ…իսկ ժամանակը կծկվում է…
*** Լուին եկավ` մատանին մատին: Ինչու՞ եկավ… Սա էլ իրենից բան չի հասկանում: Չի՞ հասկանում:
Ես պիտի որ սխալ լինեմ իմ կարծիքի մեջ: Ես միշտ պիտի սխալ լինեմ իմ կարծիքի մեջ, երբ խոսքը կնոջն է վերաբերում: Բան չեմ հասկանում դրանցից… և դա ոչ միայն նորություն չի, այլև ձանձրալի է:
70 տարեկան և…
Տեր, դու փրկիր քո նվաստին փորձությունից, ամեն: Բայց ինչո՞ւ եկավ: Ես 70… ինքը ինչ-որ 35-ի մոտ և…սիրելի՜ս… իբրև թե չի կարող առանց ինձ ապրել… ի՞նչ են այս կանայք…
18.04.1984 Լողավազան գնալը միջին հաշվով դառնում է օրը մեջ: Դժվարը գնալն է, իսկ գալուց հետո կարող ես և երգել, նամանավանդ, երբ կողքիդ` մեքենայի մեջ դրել ես թարմ «պուրին» և լավաշը, որոնց հոտը ոչ մի, աշխարհում ոչ մի հոտի հետ չես խառնի.հացի՜ հոտ:
Տեր, դու անպակաս անես հացն ու… և եթե շատ չես համարի, նաև գինին: Այդպես. «Հացն ու գինին տեր կենդանին»… որտեղից է, չգիտեմ:
*** Ծեր մարդը առանց կնոջ իրավունք չունի ապրել…
Ապրելը կապրի, բայց դժվար կլինի, և ամենահասարակ բաները կդառնան այդ կենդանի մնացածի համար (միևնույնն է մարդը, թե կինը) անլուծելի հարցեր… սկսած քանդված կոճակից, վերջացրած չհարթուկված սպիտակեղենը… նամանավանդ, եթե կոճակը…շալվարիդ վրա է և սպիտակեղենը` տրուսիկ կոչված շորի կտորն է…
Չես ուզում, որ հարսդ անի, և նա էլ հո չի կարող քո քրչերը զննել, տեսնել, թե ինչ է քանդվել, ինչ չկա…
*** -Ի՞նչն է ամենադժվար բանը մարդու համար 50-60 տարեկանից հետո,- ես ինձ հարց եմ տալիս և պատասխանում եմ.
-Ո՜վ իմ սիրելի հետնորդներ, ամենադժվար գործը ինձ համար առավոտյան նախաճաշ պատրաստելն է եղել, իսկ մյուսը` տեղաշոր գցելը, քանի որ ես միշտ քնել եմ պատշգամբներում և ստիպված եմ եղել ինքս բացել իմ տեղաշորը…
Իսկ ես շա՜տ հաճախ տուն եմ գալիս, կամ ուշ, շատ ուշ իջնում եմ արվեստանոցից և ուզում եմ վեր ընկնեմ ու քնեմ…
Մնացած դժվարությունները` ակադեմիկոս դառնալ, «լաուրեատ» կարգվել, ժողովրդական կոչում և այլ աղբ ու զիբիլ, եթե չեն տվել, դու ես մեղավոր, վատ ես «ուզում», ինչպես ասում էր Արա Միհրանիչը` ձևը չգիտես, և ոչ ոքի մի մեղադրի: Եվ նաև կարող ես քեզ մխիթարել, որ ոչ մեկը դրանցից հետդ տանելու չես:
«Լոկ երգերդ հետևիցդ երկար կոռնան,
Եվ վրադ պատարագ կանի զուռնան»:
Այդպես է կարծեմ Մակվեցու մոտ` պոեզոզուռնա շարքից:
*** Գարիկենց տանը (իմ ծննդին) վեճ մեծերի և փոքրերի մեջ ռուսական և հայկական դպրոցների մասին… տգետ, հիմար վիճաբանություն:
Մեծերը փոքրերի հետ վիճելու իրավունք չունեն: Ինչ չեն հասկանում, հետո կհասկանան և եթե չեն հասկանա, դրանից աղետ չի լինի, չի եղել:
Տերյանը վիճեց Թումանյանի մասին (ոչ իր հետ)… Օ՜, եթե իր հետ վիճեր, Տերյանից «դրամբյանիզմ» կմնար: Չարենցը վիճեց Թումանյանի հետ… Օ՜, եթե վիճեր իրեն հետ, թաց տեղ չէր մնա: Եվ այսպես, երկար ցուցակ մինչև Պարույրը, որ վիճում էր Սայաթ-Նովայի մասին… և հետո գրեց դիսերտացիա՜… հոգիդ սիրեմ: Չարենցն էլ գրեց հանճարեղ լոռեցու իր եզրահանգումը, քանի որ տեսավ «պարզությունը» Թումանյանի «պարզունակ» չէր, ինքն էր այդ ժամանակ երեխա, «Շունն ու կատու»-ի խելքն էլ չուներ դեռ:
Իսկ Պարույրը, բացի նրանից, որ «աշուղների», գուսանների էությունը չէր հասկանում այն ժամանակ (երբ վիճում էինք), այլև ահավոր լսողությունից, որ հասկանար ողջ հմայքը աշուղների խոսքի և հանճարեղ երգի ձուլվածքը` Սայադի «Դուն էն գլխեն», Ջիվանու «Ձախորդ օրերը», Շերամի «Մորմոքալեն»… և թեկուզ Աշոտի` «Ինչիս է պետք»…
*** Թումանյանը իր մասին ոչինչ չի ասել, ոչ Պուշկինի մեծախոսությունը, ոչ Չարենցի պոռոտախոսությունը` ես ես եմ, ես էն եմ, ես վերջին պոետն եմ… կամ մի միլիոն պոռոտախոսների պատվանդան շինելու չարչարանքներից… Ասել է ընդամենը… «Վեր կացա…»:
30.04.1984 Վաղը մայիս կլինի, դեռ անձրևներ են` իսկական գարնանային, գոռգռոցով, կայծակով… իմ սիրած անձրևաձևը:
Ինչքան եմ տկլորացել, կանգնել տակը…
*** Մի անգամ, երբ կռիվը նոր էր սկսվել, և մեզ հող էին տվել (հիմիկվա ժամացույցի գործարանի տեղը, որ ղռեր էին, քար ու քռա), մարգերը տնկելու ժամանակ մի ահավոր անձրև, սև ամպ հավաքվեց հենց այդ մեր հողի գլխին, իսկ իմ այն ժամանակվա ունեցածը ընդամենը մի բլուզ, մի շալվար էր… հազիվ հասցրի հանել շորերս և դրեցի քարի տակ և նստել վրան…
Երբ անձրևը վերջացավ և հողում գտնվող մեր նկարիչները, որոնց թվին և Գյուրջյանը, մուկ էին դառել թրջված, իսկ ես շորերս չոր հագա և կանգնեցի Գյուրջյանի առաջ: Զարմացած հարցրեց.
-Ինչու՞ չես թրջված:
Ասեցի.
-Իմ հողի վրա անձրև չկար…
Չհավատաց, եկավ, ստուգեց, և երբ իմացավ` ինչը ինչոց էր, ծիծաղից ուշաթափվեց…
Այդպես, ես պարզապես վարվեցի սովորական չոբանի նման (հեքիաթի չոբանի):
*** «Արտավազդ»-ը ուզում է բանի նմանվել…աշխատել եմ պարզապես ջհուդի անեկդոտի «սկզբունքով»…(երեխա ստեղծելու մասին):
*** Կարծես թե վարժվեցի մենակությանը: Օգնում է լողավազանը և լավ մարզանքը:
Իսկ եթե մի կտոր հող էլ լիներ մշակելու, «դուբինայից իկոնա» կշինեի:
10.05.1984 Վաղուց արդեն մայիս է: Իսկ թշվառ մարդը քանի՞ մայիս կարող է հիշել, երբ գարնան մասին ոչ մի հասկացություն չունի, մինչև չի հասնում էշի վերջի տարիքին…
*** Հրաշալի մայիս է, ինչպես անցյալ տարի: Հով է, անգամ ցուրտ են լինում առավոտները, իսկ ողջ Հայաստանը կանաչով է ծածկված… Եվս մի տասը այդպիսի գարուններ և Հայաստան այցելողները կարող են համարել Սարյանին` իմ պաշտելի մարդուն, որ հնարել է ինչ-որ Հայաստան, որը նման չի «կանաչ» Հայաստանին…
Մեծն Մարտիրոսն էլ համաձայն կլիներ, որ Հայաստանը միշտ կանաչ լիներ, իսկ նկարչությունը կարող է նաև լինել ուզածդ գույների կոլորի մեջ: Սակայն և բավական է մի տասն օրվա արև և Հայաստանը կդառնա Սարյանին պատկանող…
Եվ սակայն, գերադասում եմ կանաչ Հայաստան և թող թութն ու գիլասը մի քիչ ուշ հասնեն և մեծն Մարտիրոսը ինձ հետ միասին կքվեարկեր «կանաչի» օգտին:
Իսկ Հայաստան երկիրը մնում է սև, սև: Չկա Հայաստան երկիր, կա միայն անբացատրելի անէություն:
12.05.1984 Սկսվեց իմ աշխատանոցի «վերաշինությունը»… և ինչպես Համոն կասեր. «Կաճովա, թարաքյամայա, դավայա, թո՜զ… թոզ ու դումա՜ն»:
Փոշի է սպիտակ գաջի «պուդրայի» նման և չգիտեմ` ուր խցկվեմ: Նկարները կատվի ձագերի պես տանում եմ էս պատի, էն պատի տակ, որ վարպետները գործ անեն և չեմ նկարում… իսկ առանց նկարելու կապած շունը ինձանից ավելի հանգիստ է, քան ես…
*** Եթե դիմանամ այս բաբելոնական տոնախմբությանը…լավ կլինի: Երկու կողմից լուսամուտներ, լույսի պակաս այլևս չի լինի և ինչ простор…
Ուզում ես բասկետբոլ խաղա…
Ծախսը շատ է, իսկ «գրքույկի» մեջ ընդամենը 1552 ռուբլի է… իսկ պիտի վարպետներին 4-5 հազար վճարեմ… то ли еще будет:
Իսկ Լուին չկա՜: Թոզու դուման է արվեստանոցում և աշխատելը բացառված է: Չես կշտանում… իսկ դա քո տարիքին… անամոթություն է:
15.05.1984 Մայիսը` հով և անձրևային, շարունակվում է: Հոյակապ է: Օ՜, եթե շարունակվեր այսպես մեկ ամիս ևս (այս շինարարության համար եմ ուզում, շոգին զզվելի բան կլինի` փոշի, քրտինք):
*** Չմոռանամ «Ստալինի մասին»:
*** Կարդում եմ «Հաննիբալը» (И.Ш.Кораблев):
Նոր կարելի է հասկանալ Տիեպոլոյին` այդքան շատ նրա թեմաներով նկարների պատճառը, ինչպես և «Արտավազդի»` 6 թե 7 կրկնությունները…
*** Ինձ` հայիս համար, Հաննիբալը շա՜տ է համակրելի, իսկ Արտավազդը հասկանալի է: Բայց այս իտալացին, հռոմեացին, ինչո՞ւ է նկարել Արտավազդին համակրելի, իսկ Անտոնիոսին` զզվելի… անբացատրելի բան է: Իսկ եթե դատենք Վյուրցբուրգի ֆրեսկաների իմաստով… որտեղ ունի իր, իր հոր և իր տղայի պորտրետները… որոնց բոլորի աչքերը հայի են և քթերը նույնպես… և կհասնենք, օ՜ և որտե՞ղ: Մինչև Ստալին, մինչև Սոսո Ջուղիև, Ջուղաշվիլի… մի խեղճ (անպայման խեղճ) ջուղեցի շառավիղի, փինաչու լակոտի` Ադլխանովի բճի լեգենդին:
Ո՞վ կարող է իր ողորմելի անցյալը «հերոսաբար» ընդունել: Ինքն էլ ծածկեց իր «անհետաքրքիր» անցյալը, որ հայի մասին խոսք չլինի, ինչպես բոլոր վրացի խառնածինները, որոնք իրենց ողջ կյանքում կաշվից դուրս են եկել ցույց տալու, որ «իրենք էլ վրացի են»…(Եվ ոչ մի վրացի հակառակը չմտածեց ասել…)
Սոսոն երևի, ինչպես հարկն է, զզված է եղել հայ կոմունիստ «գործիչներից», որոնք ծնված են եղել… միշտ մեկին ծառայելու համար… չունենալով ոչ մի արժանապատվություն իրենց (ցնկնած) ազգի նկատմամբ…
Օ՜, միայն անհայրենիք Շահումյանի փսխվածքը Թումանյանի և Պուշկինի «համեմատության» մասին ի՜նչ արժի: Բավական է հիշել «շիկամորուսի» հայ աշակերտներին, որոնք իրենց մորթված ժողովրդի համար մատը մատին չբերեցին… «Ավանեսով», «Կնունյանց», «Սպանդարյան», «Աթարբեկյան»… և հազար «յան» և «յանց» և «ով», որոնց «ծառայությունը» միայն և նորից մենք` այս ժողովուրդն է հիշում… Իսկ գյադայի արածը ոչ ոք չի հիշում: Միակ «սխալ աշակերտը» այդ շիկամորուսի եղել էր հիվանդ, մեռնող… Վահան Տերյանը, որին էլ սպանեց «կամավոր» աքսորում: Եվ էլ ի՜նչ հարգանք ու սեր Սոսոյի կողմից դեպի «հայ գործիչները»…
Արհամարհել է բոլորին և եղել է ճիշտ: Եվ ճիշտ է եղել, երբ ուզել է, որ իրեն հայ չհամարեն:
Մի բան կա, որ չեմ կարող ներել իրեն, որ պիտի չխառներ այդ «գործիչներին» հայ ժողովրդի հետ: Այդ անասունը մի՞թե չի տեսել Զվարթնոց, Հռիփսիմե, Տաթև… և Արարատը` երկինք հառնած…
Ի՜նչ դաժանություն, ի՜նչ ատելություն, ինչո՞ւ: «Как себя чувствует писатель Чаренц» (լավ չեմ հիշում ճիշտը)…և նորից քարություն այդ писатель-ի հանդեպ… ի՜նչ ատելություն, բճի ատելություն:
*** Վարպետը աշխատում է, իսկ ես չեմ նկարում, գրում եմ:
18.05.1984 Այսօր քննություններ էին ինստիտուտում…
29.05.1984 Այսօր Աշտարակում «նշեցինք» նկարիչ Ոսկանյանի (Գոգո) 60-ամյակը… ծննդյան: Ինքը բացակա է արդեն 15 տարի: Սա այն ինքնուս նկարիչն էր, որին ես շատ հավանել եմ ու հավանում եմ:
«Շատ էին հրավիրյալք, քիչ էին ընտրյալք»… համենայն դեպս, Աշտարակի տեղի ու դրսի «ցեցերը» ներկա էին: Ես նույնպես հրավիրվածների մեջ էի և խոսեցի:
03.06.1984 Հիմա հանգիստ խղճով ուտում, քնում, թրև եմ գալիս: Չեմ աշխատում, դեռ շարունակվում է շինարարությունը… առանց նկարելու… հե՜չ մարդու նման չեմ…
*** Եկավ Լուին… Ինստիտուտի աստիճաններից ընկել էր և ուշագնաց եղել… Սա էլ Աստծո հետ հաշիվ ունի և գլուխ չի հանում` ինչ: Իսկ ես ի՞նչ խորհրդատու…
*** Սարա Բերնարը հրավիրված է եղել Վիլհելմ Կայզերի մոտ և… խնդրել Էլզասն ու Լոթարինգիան…
Բայց ի՞նչ պիտի տար փոխարենը…
(Տեսնես` ինչ է եղել վերջը)
24.06.1984 Գարզուն եկավ: Մոսկվայում ցուցահանդես էր բացել և 4-5 օրով եկավ Երևան:
Օդանավակայանում հանդիպեցինք, բերինք հյուրանոց:
27.06.1984 Երկու օր առաջ եկավ պատկերասրահ, լրիվ նայեց (2 ուղեկցող փարիզեցիների հետ` բժիշկը և կինը): Գործերս հավանեց` առանց սեթևեթանքի… «Տես` ինչպես կնկարես»… Հաճոյախոսություն էլ եղավ և հատկապես բժշկի և կնոջ կողմից… որոնց գուցե ավելի կարելի էր հավատալ… ֆրանսիացին նրանք էին կարծեմ:
Պարոն Ջորջ Օնեսն էլ ներկա էր և չդիմացավ, հեռացավ ուրիշ սրահ…
…Քայլում էր և 2 րոպեն մեկ արտաբերում էր` «դա՜»… իբր թե խորիմաստության մեջ է:
28.06.1984 Սիսիանի շրջկոմից հրավեր եկավ` ներկա լինելու Համոյի 70-ամյակի տոնակատարությանը (որպես տրադիցիա):
Իսկ ես որտե՞ղ անեմ իմ 70-ը… Իգդիրի շրջկոմը… ո՞ւր է, ձայն չկա… Գնամ Արազի ափին նստեմ, լա՞մ մեր Ամալիայի նման… Չեն թողնի: Իսկ Երևանում լաց լինելու սիրտ չկա:
*** Գուցե հեռագրեմ Սուրմալուի «շրջկոմի՞ն»` թույլ տա մեր տանը քեֆ անենք… Չեն ընդունի հեռագիրը:
Չեն թողնի…
Չեն ընդունի… Վե՞րջը:
30.06.1984 Սիսիան: Տոնվեց և, փառք տիրոջը, լավ պատրաստություն էր տեսել քարտուղար Ըշչորսը (Щорс, մարդ չգիտի` ինչպես գրի հայերեն…Մենք щ-ը տառը չունենք կարծեմ և հարգելի քարտուղարը, որը և «բանասիրության» թեկնածու է, թող ինքը մտածի):
Բոլ ժողովուրդ կար, և գովեցինք ինչպես հարկն էր և մի քիչ էլ ավանսով:
Համոն էլ իր պատասխան խոսքում (Լորում, ծրտոտ Լորում) հասկացրեց իր լորեցիներին, որ քաղաք գալիս զահլա չտանեն իրենց պահանջներով:
Շոգ էր, և գինին էլ տաք: Կոնյակն էլ «մարոչնի»…
***«Ընդհանուրին», այսինքն` մեծարգո հայ ժողովրդին ծառայելը պիտի լինի, կարծեմ որ, ներքին պահանջ` հոգուց ու սրտից թելադրած:
Ամենաքիչը չպիտի խառնել սեփական փառասիրությունը, այսինքն` ծառայեմ, որ նա էլ ինձ չմոռանա հատուցել «շոշափելի» նյութականով… և այստեղ կսատկեն ամեն տեսակի վերամբարձ ձգտումները, և կմնա աղբ, որ ամեն մի պնակալեզ կարող է հաջողությամբ իրականացնել:
*** «Критика есть сравнение произведения с породившей его действительностью и идеалом искусства»… իսկ եթե մեկը հարցներ ընկեր Բելինսկուն` որն է այդ քննադատի իդեալը, որ համեմատական չափանիշ դառնա: Այդ ո՞ր քննադատը այսօր «իդեալ» ունի, չտեսանք:
*** «Боже мой, как богата Россия хорошими людьми»…սա պարոն Չեխովն է ասել… իսկ հիմա թող վեր կանար և ցույց տար կամ տեսներ իր այսօրվա Россия-ի хорошо-իներին, թե ինչ են դարձել… (Շուկշինն ու Բելովը ավելի հետաքրքիր են իրենից):
02.07.1984 Էս ամիսն էլ անցավ, իսկ արհեստանոցը դեռ քանդուքարափ:
*** Լուին եկավ…
«Մանում եմ իլիկը մեր հին»… Բայց դու, սիրելի՛ս, հո «էն» Էդվարդը չես, չափավորիր քեզ, 70 տարեկան ես… 70 և ոչ 30-40…
03.07.1984 Հայելին սովորական զարհուրելի «իրականություն» է…
Նայեցի վրաս և… զզվեցի:
Վերևում, որտեղ գլուխս է և ուսերս, մարդու նման եմ: Գոտկատեղից ներքև` նորից մարդ եմ: Մեջտեղը, որտեղ տեղավորված են «ներքին օրգաններս», եթե «խմած և կերած» չեմ, նորից մարդկային է, իսկ երբ «խմած եմ և կերած», զզվելի է: Վերջ: Կուտեմ և կխմեմ մարդավայել,ինչպես հայրս` Համայակ հայրիկն էր ուտում… և չէր խմում…
Չեմ կարող չխմել… և չեմ ուզում ինձ տեսնել զզվելի:
Չափավորիր, Էդուա՛րդ, կերած-խմածդ, որ ինքդ քեզ վրա նայելուց չզզվես: Վե՛րջ: Մի խախտիր ձևը և բովանդակությունը «և՛ ուղղակի, և՛ մասնավորապես»: Եղիր, սիրելի՛դ իմ Էդվարդ, չափավոր (այլևս), որ ինքդ քեզանից չզզվես: Прошу, синьоре Эдвард! (իսկ դու նորից այսօր քյուֆթա, գինի և այլ աղբ):
17.08.1984 Արհեստանոցը կիսատ թողնում եմ Մհերին: Արամոյենց հետ դեպի «Золотые пески»… Ասացեք խնդրեմ, այս հողում չի կարելի հանգստանալ և նորից պիտի լինի մի ահավոր քաշքշուկ տամոժնիների, հյուրանոցների, «կամերա խրանենի»-ների:
18.08.1984 Կիևում ենք: Սրանց կանայք շատ փառահեղ ձևեր ունեն, ռուսներից էլ գերազանց…
*** Նորից մտածեցի նկարչության և պոեզիայի «հարաբերական» իմաստի մասին (թանգարանը նայելուց), երբ նայեցի Շևչենկոյի նկարները… և ինչքան դժվար է նրա համար նկարելը, նույնքան հեշտ դարձավ պոետ և իրենց ասելով հանճարեղ…
Երևի առաջին հերթին զարմացած լինի իր տերը` Բրյուլովը, որ ճորտից շինեց Ուկրաինայի հանճար:
