Մարտիրոս Սարյան. «Լավ է, լավ չի՞»… 

        Սարյանի մասին գրելը դարձավ «մասսայական» հատկապես վերջին երկու տասնամյակում: Նրա համբավի տարածման հետ միասին ավելացան նրա հետ առնչվել ցանկացողները, որը, «թուլություն» լինելով հանդերձ, բնական է, մարդկային, այդպիսին է մեծ արվեստի կախարդանքը, ձգողական ուժը, որը չի ընդունում անտարբեր վերաբերմունք, իսկ երբ մարդը անտարբեր չէ, պիտի որ մի բանով իր վերաբերմունքը ցուցադրի, արտահայտի: Մարդը չի կարող լուռ մնալ լավ բան տեսնելուց, ինչպես և չի կարող վատի ժամանակ լռել: Սովորականն է մարդկանց դարձնում անտարբեր և դա ցավալի է և սարսափելի:
       Կան անհաշիվ ստեղծագործություններ տարբեր նկարիչների, որոնց նայելիս մոռանում ես քեզ և երբ ուշքի ես գալիս՝ փառք ես տալիս բարձրյալին, որ կենդանի ես, շչում ես, որ աչքերի լույս ունես դեռ և կարող ես տեսնել, ըմբոշխնել և ոչ նայել…
       Ես միշտ ցավով եմ նայում մարդկանց, որոնք իմ սիրած նկարների մոտով անցնում են «նայելով»…անտարբեր: Ուզում եմ կախվել փեշերից և աղաչել.
      -Ո՜վ մարդ, կա՜նգ առ, ո՜ւր ես շտապում…
Եթե հնար լիներ նկարները պահպանել մոմի ծխի ու տապի ազդեցությունից, ես կողմնակից կլինեի, որ թանգարաններում իրավունք լիներ մոմ վառել սիրած նկարների առաջ, ինչպես եկեղեցիներում աստվածամոր առաջ… Եվ կվառեի երեք մոմ Սարյանի «Երեք հասակներ»-ի առջև և կաղոթեի, որ մեջտեղում նստածին Աստված չխնայեր արևշատություն… Հետո… հետո մոմերը չէին բավականացնի, և սրահը կլցվեր մոմի ու ծխի` մեզ` հայերիս ծանոթ այն յուրահատուկ հոտով, որը մեջդ, առանց մի կողմնակի օգնության, ծնեցնում է հավատամք, սեր, թախիծ, ակնածանք. ակնածանք և հարգանք անգամ քո նկատմամբ, որ դեռ կարող ես հավատալ, լինել միամիտ,  անպաշտպան մանուկի պես հույսդ հավատի զորությանը ապավինած:
        Սարյանի մասին գրողներին կարելի է բաժանել, տարբերել իրարից՝ անկաշառների, որոնք չեն կարող լավը տեսնելուց իրենց հիացմունքը զսպել, և մարդկանց, որոնք «առնչվել» են ուզում… առնչվել և ոչ առինքնվել: Կան և երրորդները, որոնք, առհասարակ կոչումով զբաղվելով, արվեստի հարցեր պիտի քննեն, լուսաբանեն… պարզաբանեն, կարծիքավորեն բոլորին՝ Ֆիդիասից մինչև Ռեմբրանդտը: Միով բանիվ, նրանց արածը օգտակարություն կլինի ինչ-որ մի տեղ, մի ինստանցիայում, բայց մի «կենդանի» նկարի տվածը վեր է ամենալուրջ
«լուսաբանությունից», որը հաճախ կարող է մթագնել շատ ճառագայթներ, որոնք անտեսանելի պիտի թափանցվեին նկարից քո հոգին…Աստված հեռու պահի արվեստը արվեստի հետ («նյութական») լուրջ նպատակներ հետապնդողներից. դրանք են լուսավորում այն անտարբերներին, որոնք անցնում են առանց տեսնելու, առանց մոմ վառելու՝ նման հեքիաթի այն կույրերին, որոնք օրը ցերեկով հանդիպել էին փղին…և գլխի չէին ընկել, որ փղի են հանդիպել:
       Սարյանի մասին գրողներից երևի ճիշտ են նրանք, որոնք պահանջ են զգացել նրան նկարելու, դիմանկարելու: Դա հաջողվել է ոմանց, որոնց ինքը` Սարյանն է օգնել կենդանության օրոք` իր բիբլիական զրույցներով, զարմանալի հումորով, անսահման մարդասիրությամբ: Մեկի մոտ մի քիչ շիկամազ է ստացվել, մյուսի մոտ` շեղ աչքերով, կամ կապուտաչյա: Ուրիշ կերպ դժվար թե լիներ, եթե ինքը՝ Սարյանը չի նկարել:
Ինձ թվում է, որ Սարյանին (լավ, ճիշտ, հանճարեղ) կնկարեր Բակունցը, նախ, որ ինքը՝ Ակսելը, հանճարեղ նկարիչ-գրող էր, և հետո` Ակսելի աչքերի մեջ կար այն, ինչ ես տեսա եռադիմանկարի աջ թևի Սարյանի աչքերի մեջ. երբ քեզ նայում է, նայում,  և դու չգիտես` քե՞զ է նայում: Նայում էր` աչքերը կիսափակ հայացքով, երբ կկոցած բիբերը փոքրանում, դառնում էին ապակե պրիզմայից անցած, խտացած ճառագայթներ, որը չայրելով, ջերմացնելով` անցնում էր հոգիդ, սիրտդ… 1912 թվի արած դիմանկարի մեջ Սարյանի այդ խտացրած ճառագայթն է քեզ թափանցում, անցնում: Խիստ է այնտեղ, որովհետև հոգին խռոված էր և փշոտված. ծակում է անցնում, չի խնայում, չի ջերմացնում, և դու էլ խորանում ես` տեղափոխվելով անցած ժամանակները, երբ 7 տարենակ երեխաները օրվա մեջ մեկ անգամ հազիվ էին ժպտում…
       Բոլորս էլ, երբ ուզում ենք «զննել» մեկին (թափանցել ներսը), կկոցում ենք մեր աչքերը: Այդ այն պահերն են, երբ անծանոթի ես հանդիպում, կամ… սիրվելիք աղջկան, որի մասին հետո ասում ես «սիրահարվեցի առաջին հայացքից» կամ «ճանաչեցի առաջին հայացքից»… Դա այն հայացքն է, որի ժամանակ երկուստեք լինում են «անպաշտպան», միամիտ, թե կուզեք` մերկ, երբ թափանցող ճառագայթների առաջ ոչնչով չես կարող փակել… Դա այն պահն է, որը թողնում է  անջնջելի տպավորություն և միակ ճիշտը, որ հետագայում հաճախակի հանդիպումներից բթանում է, և մոռանում  ես ունեցածդ կարծիքը դիմացինիդ մասին և հանկարծ մի օր` տարիներ հետո, զարմանում ես մեկի անվայել, մյուսի սքանչելի արարմունքի վրա… այնինչ այդ կարծիքին եղել ես առաջին հանդիպման ժամանակ: Ոչ բոլորն են ընդունակ «զննելով» տեսնել մարդկանց: Բոլորը ի վիճակի չեն լինել հոգեբան, դա պարտադիր էլ չէ, անգամ զարմանքի արժանի խելքի տեր մարդիկ: Վարպետը կարող էր: Նա ոչ ոքի մասին կարծիք չէր հայտնում, զարմանալի կերպով տանել չէր կարող, երբ փորձ էին անում մեկի մասին կարծիք կորզել իրենից. Փորձը մնում էր ապարդյուն: Պատահական չի նրա մասին տարածված կատակ խոսքը, երբ նա բավարարվում էր` «լավ է, լավ չի՞» …կես պատասխան, կես հարցական բնորոշումով նկարի մասին, նկարի հեղինակի մասին…
       Եվ չէր վիճում. մի անօգուտ զբաղմունք, որով Սարյանը երբեք չի զբաղվել և որ, չգիտես` ինչու, հորջորջվել է` որպես ճշմարտություն պարզելու միջոց… Բայց, երբ նկարում էր նա այդ հայցվորներին… նա անողոք էր: Ոչ մի արտաքին դիմագծերի բարեմասնություն չէին փրկի նկարվողին ճշմարիտ, վերջնական դիագնոզից… Կան բազմաթիվ դիմանկարներ` վարպետի վրձնի տակից դուրս եկած, որոնց տերերը լավ կանեին ժամանակին չգայթակղվեին, հրաժարվեին նկարվելուց… Այստեղ ոչ մի «լավ է, լավ չի՞» չկա, կա դատավճիռ, որ ինչքան էլ բարեսիրտ լիներ, չէր կարող բեկանել… Կան այդպիսի միամիտ սնապարծներ, որոնք լցված «առնչվելու» հափշտակությունից (գայթակղությունից)` բնորդվել են վարպետին: Չպիտի արած լինեին, շատերին ակնոցներն անգամ չեն փրկում, ուր մնաց դիրքն ու դրությունը:
       Մի սքանչելի բնանկար ունի վարպետը` զմրուխտ կանաչներով համեմած, և մի խոնարհ սև ավանակ` այդ կանաչների մեջ անշարժացած (գուցե արդեն կշտացած): Այդ երևի այն դեպքն է, երբ վարպետը չի ասել «լավ է, լավ չէ՞», պարզապես մտքում ասել է` լավ է, գեղեցիկ է և… «և ի՞նչ անենք, որ էշ է»: