Գերմանիա… 1976

      10.05.1976 Մոսկվա, հյուրանոց «Մինսկ» (Լյուդմիլան դզեց)…
  11.05.1976 Նայեցի Նյու Յորքի հավաքածուն: Տիկին դիրեկտորը բավականին «ուշադիր» ընդունեց և անգամ 1 ռուբլին չմոռացան վերցնել մուտքի համար…
*** Տուն զանգեցի… Արամոն ասեց, որ մայրիկը լավ է… (ուզում էի հետ գնալ) և «կարող եմ» ճանապարհս շարունակել:
Խումբը սովորական տուրիստական «ասորտի»… Լավ է, որ գոնե «ծափ տվողներից» չկան, միայն ղեկավարն է!
12.05.1976 Ֆրանկֆուրտ Մայնի վրա! «Ծրագրի» մեջ թանգարանը չկար, խնդրեցի, որ թույլ տան: Ճարահատյալ տվին: Գնացինք Խուդավերդյանի հետ (պատմաբան): Եվ տեսա գործեր, որ ուրիշ տեղ չէին լինելու և չէի տեսնելու…
— Աստվածային Բոտիչելիներ, 2 գործ` պորտրետ, որին ռեպրոդուկցիայով գիտեի, և Մարիամ Աստվածածին… տախտակների վրա, ֆրեսկոյի ոճով… նույն «մատիտի» կոնտուրներով… հրա՜շք բաներ:
— Ռեմբրանդտ վան Ռեյն! «Էն» Հենդրիկեն, որ շատ էր դուրս գալիս… «Սամսոնը» մի բան չէր և նորից մի պորտրետ, որ բոլորովին իրեն նման չէր և մի փոքրիկ կոմպոզիցիա` թույլ… (աստվածներս էլ պուտուկ են թրծել…)
— Ռուբենս, Տինտորետո` անհամ…
— Լավ Ադրիան Բրաուերներ:
— Գոյա, երկու փոքրիկ կոմպոզիցիա` իր ֆրանսիական գազանություններից… Այն շարքից, որ Փարիզում մի քանի հատ տեսա:
— Հետաքրքիր (իրեն ոչ նման) Կարավաջո` պառկած տղա… (այս Կարավաջոն երևի պ… է եղել հաստատ):
— Ֆրանսիացիք` Կուրբե, Մանե, Միլե (պորտրետ), Դելակրուա (վատ), Դեգա, Էդ.Մանե, Կորո, Դոբինի, Ռենուար, Սեզանի մի պեյզաժ, Մատիս (վատ), Մորիս Դենի, Պիկասո 2 հատ (վատ), Պուսեն (մեծ), Վան Գոգ (իրեն ոչ նման…) և այլն:
— Տիեպոլո, Պալմա Վեկիո, Վան Էյկ (Մադոնա շա՜տ լավ):
— Վելասկեզ (Կարդինալ), Օստադեներ, Վերմեր, Ֆրանց Հալս (անդուր), Հոլբեյններ, Կրանախներ և այլն…
— Շատ վատ գերմանական 19-20-րդ դար…
*** Երեկոյան ամերիկյան ֆիլմ («Մահվան երգը»), մնաց անհասկանալի, լեզուն չհասկացանք:
  13.05.1976 Քաղաքում շրջեցինք: Նայեցի փոքր քանդակի թանգարանը, կային և հետաքրքիր գործեր` հունական, տանագրա, գերմանական` փայտի եկեղեցական ներկած քանդակներ (որ տանել չեմ կարող), հետաքրքիր էքսպոզիցիա էր արված (հարկավոր է նկատի ունենալ մեր էքսպոզիցիայի համար):
Նորից նայեցի երեկվա թանգարանը և այս անգամ այն, ինչ դուրս եկել էր, այսինքն` նորից Սանդրո, Վան Ռեյն և այլն:
*** Առավոտյան եղանք Գյոթեի հոր տանը (Լուսամուտի պատմություն)!
    15.05.1976 Եղանք (Կոստանտինի հետ) պատկերասրահում` «Լյուդվիգ» կոչեցյալ: Տեսա Ռեմբրանդտ, որի համար կարելի էր Երևանից Քյոլն ոտքով գալ…
— Վերջին ինքնանկարներից` աշխարհի վրա ծիծաղացողը… աստվածային և սակայն մաքուր, պարզ, հողեղեն: Ամբողջը ծեփված, տաշած (լույսն էլ, ստվերն էլ հավասար) և «կեղտոտած», լեսիրովկայով փափկացրած…
— Եվ մի պորտրետ ևս, որը գուցե ավելի ուժեղ, «Եվանգելիստին» հիշեցնող (ռեպրոդուկցիաներում չէի պատահել): Մի զարմանալի մագաղաթյա դեղին ունի գունատ, նարնջագույնով ջնարակած տեղ-տեղ, իսկ ստվերները` սառը կապտա-մոխրականաչով, և օխրաներով փափուկ վրձնով հունցած:
— Եվ փոքրիկ Քրիստոսը` գլուխը թեքած, ձեռքերը հետևին, նույն դեղինները և սառը:
Երեքն էլ աստվածային բաներ, մոտ մի ժամ չկշտացա նայելուց… և ինչ տարօրինակ, բայց մարդկային են այս աստվածները: Սա էլ, ինչպես Գոյան, Հալսը, և առհասարակ բոլորը, բացի իտալացիներից (երևի), անհարթ են, մեկ երկինք են, մեկ` ներքև: Ֆրանկֆուրտի մի քանիսը շատ թույլ էին (բացի Հենրիկեից), իսկ այս երեքը…
* Ռուբենսն էր լավ (մեծ 3 գործ)
* Մուրիլյաներ (փոքրիկ, սիրուն գործ)
* Վան Դեյկ` լավ պորտրետ
* Հալս` 2 լավ պորտրետ (շատ անհավասար)
* Փոքրիկ Տիեպոլո լավ
* Ռիբերա` սուրբ և այլն, լավ
* Տերբորխ` պորտրետ լավ
* Պյացետտա` կանայք և մշտական երիտասարդ
* Յորդանս` լավ
Կրանախներ, Հոլբեյն, Բարտոլոմե, Բրաուն (Հովնաթան հիշեցնող, 11 հատ, բայց…լավ), Բոսխ` շատ լավ և այլն:
Իմպրեսիոնիստներ համարյա բոլորը:
* Կուրբե` մեծ գործ` որսից հետո, վատ էր…
* Պիկասո 6 հատ` անհամ բաներ
(Գոգեն` կապույտ կոնտուրներով պառկած տղա)
Դելակրուա փոքրիկը լավ (Քրիստոս), մյուսը` վատ էսքիզ…
* Նայեցինք նաև Քյոլնի` հռոմեական կերամիկայի և ճարտարապետական բեկորների թանգարանը (բոլորը տեղի պեղումներից հանված), փոքր պլաստիկա, ապակեղեն, հատակի մոզաիկաներ (Գառնին հիշեցնող) մեծ չափերի:
Հիանալի մոդեռն էքսպոզիցիա: Ահա, թե ինչ կսազեր մեր պատմականը ցուցադրելու համար, թանգարանը` հատուկ կառուցված!
* Նույն և «Լյուդվիգը», երեք հարկ, վերևի լուսավորություն, առաստաղը` մոտ վեց մետրից ավել երևի…Անցումները լուսամուտի մոտով և բոլոր պատերը չպղծած… և հիշեցի մեր` 8 հարկանի ապուշությունը… Ինչ պիտի անենք այդ կազարման… որ թանգարանի նմանվի…
    16.05.1976 Տեղափոխվեցինք Դորտմունդ: Բարձրացանք ինչ-որ սարանման բան (անտառապատ), որտեղ Վիլհելմ կայսեր (ո՞ր Վիլհելմի, շնից շատ են կարծեմ) մոնումենտն էր և ժողովուրդ անհամար` կիրակի օրվա ժամանցի եկած:
«Անտառազուրկ» այստեղ` Ռուրի ավազանում, որին ես` աստված գիտի` ինչ էի պատկերացնում (Դոմբասի կամ Գրոզնու նման տեղ), ահռելի գործարաններից ընդամենը մի թաշկինակի չափ սպիտակ ծվեն է դուրս գալիս… Ամեն ինչ կանաչի մեջ թաթախված:
Սքանչելի, մոդեռն քաղաքաշինություն, երբ պատերազմից մնացած է եղել 7-10 տոկոս կանգուն պատ…
Դորտմունդը, ինչպես և Ֆրանկֆուրդը, մի տասը Երևանի տարածություն է զբաղեցնում և ընդամենը… 600000 բնակիչ: Նախանձից պայթել կարելի է այս մաքրության, կանաչի, սրանց տների, մենատների (փոքր, մեծ, շքեղ, համեստ, շատ համեստ` նայած տիրոջ գրպանին), բայց կոկիկ, գեղեցիկ, պարտեզով, գարաժով, «գոմ»-ով… խենթանալու բան շուրջդ… և ինչ էին ուզում, ինչ жизненного пространства, ինչ հորս ցավը` այս ապուշ ժողովուրդը (որին երևի Ադենաուերը խելքի բերեց), և ապրում են, և կարծեմ որ ոչ ոքի պիտի որ չնախանձեն:
Այս Դորտմունդ կոչվածը հպարտանում է իր գարեջրի արտադրության քանակով, որով երկրորդ տեղն է գրավում կարծեմ Եվրոպայում…
Թատրոնի շենքը հիանալի էր, բայց ինչ են և ով է խաղում, չիմացանք, և ում է հարկավոր, ապրում են դրախտի մեջ: Եվ խելքս բան չի կտրում սրանց արածից: Երևի իսկապես այդ` Հիտլեր կոչեցյալը փառասեր ընկեցիկի մեկն է եղել, որ քիչ մնաց կործաներ բոլորովին այս երկիրը:
Թանգարան չկա այստեղ, ունեն նոր արվեստի ինչ-որ մի բան, որը երևի հնարավոր լինի տեսնել:
*** Երեկոյան նայեցինք մի ֆիլմ, որից ցնցված եմ և շվարած… «Ամեն թռչուն իր երգը կարող է երգել»… նման բան…
— Մի հոգեբուժարանի կյանք էր` իր ամբողջ զարհուրանքով, բայց ի՜նչ խաղ, ի՜նչ անողոք «իրականություն», պատմելու բան չի, որովհետև խոսք չեմ հասկացել, իսկ տեսածիցս փշաքաղվում եմ…
17.05.1976 Դորտմունդ: Այսօր լսեցինք լուսավորության մինիստրի նախընտրական ճառերից մեկը: Խոսում էր ազատ, ոգևորությամբ և մի քանի անգամ արժանացավ «քնածների» -ի ծափերին` թիվս ես և մենք, որ չիմացանք` ինչ էր երգում: Ինչպես երևում է, սրանք լավ հռետորներ են, և դժվար չի պատկերացնել Գեբելսին և Հիտլերին, թե ինչ էքստազի մեջ են պահել այս խոզաբույծներին:
Այսօր էլ կինո տեսանք` ֆրանսիական «Էմանուելա».չնայած սեքսի ահռելի դոզային, տպավորությունը մի բան չէր:
Կրոններիս մի մասը տվի գարեջրի: Շատ անուշ գարեջուր է և խմում եմ մեծ հաճույքով, վասնզի սրանց ջրով միայն ոտներ կարելի է լվանալ:
18.05.1976 Վյուրցբուրգ եկանք, Դորտ, մինչև այստեղ 360-70կմ: Բավարիայի քաղաքներից է (լեգենդը և իսկապես լեգենդ և ոչ եղած – մեզ է պատկանում` հայերիս, հարգելի Բավար իշխանի անվան հետ):Ճարտարապետությունը ռոմանական և գոթական, նաև ռենեսանս: Ունի հին եկեղեցի` 704թ, բերդ …, կամուրջներ (մեկը հին քարի):
*** Ամբողջ ճանապարհին կարդում եմ Թ.Մաննի նամականին և… գերմանականը միայն հրեայի (բարկացրա՜ծ) անսիրտ գերմանացու շարադրանքով: Գերմանական հրեաների (մեծ ու փոքր) քաջությունը միայն հերիքել է Գերմանիան դատապարտել (քոռի վեճն է, թե մոմը թանկ է!), իսկ երբեք չի հերիքել, որ ասեն` «մենք հրեա ենք»! Մանավանդ Թոմաս եղբայրը, որը իրեն շատ քաջ է համարում: Միով բանիվ, սրանք բոլորը կատաղած են նացիստներից, որ զրկվեցին անդարդ ապրուստից (պալարի կյանքից) և ոչ «հայրենիքից», որի համար մի փուչ փամփուշտ էլ չեն կրակել դարերի ընթացքում:
*** Վերջին հաշվով, հարգելի Թոմաս եղբոր համար մեկ չէր, որտեղ կգրեր իր «Իոսիֆը» тетралогия-ն, կամ Ֆեյխտվանգերը իր հրեական տալմուդները… իսկ գերմանացու համար կարծեմ միանգամայն կարևոր չէր «երևի»!
Ժողովուրդներն էլ երևի «բնական» ընտրության համար պիտի թշնամի ունենան, որ ազատվեն թույլերից… Մերը պարզապես շատ են եղել, մերը «բնական» չի եղել:
Եղանք քաղաքապետարանում, ռեզիդենցիայում և տեսանք զարմանահրաշ բան` Տիեպոլոյի 650 քառ. մետրանոց ֆրեսկան` Եվրոպա, Ասիա, Աֆրիկա և Ամերիկա կոչվող, մի սքանչելի բան, իսկական Տիեպոլո և տիտանական աշխատանք: Եվ զարմանալի անակնկալը նա էր, որ Ասիայի աջակողմյան 37 մետրի աջ անկյանը Հայաստանն էր պատկերված… Քարի մեծ բեկորի վրա, մեսրոպյան տառերը բեկորի վերևում, երևի Մեսրոպը կամ Գրիգոր Լուսավորիչը, որը ձախ ձեռքին ջահ ուներ բռնած վառվող… Կոմպոզիցիան աջ կողմից լրացնում էր մի կանգնած կին կամ աղջիկ` գեղեցիկ, երևի Հայաստան սիմվոլացնող, և մի պատանի` մեջքով նստած, Մաշտոցի կողմը նայող, իսկ Մաշտոցի գլխինը ինչ-որ չալմայի, թե լայնեզր գլխարկի էր նման: Խմբի մեջտեղից բարձրանում է մի քարաշեն աշտարակ` բրգաձև, երկինք սլացող: Սալաքարի ներքևի մասում մի երկարուկ սալիկ է, որի վրա իր ստորագրությունն էր` Ժան Բատիստ Տիեպոլո, 1752թ: Ահա և քեզ Տիեպոլո! Այս մարդը այս էլ քանի նկար ունի հայերի մասին` 3-4 Արտավազդ և այս սքանչելի սիմվոլիկան, որը Ասիայի մեջ գիր ունեցող միակն է պատկերված…
Մի քսան հատ էլ կլիներ ուրիշ գործեր Տիեպոլոյից, եթե ոչ ավելի, մեծ ու փոքր… Այս ինչ առատություն է եղել, ինչ տիտանական աշխատասիրություն… պալատում:
*** Կար 3 պորտրետներ` Բասանո (Լեոնարդո) և անհամար գոբելեններ` կարպետի գործվածքով (շենքը` ռոկոկո գերմանական, հարավի), «Եվրոպայի» մեջ իր ինքնանկարը կար և տղայի…
*** Երեկոյան կինո, մի ցանցառ բան, որի համար կորավ 7 մարկս` 7 բաժակ գարեջուր:
   19.05.1976 Նյուրենբերգ և Մյունխեն! «Բավար» իշխանի մայրաքաղաքում…
Հին արվեստի թանգարանը… ապշեցուցիչ հավաքածու էր բոլոր աստվածներից… Տիցիան, Ռուբենս, Վան Դեյկ, Տիեպոլոներ (2 մեծ), Տերբորխներ շատ լավ` 20-ի չափ, Ֆիլիպպո Լիպիներ, Մուրիլիո` շատ գեղեցիկ (երեխաների շարքը), ոչ մի քաղցրություն, Ռուբենսի հիանալի էսքիզներ` 20 հատ… Բրոուեր` 20 հատ… Գոյյա պորտրետներ և մի հրաշալի նատյուրմորտ` փետրած հավ, թե ղազ…(պատերը տաք խակի կանաչ), Ռեմբրանդտ` Քրիստոս, լավ, դեմքը շատ ընդհանրացած, առանց մանրանալու…! Բոտիչելիներ շատ լավ… Յորդանսներ (մերը վատ չի և նաև Վան Դեյքը!): Տիցիանի հանճարեղագույն գործը` Քրիստոսի գանահարումը… Ռուբենսը` Սիլենը, առյուծների, ձիերի կոմպոզիցիաները և «Քույրերի առևանգումը» — առանց քաղցրության, բացի մի քրոջ` շատ կարմիր ռեֆլեքսից մեկի «հետույքի» վրա, «պոդնոժկան», և բոլորը իր վրձնի կարծեմ… շատ, մոտ 100 գործից ավել… Լեոնարդո (Մադոննա… վատ), Ռաֆայելներ, որ չնայվեց:
Գերմանացիք հիանալի բաներ` Կրանախներ, Դյուրերներ, Հոլբեյներ, Դյուրերի ինքնանկարը!
Տիցիանի սև հագնվածը` կարմիր հատակով, երկուսն էլ տաք:
Ռեմբրանդտ` խաչից հանելու մի քանի վարիանտ և այլն հրաշքներ:
*** նոր արվեստում` իմպրեսիոնիստներ – Վան Գոգի դեղին փշերը, Է.Մանեի «Ընտանիքը»:
Թանգարանը Բիսմարկի պալատական նկարչի` Լենբախի տունն էր…տո՜ւն…
Իսկ այսօր Զինաիդա Ռուդոլֆովնայի (Ֆիրմայի շեֆը` «Լինդեքս ֆիրմայի», որը և կազմակերպում է տուրիզմի գործը) տանը, որտեղ հրավիրված էինք:
Իմացա նկարիչների վիճակի մասին, զարմանալի տխուր եղելություն, վիճակ…
Ասեցի, որ էլ չենք ունենա ոչ Կրանախ, ոչ Հոլբեյն և ոչ էլ անգամ Լենբախ:
*** Եվ… Անուտինա Վիլնյուսից: Իմ օրին մնացած և զարմանալի մարդ, որի հետ… երևի լեզու գտնվի` հասկանալու իրար: Ինչ-որ մի տեղ հիշեցնում էր Ալյոնա Չերմակին կարծեմ…
*** Հանդիպումը Զինաիդա Ռուդոլֆովնայի մոտ անցավ «ջերմ, ընկերական մթնոլորտում»:
Ահավոր «քոքված» և յոթ ծովի խառնուրդ… սրամիտ, հստակ գլխով, իր «գործն ու անելիքը» լրիվ հասկացող «գործիչ»…
*** Իր պատմածը Գեբելսի մասին (ջհուդը ջհուդին ճանաչե՞լ է):
*** Քրիստոսի գանահարումը… Այս գործն էլ, ինչպես և Տինտորետտոյի` Սան Ռոկկոյի միաբանության նկարները պիտի որ տեսած լինեի 20 տարեկանում…
Քրիստոսը…այնքան էր հարազատ, «իմը», որ կարծես նկարել էի մի օր երազում…
Ի՞նչ անեմ ինձհետ այլևս…
*** Հիշել, որ բոլոր լավ գործերը տախտակի վրա էին նկարված! և լավ պահպանված: Նույն Ռեմբրանդտը, որ կտավի վրա ժամանակին «ենթարկվել» է, իսկ տախտակի վրա («Հենրիկեն») մնացել է միանգամայն անխաթար: Իսկ գերմանացիք բոլորը համարյա տախտակի վրա էին:
  21.05.1976 Նորից «հին» թանգարանում.
— Կրանախ. Վեներան և Կուպիդոնը, լավ:
— Բրեյգել. գլուխ` փոքրիկ «կույրերին» հիշեցնող, և Բաբելոնի փոքրիկ էսքիզ:
— Նորից Ռեմբրանդտ վան Ռեյն. Աբրահամի «զոհը», սքանչելի իր մաքրությամբ, թափանցիկությամբ: Ոչ մի սևություն, սպիտակադեղնի, կանաչների տաք «մշուշով» պատված…
— Ռուբենսը շատ էր, մոտ 80-100 մեծ ու փոքր գործեր: «Դատաստանները» մեծ` վատ էին (դատաստան չկար, պայծառություն և տոն)…
— Վան Դեյկները առաջնակարգ, բոլորը կոմպոզիցիաներ, պորտրետներ` մեծ ու փոքր, հայտնի, անհայտ:
— Ֆիլիպպո Լիպին հրաշք գործ` երկնագույնների արծաթ կոլորիտ, շատ բարդ ֆոնով, բնանկար, ճարտարապետություն և Մարիամի առաջ չոքած աղջիկ…
Տիցիանները բոլորը լավ, իսկ գանահարումը` աստվածային, «իմ»-ս… Հիսուսի գլուխը գժվելու լուծումով, շատ դրամատիկ, մի քիչ ինձ նման (երիտասարդ ժամանակ):
— Տինտորետտոները շատ, մեծ ու փոքր: Մեծերը վատ… որտեղ Սան Ռոկկոն, որտեղ սրանք: Երկու` միջին չափի գործեր, հրաշալիքներ.
1.Վեներա և Մարս: Կինը շատ և, առհասարակ, ժիվոպիսը տիցիանային կոլորիտով: Կնոջ գլուխը զարմանալի պարզ լուծումով` մատիտանկարի նման:
2.Քրիստոսը ինչ-որ բան է տալիս կնոջ… սեղանը` խորություն ստեղծող, Քրիստոսը նստած, առջևը` չոքած աղջիկը: Կոմպոզիցիան շատ բարդ, բայց «անթերի» դասավորություն, ուրիշ կերպ չես դասավորի: Շատ նոր, այսպես ասած, այժմեական… Մեզ շատ մոտ (ինձ!):
— Գոյյան` երկու կանացի պորտրետներ մեծ, մարմինները կապտա-վարդագույնով (տհաճ) լուծված: Տղամարդու պորտրետը` իր տաք գույներով: Մի փոքրիկ պիկնիկ` բնության մեջ, մուգ նկար – ամպերի մեջ լուսավոր (վարդագույն) բացվածք: Եվ մի հրաշալի նատյուրմորտ` փետրած ղազ և ափսեով մանր ձկներ!
    22.05.1976 Մյունխենից ինքնաթիռով Ֆրանկֆուրտ և ապա Մոսկով: Մաշայի մոտ մնացի…մաքուր «քույր, ախպեր»!