*** Ի՜նչ երկիր է, ինչ հող, ինչ գետեր… Մերն էլ է երկիր, սրանցն էլ… բայց ո՞վ են սրանք:
*** Քաղաքը հինն է հետաքրքիր` իր «Խրեշչատիկով», իսկ մնացածը` «Բանգլադեշ»:
Ողջ Հայաստանում այսքան ծառ, կանաչ չկա, որքան մենակ Կիևում:
19-20.08.1984 Բուլղարիայում ենք` «Златой песци»-ում:
*** Նկատեցի, որ իմ «տեսքը» ավելի է ինձ անհանգստացնում, քան անգամ առողջական վիճակս…
22.08.1984 Եղանք սրանց «Արջուտում» (Медвежья поляна):
Գինին լավ էր և տակառիկներով… խմեցի շատ (խմած ժամանակ քեզ նայելը հետաքրքիր չէ):
*** Ձանձրալի կլիներ, եթե փոքր Մհերը չլիներ… քանի որ իմ սեփական զարմիկս (որդին) քաշել է իր պապին… շատախոս չի… (երևի ինձ հետ):
*** Լողում եմ առավոտ ժամը 7-ին և երեկոյան: Համոզվեցի (նորից), որ շատ տկլոր մարդ մի տեղ հավաքված զզվելի է:
*** Բուլղարական «խոհանոցն» էլ մի բան չի: Լսածս ուրիշ էր, կերածս` դարման…
*** Կանայք ծովափում տկլոր հետաքրքիր չեն, հեչ բան են… շատ ավելի տանելի են հագնված:
*** Անճաշակ կինը երևում է (առաջին հերթին) մազերի անշնորհք սանրվածքից, երկրորդը` անհամ ճաշ եփելուց: Երրորդ` լռել չիմանալուց: Չորրորդ` անշնորհք քայլվածքից և այլն:
«Անբարոյական և կործանարար բան է հոգու համար մարդուն ստիպել դատապարտել այն, ինչ ինքը գտնում է ներքուստ ճշմարտացի» Գալիլեյ
Մեզ չեն հարկադրում երեսպաշտությամբ զբաղվել, բայց զբաղվում ենք ամեն օր ու ժամ…
Ուրեմն անբարոյական ենք, բայց դեռ կործանված չենք…
*** Ոչ մի ռուս մարդ, անգամ ոչ բարձր չինովնիկը իր շրջապատից անկեղծ խոսք չի լսել և չի լսի…
Սրանք արդեն նմանվել են հռոմեացիներին, որոնց ինքնասիրահարվածությունը, չափ ու սահման չունեցող ինքնավստահությունը ի վերջո իրենց կործանեց…
06.09.1984 Վաղը չվում ենք: Անցավ աննկատ… մի 10 օր էլ եթե լիներ, կարելի էր կշտանալ լողից… բայց շատ ափսոսալու էլ չէ:
*** Իմացանք, որ սրանց համար էլ… թուրքերի «պրոբլեմ» կա: Սրանց թուրքերն էլ են անցել… «զանգվածային» արտադրության, ինչպես մեր «սիրելի եղբայրները»…
Սրանք որպես միջոց «մտածում» են թուրքերին համոզել, որ… թուրք չեն… իսկ մեր թուրքերը արդեն քիչ է մնացել, որ մեզ համոզեն, որ հայ չենք:
08.09.1984 Երևան: Արվեստանոցը տեղից շարժվել է, մնացին լուսամուտները և տուալետը: Ամեն ինչ առաջվանն է կրկին:
21.10.1984 Մոտենում է 70-ը և ես դեռ չեմ կարողանում համակերպվել (вписаться) արվեստանոցի «շատության» հետ… երևի այդ 70-ը խանգարում է… և խանգարում է հաստատ:
Ինչպե՞ս «կնշվի», ի՞նչ… կլինի…ի՞նչ մետաղի կտոր… և հազար ու մի իմաստազուրկ «հոգս»…
Խմում եմ արդեն նոր գինին այս տարվա… հողահամ, հողաբույր… իսկ թե ինչպես կանցնի այդ 70-ը, արդեն ինձ չի հետաքրքրում… քանի որ գիտեմ` ըստ հորս տվյալների, 70-ս արդեն անցել է մի տարի առաջ:
Միակ հոգսս հրատարակվող ալբոմն է ու կատալոգը, առանց որոնց ցուցահանդեսն էլ բանի նման չի լինի կարծեմ… Մոսկվայում էլ «Сов.художник» հրատարակությունը բան է հրատարակելու, որ պարոն Հայթայանը` իմ տեղակալը, շատ ուշացրեց… և թող իր սրտով Աստված իրեն տա… Իսկ ինչո՞ւ այդքան ուշացրեց… ծույլ էր, թե՞… դժվար էր երևի Իսաբեկյանի մասին գրել, ինչպես ինքն արդարացավ… Բայց գրածը «դժվարությունից» զուրկ էր (կարծեմ):
*** Մենակ եմ բառիս զարհուրելի իմաստով: Ընկեր… ինչքան ուզես կա, ավելացել են նորերը… Մենակ եմ և այդ մենակությունը…
Հիշիր իսպանական զրույցը և հանգստացիր…աղոթիր Ստեփանոսի նման և մարզվիր լողավազանում, որ Ստեփանոսը չուներ:
25.10.1984 Համոզվեցի վերջնականորեն, որ բանաստեղծությունը «լուրջ» գլխով չի գրվի…աբսու՞րդ, օ՜, ոչ: Քեզ օրինակ Եսենինը, Չարենցը, Մայակովսկին… և ոչ հետ գնանք և ոչ էլ առաջ գնանք:
Խոսքս գրողներին, վիպագիրներին, «պրոզայիկներին» չի վերաբերվում… նրանց գրածի մեջ պարզ երևում է, թե որտեղ է սիրտը աշխատել և որտեղ… խելքը…
… Խայամը մի ձեռքին թասն է եղել, մյուսին` փետուրը… Սայադը երբեք «լուրջ» չի գրել և, առհասարակ, ոչ մի աշուղ լուրջ չի գրել… քանի որ երգն էլ հետը պիտի լիներ և ո՞վ է երգում լուրջ վիճակում… երևի Ալիևը կամ Բրեժնևն են երգել, եթե այդ վիճվածնքները կարող էին նաև երգել… դե թող հիմի երգի Չերնենկո կոչված մեռյալը…
Կատարվում է մի անհասկանալի, անբացատրելի բան, երբ բանաստեղծը գինով է… ինքը դառնում է Աստված, իսկ խոսքը` աստվածային… Թումանյանը (ինքը` Աստծո հայրը) իր բոլոր բանաստեղծությունները հնարել է սեղանի շուրջ նստած և ընդամենը արտագրել իր մտքերը… բայց ո՞ր մասը… մի չնչին մասը ընդամենը… նրան ժամանակը չի հերիքել, որ աշխարհը մայիլ մնար, թե Աստված ինքը ինչպես է բանաստեղծություններ հորինում…
Չեն իմանա և ափսոս, և ամոթ իրենց: Եվ ով է, որ ասեց… «Տեր ամենագետ, մենք ի՞նչ ենք արել»…
06.11.1984 Վաղը չէ մյուս օրը կլրանա 70-ս, իսկ այսօր թանգարանի ժողովուրդը «նշում» է արդեն… լավ էր, որ ոչ մի «շինովի» բան չարեցին, ամեն ինչը չափի սահմանում, ոչ մի «ստիլիզացիա»…
Եվ սա նշանակում է, որ լավ սերտել են իրենց դիրեկտորի խասյաթը:
08.11.1984 Ոչ ոքի չէի հրավիրել, եկան մի քանի հոգի:
Ուտելիքն էլ շատ էր և խմելիքն էլ:
Կերան-խմեցին, հիշեցին հին բաներ, ուրախացան, տխրեցին, ցրվեցին:
10.11.1984 Արամոն իր տիկնոջ հետ Հալեպ գնացին մի ամսով: Մհերիկը տատի մոտ է, իսկ ես լրիվ մենակ…
Եկավ Լուին, գլուխս ուռեցրեց, գնաց:
*** Ցուցահանդեսս և «մեծարումը» հետաձգեցինք դեկտեմբերի 2-րդ կեսին: Անհանգիստ, ջղային վիճակ է:
Մեծ քաշելիք և չիք սպասելիք:
Ուտում-խմում եմ Արտյուշայի և Գարիկի ընկերակցությամբ, մենակ հացն էլ կուլ չի գնում:
14.11.1984 Շարունակում եմ «Իգդիրը»… Հաստանում է, ճյուղավորվում և վերջը չեմ տեսնում:
Մարդուս առաջին թշնամին ինքն է… պե՞տք էր քեզ գրիչ վերցնել, երբ վրձինը այսքան ծանրացել է ձեռքիդ…
*** Բենժամեն Ֆրանկլինը ասել է. «Ամեն գործում աշխատասիրություն է պետք»…
Ասացեք խնդրեմ, իսկ բջնեցի Պարսամը ասել է. «Երկու օրվա կյանքին ութ օրվա աշխատանք է պետք» և ասել է նաև. «Մի օրվա հաց ունեցողը… հացեն կվախնա»… Եվ Պարսամը, եթե Բենժամենի կրթությունը ունենար, կասեր նաև…
05.12.1984 Ցուցահանդեսը տեղափոխեցինք (Սարգիսը) հունվար: Մեկ է ինձ համար արդեն: Գոնե կատալոգը կհասցնեն:
Եղա Սուրենի մոտ (կենտ.կոմ) և ասեց… որ ոչ մի մետաղի կտոր չսպասեմ: Իսկ ես չէի էլ սպասում: Թող ով ունի, հետը տանի: Ասեց, որ շատ են տվել հայերին… և հիմա ուզում են «հավասարակշռություն» ստեղծել և… հենց ինձանից էլ սկսել են: Ասեցի, որ շատ ցավում եմ, որ իմ երկրի տերը այդքան խեղճի մեկն է, որ չի կարողացել մի կտոր մետաղ պոկել:
07.12.1984 Բացեցինք շատ բարդ անունով ցուցահանդես: Երկու գործ տվեցի` «Լողորդուհին» և «Լվացք գետափին» Բջնուց:
Սարգիսի (մեր նախագահի) բացած ցուցահանդեսները բոլորը բարդ անուններ ունեն, բոլորը քաղաքական «մեծ աստառով», բայց իրենք ցուցահանդեսները իրենց եղածով ոչ մեկը կապ չունեն իրենց վերնագրերի հետ…
*** Հազարավոր տարիներից սկսած մարդիկ, երբ չեն կարողացել «իրերը ճիշտ անվանել իրենց անունով»… ծնվել են հեքիաթները, առակները, այլաբանությունները:
Սիմվոլիզմը (դարասկզբի) իր պատճառը ուներ և ծնվեց:
(Սարյանի կապը նրանց հետ. Սարյանը` ըստ իր բնավորության և սկզբունքի, բավարարվեց «երազանքներով»` մեղմ, խոհեմ, առանց պրետենզիայի և ոչ մի «բողոք» կամ նման բան:
Ռոմանտիկայի տնային, սենյակային տեսակը, որ շրջապատը չտեսնի):
25.12.1984 Տարին կծկվում է և շատ բաներ «ճռռում են» իրեն-իրեն…
…Էդ քնձռոտ նկարի կորուստը կարող է և որոշ մարդկանց տրամադրություններ «բարձրացնել» … Բայց պատասխան կունենա: Տրամադրությունս լավ չի:
Բոլոր մեծամեծություններին հայերը պատասխանելու օրինակ և ո՛ճ, ոճ ունեն: Այդպես պիտի պատասխանել, ինչպես 1500 տարի առաջ` «արիների և անարիների Միհրներսեհ հազարապետին»:
…«Իսկ եթե դու մոլորվել ես անգիտության մեջ, ես, որ հաստատ գիտեմ, չեմ կարող մոլորության հետևից գնալ: Եթե հետևեմ քո անուսումությանդ (այսնինքն` տգիտությանդ), երկուսս էլ անդառնալի կորստի կմատնվենք, գուցե ես քեզանից ավելի վատթար…
Մեզ ոչ ոք չի կարող խախտել, ոչ հրեշտակները, ոչ մարդիկ, ոչ սուրը, և ոչ հուրը, և ոչ ջուրը, և ոչ էլ որևէ դառն հարված… Քո կամքի համաձայն` արա ինչ ուզում ես»…
Եվ այս կարդալուց հետո կարելի է զարմանալ, որ հայը կա և կարելի է և հարցնել. «ինչպե՞ս, ինչո՞վ»… Ոգով, միայն հզոր ոգով: Եվ ով ուզում է իր ժողովրդին (հայ) պահել, ոգին պիտի պահի:
31.12.1984 Էսօր այս մուրտառ տարվա վերջին օրն է… և որ «երորդ» տարվա մուրտառ… վերջին օրն է:
Մեր տանը մի շաբաթ է, եփում են, թափում են, բերում են, բերում են… ես էլ հետները, բայց հերիք չի երևի… մի սոված վաշտի համար (Թամանյան դիվիզիայի) ուտելու բան կա… Աստված տա, որ ուտեն գոնե, թե չէ կեսը թափելու են, կուշտ են, բայց… մարդու աչքը պիտի կուշտ լինի, իսկ սրանք… ումից ծնվեցին այսքան չտեսած…
Միթե այդպես էլ իսկապես որդիները նման չեն լինում իրենց ծնողներին… ինչու՞:
*** Կա՞ ավելի տխուր բան, քան չորացած ծառը… գուցե մարդն է, որ չի հասկանում, որ ապրեց իզուր…
***«Արտավազդ»-ը շարժեցի տեղից: