Ես… ինքս ինձ հետ… 1997- …

     06.04.1997 Մի ուրիշ բան էլ է տարօրինակ: Գրում եմ, որ… չեմ նկարում, թրև եմ գալիս, տրամադրություն չունեմ նկարելու… բայց նկարել եմ, չէ՞:
Նկարել եմ մորս՝ իմ ամենալավ պորտրեն, նկարել եմ «Տանյա»-ն, որի նմանը ոչ ոք չնկարեց, չնայած շատերը նկարեցին: Նկարել եմ հորս, Ռոզային, Արփիկին, Գուրգենին և այլոց…Մուշեղին, Հովհաննիսյանին ջրաներկով…
Նկարել եմ «Դրոշների հանձնելը», որի կտավը ինձ համար գողացավ Ծերունը, դաշնամուրի ծածկոցը, որ ոչ մի գրունտ չէր պահում, մաղի պես բան էր…կտավ չունեի, ներկ չունեի, վրձին չունեի, փող, փող չունեի…հազիվ 8 հոգու կեր էի հասցնում…
Նկարել եմ «Դավիթ Բեկը»… հրաշալի նկարը, որի ցուցադրության օրը Հրաչյա Ներսիսյանը ճակատս համբուրեց… և հետո փչացրեցի մի հիմար քննադատի խորհուրդը լսելով…որից հետո այլևս ոչ մի քննադատի չեմ լսել, բանի տեղ չեմ դրել:
«Դիմայի հետ» նկարել եմ «Մոսկվայի տակ» մեծ նկարը… հետո՝ «Կոմսոմոլը պատերազմում», «Ռոստովի գրավումը», «Կազակներ դեպի Ռոստով» նկարը հրաշալի… որը տարան Մոսկվա և կորավ…
Եվ խալտուրա, խալտուրա, որ ապրենք…
Եվ եթե կտավ ու ներկ ունենայի… կնկարեի ու կնկարեի… Դժբախտ, մեղկ լակոտ եմ եղել պարզապես… սոված, տկլոր, անկոշիկ, անգլխարկ, առանց վերարկուի… առանց մարդավարի հագուստի՝ կոստյումի… ի՜նչ, ինչ եմ եղել, գրաստի, էշի նման բան… և ջահել, ուժ ու եռանդով լիքը… և իշություն եմ արել 8 հոգու համար… Եվ զարմանում եմ, որ գժվել եմ հաճախ…Եվ ո՜նց չգժվեի, երբ տաքանալու համար չափառներից տախտակ, գերան էի գողանում… և մի սայլ եզների, բարդանով լիքը արևածաղկի թեփ բերեցի տուն և մենակս կրեցի փողոցից տուն… ցեխի մեջ կորած, հոգնած, սոված… և գժվեցի… ականջներիս մեջը անգամ ցեխ կար…Ա՜յ թե ապրել եմ, հա՜… և մնացել եմ չգժված աննորմալ…
Ինչ ասեմ, որ Սարյանի մոտ ֆրանսիական կտավներն էին թափված ռուլոններով, ներկերը արկղերով… և մյուսների՝ Գյուրջյանի, Առաքելյանի, Կոջոյանի և մյուսների…պե՞տք է հիշել: Հիշում եմ համեմատության համար և լացս գալիս է: Ահա, թե ինչ եմ եղել և սիրել եմ, սիրել են ինձ իմ գյոզալները «ձրի», անվճար, հաճախ կերակրելով…Կտավ չունեին, որ տային, ներկ չունեին…տալիս էին ինչ ունեին, ամենալավը՝ սերը իրենց… Եվ ոչ ոք, ոչ ոք չեմ ունեցել օգնող… ոչ մի «Ալեքսան», ոչ մի, ոչ մի «մեքենա»… ապրել եմ աղքատ Ղազարոսի նման… և իզուր, իզուր եմ հիմա բարկանում, որ «ճռռացել եմ», գանգատվել, հուսահատվել օրագրերում…
Տեր Աստված, ինչի՜ եմ կատաղությունից, անզորությունից, անօգնականությունից լացել, լացել… Եվ ո՜նց չլացեմ այսօր էլ, երբ ամեն ինչ կար նկարելու, նկարելու… և ահա նոր պատիժ… աչքերիս լույսը խավարեց… Ի՞նչ է սա, բախտի, ճակատագրի ծամածռությու՞ն, որ կրնկակոխ հետևում է… և ո՜նց չթքեմ բախտիս վրա…թյու՜…
     19.05.1997 Ես հիմա, երբ գրելը դարձել է միակ զբաղմունքս (չեմ նկարում), պարզ տեսնում եմ, որ գրածս… շատ է պարզ, հասկանալի: Եվ շատ պարզ ու հասկանալի տեսա, որ պարզ լինելով`պարզունակ չեմ… Ամենախելոք մտքերս, որոնք թերևս կարելի է գրել, մի քիչ էլ մանվածապատ կամ «խելոք», զզվեցնում են ինձ, գարշում եմ «խուճուճ» գրելուց… զզվում եմ «բանաստեղծական» լինելուցս և գարշում եմ այդ ոճի գրելաձևից և գրողներից:
Իմ սիրած գրողը Մնձուրին է, հատկապես երբ նա հեգնում է, կատակում: Հրաշալի է և բարձր է բոլորից, որոնց ես սիրում եմ և բարձր գնահատում:
Իմ ամենասիրած… երկու-երեք էջերը մեր ողջ գրականության մեջ Չարենցի «Երկիր Նաիրի»-ի երկու առաջաբաններն են…
Իսկ գրելուս ոճի իդեալը Ջոնաթան Սվիֆթն է…
Կուզենայի մի քիչ գրել երկար-երկար նամակներ, եթե գտնեի, որ նա կհասկանա և կուրախանա: Եվ ամենասիրածս նամակը… երբևիցե կարդացած, դա Օնորե դը Բալզակի «Գերցոգինյա դե Լանժեի» նամակն է Արմանին…
Ամենասիրածս վեպը Ջեկ Լոնդոնի «Մարտին Իդենն» է… Ինքս, եթե գրող լինեի, երբեք վեպ չէի գրի… և եթե գրեի, միայն… Գաբրիել Մարկեսի նման… «Նման»… բայց նա գրող է, նրա «աշխատանքն» է դա, իսկ իմ արհեստը Աստված… նկարչությունը դարձրեց: Ուշ է բողոքելը… շատ է տառապանքը նկարչի… Եվ առավել քան, եթե նա չի կարողացել անել այն, ինչ կարող էր անել… Ես չարեցի իմ կարողության քառորդն անգամ: «Պատ» չտվեցին, մեծ պատվեր… չեղավ: Եվ ականջիս միշտ պիտի մնան Երվանդ Քոչարի խոսքերը… «Պա՛տ, պա՛տ տվեք Իսաբեկյանին»… Տվող չեղավ…
Բողոքելը ուշ է, բայց նույն Աստվածը… չէ՞ որ կարող էր ինձ տալ ընդամենը թուղթ ու գրիչ… և… տառապանքս չէր լինի և չէր լինի հոգուս վրա մնացած այս ծանրությունը:
Սիրել եմ ու հասկացել պոեզիան… բայց պոետ չէի դառնա… Կյանքը շատ եմ սիրել, ինչպես կա, տեսել եմ և չէի ուզի «գունավորել»:
Իսկ եթե նորից ծնվեի… նորից կուզենայի նկարիչ լինել, բայց կնկարեի միայն և միայն պեյզաժներ, Հայաստանի հրաշք բնությունը, Կոնստեբլի նման, միայն բնություն… Իսկ մարդի՞կ… մարդկանց մասին պիտի գրել, միայն գրել:
Մեր «պեյզաժիստները»… գրոշ չարժեն, տեսել են միայն դիմացը եղածը… Իսկ չէ՞ որ դիմացը անսահման է… Եվ դա հասկացել է միայն Սուրենյանցը իր «Հռիփսիմեն» նկարի մեջ…
     18.06.1997 Նորից Տեր Աստված: Ի՞նչ անեմ, չգրե՞մ, չնկարե՞մ… Իսկ ի՞նչ անեմ պարապությունից… գոնե «ջահելության» նման բան լիներ, կզբաղվեի «գարգին գործով», նախկին «փեշակովս»… Թարսի պես «օբյեկտներ» էլ կան… Նրանց էլ չեմ տեսնում, որ իմանամ… ինչի են նման…
Չէ՛, չի լսում բարձրյալը… երևի թե գտնում է, որ բավ է, բոլ է, հերիք ճամարտակես:
20.07.1997 Ինչ-որ բան է կատարվում հետս, որ չեմ կարողանում հասկանալ… Ուզում եմ քնել, քնել և ոչինչ չիմանալ, չլսել… Գյուղում լավ էր, զբաղվելու բան կար, իսկ հինգերորդ հարկում ոչինչ չկա, ես եմ ու Վիլիկը: Իսկ Վիլիկը… ի՞նչ ունի խեղճը, իմ դատարկությունը ինչո՞վ լցնի…
*** Հասկացա, գլխի ընկա վերջապես այս քնքոտության, անտարբերության պատճառը… դատարկությունն է սրտիս, որը երբեք դատարկ չէր եղել և դատարկվեց Լուիի վերջին նամակից հետո: Եվ աչքեր կոչվածն է էլի պատճառը, քանի որ ոչ մի կին և կնոջ գեղեցկություններ, այսպես ասած, «прелести», չեմ տեսնում, իսկ ինձ մոտ «պրոֆեսիոնալ» կույրի հատկություններ չկան, որոնք երևի թե ինչ-որ բաներ ունեն կնոջից գրգռվելու… Իսկ իմը տեսողության հետ էր կապված, չեմ տեսնում «այդ բաները» ու վերջ: Եվ կինը չկա… Գիտեի Լ.-ին, Գ.-ին և գիտեի՝ որը որտեղ է և աչքի կարիք չկար, իսկ նորերից ոչ մի «ազդանշան» և դատարկություն: Այդպես է, ուրիշ պատճառ չկա: Միակ «հասկանալի» ազդանշանները ուտելն ու խմելն են: «Խմելուց» ստեղծվում է ինչ-որ «միջավայր», որը մարդկային է, իսկ երբ լրջանում եմ, նորից նույն դատարկությունն է, և ինչպե՞ս չխղճամ ինքս ինձ…
*** Ախար ես եղել եմ «ոչ չափավոր կնամոլ»… և այդ կինը չկա իրեն ողջ «կոմպլեքսով» և չկամ ես: Թող որ «մոլությունը» վերջանար, բայց գոնե մի աչքս տեսներ… և կնկարեի հիմա միայն բնություն, քար ու ձոր, գետ ու երկինք… ամպեր, ամպեր կուտակ-կուտակ, շարժման և բախման մեջ, տակն ու վրա եղող, «անհանգիստ ձիերի» նման բան: Օ՜, գոնե մի աչքս…
*** Եվ ահա հայտնվել է… նորից մի օրիորդ, որը պարզապես սիրահարված է, իսկ ես չեմ տեսնում իր ոչ մի եղածը, որ հիանամ իրենով… Եվ մի քիչ էլ տարիքով… երևի 50-ին մոտ (թվում է) և ոչ մի «ազդանշան»… Չգիտեմ՝ ինչպիսին են շրթերը, քիթը, կառուցվածքը, ականջի բլթակները, մազերը, ձեռքերը, ոտքերը: Իսկ դիմացս կին է, չէ՞… Մեղկ է…
  29.09.1997 Էսօր նկարում էի… Շատ խզբզեցի և բան չստացվեց: Չի ստացվում, ավելի է վատացել տեսնելը… Պարզապես գծերը չեմ տեսնում, ուզածս գիծը ձև չի դառնում: Օ՜խ, վատ է, շատ վատ: Ի՞նչ է նշանակում… վե՞րջ նկարելուն… Իսկ ինչո՞վ զբաղվեմ, երբ գրածս էլ չեմ կարդում… Վերջ, վերջ, վերջ… Իսկ ինչո՞ւ եմ ապրում, երևի թե միայն խոսելու համար… Նոր պրոֆեսիա: Եվ որտե՞ղ խոսեմ, ցուցահանդեսների բացման ժամանակ, ինստիտուտում, տանը, խոսացող չկա հեռախոսով… Մեղկ, ողորմելի վիճակը ինչքա՞ն պիտի շարունակվի…
  18.03.1998 Ես հիմա հնարավորություն ունեմ ինձ «ստուգելու» բոլոր կողմերից և նայել ինձ վրա նաև «ուրիշի աչքերով»… Ով, որ կկարծի դա հեշտ է…թող լուրջ և մանրամասն և երկար նայի հայելուն, թեկուզ սափրվելու ժամանակ:
Ոչ մի նորություն չեմ հայտնաբերում, հիանալի «պահպանողականությամբ» մնում եմ նույն կարծիքին համարյա թե բոլոր հարցերում և չեմ էլ զարմանում: Ինչ մտածել եմ Բակունցի, Չարենցի, Թումանյանի մասին մնում է անփոփոխ, և Թումանյանին վերջում դնելով… Ես իրեն դասել եմ իմ բոլոր աստվածներից վեր, անգամ Դելակրուայից (բայց Ռեմբրանդտը ուրիշ հաշիվ է): Եվ իմ բոլոր «կատեգորաներին» ավելանում է ու գումարվում պարզությունը, մաքրությունը, պարզ, վճիտ, աղբյուրային մաքրությունը, իր «անզուգահեռականությունը»: Չկա զուգահեռ, նա՝ Թումանյանը հայ է, որ նույնպես զուգահեռ չունի:
Եվ ստուգում եմ ինձ ամեն օր և ինձ օգնում են նույն Չարենցն ու Բակունցը, ես ուրիշ չափանիշ ունեմ, բայց կարևոր չի:
Պարզությունը ամենադժվարին բարդությունն է, որին հասնելը շատ ավելի դժվար է, քան լինել «բարդ»… շատ խելոք, պարզ ու գեղեցիկ, ինչպես բնությունը, իսկ դա աստվածային կնիք ունի իր վրա:
    17.04.1998 Մհերիկիս Միքայել պապը ասում էր. «Աչքերի թշնամին ձեռքերն են»: Իսկ իմիս թշնամին ո՞վ էր` գի՞րքը, նկարչությո՞ւնը, գրե՞լը և տելեվիզո՞րը: Երևի թե հիմնականում կարդալը… Թիվ կար աստղերին, թիվ չկար իմ կարդալու մարմաջին: Իսկ նկարչությունը այստեղ գործ չունի: Իմ խեղճ, իմ պաշտելի նկարչությունը, որ լուռ նայում է ինձ ու սպասում… Ինչի՞ է սպասում: Հրեն, Աշտարակում տանձենին է արդեն ծաղկել, իսկ ես միայն նայեցի, ոնց որ հին ծանոթի… ընդամենը:
*** Մի լավ էտյուդ ունեի հենց Աշտարակում նկարած և էն էլ բաշխեցի Յուրային… Ինչո՞ւ…
04.07.1998 Որոշում անելուց միշտ դժվարանում եմ… Վճռական լինելը մեծ բան է, որ ես երբեք չեմ եղել… թերարժեքություն է: Այդպիսին եղել եմ ու կմնամ: Ցեղական բան է, «գեն», որը կարելի էր և փոխել, եթե շուտ հասկանայի! Չնայած որ հաճախ էլ օգնել է այդ` մորս լեզվով ասած «թոթխարությունը», որ ասում էր հորս հասցեին! Թոթխար! Երևի թուրքերեն է և նշանակում է թափթփված մարդ, անվճռական, ժամանակի արժեքը չհասկացող… մի խոսքով` թոթխար!
Իմ լուսեղեն մերս ճշմարիտ տղամարդու ուրիշ պատկերացում է ունեցել, Ավետիս հորեղբորս նման բան… Իսկ ես հորս եմ քաշել: Վճռական էր և եղբայրս` Հրոն, իսկ Հայրոն տատանվել չի իմացել: Բայց տես, որ այդ թոթխարությունը ավելի դիմացկուն է եղել, «հարմարվող»… մախլաս: Այդպիսին եմ և ես, ես հորս տղան եմ: Եվ ասում էր չէ՞` «բալքի բարին էտի»… Բայց մի քիչ էլ մորս եմ քաշել! Գուցե շատ:
*** Եվ հետաքրքիր է, որ մեկն ասում էր` 1913 թվի ծնված եմ, մյուսը` 1914 թվի… Եվ այդպես էլ մնացի… Կոջոյանի նման, նա էլ չգիտեր` որ թվին էր:

1997 Ինքնանկար

      26.11.1998 Տեր Աստված, ինչո՞ւ ինձ դարձրիր նկարիչ… տառապանքների համա՞ր… Երբ կարող էիր ասել` եղիր բանաստեղծ, և դու կիմանայիր, թե ինչ է նշանակում… բանաստեղծը… Իսկ եթե դարձրիր նկարիչ, ինչո՞ւ չտվեցիր պատ, Քոչարի ասած պատերը, որ ես քեզ տայի քո տվածի դիմաց արժանին: Եվ ոչինչ չարած գնա՞մ, տանե՞մ հետս ինչ կարող էի… Իսկ ինչո՞ւ էիր այդքան ուժ ու եռանդ տվել, որ կարող էի… գոնե ունենալ 7 տղա և 7 աղջիկ…
…Օ՜խ-օ՜խ, քոչորի… կասեր Սիմոնան…
*** Իսկ ինչո՞ւ թողեցիր, որ գնա… Լուին…

     29.12.1998 Ճաշին մի երեք թաս գինի եմ խմում, իմ գինուց, մարդ կլինի եկած, թե ոչ, խմում եմ, ինչպես Ավետիս հորեղբայրս կասեր` միտքս պայծառանալու համար: Չի «պայծառանում»… պայծառանում են հետը մռայլ մտքեր… ոչ ինձ համար… իմը ինձ պարզ է… Մռայլվում եմ այս տարաբախտ ժողովրդի վաղվա օրվա համար… Եվ խմում եմ` վերև, առաստաղին նայելով, այսինքն` երկինք, ինչպես խմում էր Իսաբեկը իր «Մովուզի» կարմիր գինին: Վերև` տիրոջը հայացքս: Չունեմ ոչ մի սպասելիք, բայց նայում եմ…
Իսկ ես ամեն օր ճաշին… մեկ է, պիտի խմեմ թասը և նայեմ վեր, առաստաղին, այսինքն` երկինք, չէ՞ որ դու այնտեղ ես, «երկինս ես»… Այսպես, հայր մեր, որ երկինս ես…
  10.04.1999 … Մենակ երբեք չեմ զգացել ինձ, մենակ, իմ սիրելի արվեստանոցում… մենակ, ոնց որ բանտում… Եվ մարդիկ… բոլորը դատարկ, ստից, պրիմիտիվ, իրար նման… Սրտխառնոցի չափ զզվելի մանեկեններ, չուչելոներ, հագուստ և դատարկ մեջը… Սեփական տղայիս հետ խոսք չունեմ խոսելու… Սպիտակ ագռավի նման բան եմ դարձել… Ինքս ինձանից վախենում եմ… զզվում… Ի՜նչ անեմ… կախվե՞մ… Չէ՞ որ փոխվելու ոչ մի հույս չկա: Էս եկած աղբը իրեն զգում է տաք թրիքի մեջ երջանիկ, ապահով: Ես սրանց մեջ ի՞նչ գործ ունեմ, ի՞նչ գործ ունեմ «էս ցեխերում»… Վա՜յ ինձ, վա՜յ…
*** Ստեղծեցիր ջրհեղեղը, որ մաքրես մարդուն… և ի՞նչ… նույն մարդը բազմացրիր, որ ի՞նչ:
20.04.1999 Եվ գնում են ու գնում օրերը դատարկ, անպտուղ… Նմանվեցի բանտարկյալի, որ դատապարտված է տարիների դատարկության և չի կարողանում համակերպվել չորս պատին… Բայց ինչպես ասում են` դժվարը «անցման շրջանն» է, մեր կապիտալիզմի նման: Եվ ուզես-չուզես, պիտի «նստես»… Պիտի օրինակ վերցնել նաև նույն` պարոն դարձած Հայրիկյանից, որը 18 տարի նստել է, չնայած որ «զբաղմունք» ունեցել է` գարշելի, բայց զբաղվել է… Իսկ ես ինչո՞վ զբաղվեմ, երբ ամեն ինչ սկսած է մնացել… «Իգդիրի հոգեհանգիստը», «Ամառային արձակուրդը», տասնյակներով հոդվածների էսքիզները… և նկարելը, նկարելը, իսկ միակ իմաստը ապրելուս` ծրագրածս պեյզաժները, որոնք պիտի լինեին ուրիշ, ուրիշ տեսակ… Եվ կմնա նաև մարդը անավարտ… ես!
Տեր Աստված, միթե չես օգնելու, միակ հույսս դու ես, տեր:
*** Ի՞նչ անեմ ձեռքերիս հետ, որ կարոտել են վրձիններին, ի՞նչ անեմ էս գլխի հետ, որ լցրել ես… դարձրու թեփ, դատարկություն, որ ոչինչ չմտածի: Շատ եմ մեղկ, տեր, շա՜տ, անտանելի շատ:
Եվ ի վերջո հերի՛ք եղավ նվվալդ, ինչքա՞ն կարելի է, Աստծո զահլան էլ տարար: Ամո՛թ է: Էլ ոչ մի բառ: Մի մոռացիր, որ կան քեզանից շա՜տ դժբախտներ, կույրեր, որոնք լռելյայն ապրում են: Եվ գիտեն նաև, որ ամեն դժվար վիճակից երկու ելք կա… քանի դեռ սատանան քեզ չի խժռել:
*** Կարևորը հումորն է, որ ունես:
   23.01.2000 Տեր Աստված, էս էլ քանի-քանի տարի` ձմեռվա ցրտերին ինձ տաքացնում է կանաչ մահուդից կարած խալաթը, որ նվեր ստացա մեր հայկական արվեստի 10-ամյակին` որպես ակսակալ, Ղազախստանում՝ Ալմա-Աթայում… Շատ եմ սիրում… փափուկ է ու նուրբ և հոգիս տաքացնում է հագնելիս: Բայց շատ է հալից ընկել, գզգզվել է, և չկա լուսեղեն մերս, որ կարկատեր, էլի հագնեի: Ափսոս, շատ ափսոս… և ձեռս չի գնում դեն գցել, ոնց որ հարազատ լինի… իմ կանաչ մահուդից խալաթը, որը ինձանից ձեռ է քաշել, իսկ ես՝ ոչ, չեմ ուզում… Քանի՜-քանի տարի տաքացրել է ախար, ո՞նց դեն գցեմ… Թող մնա, թող մնա… գուցե նրանով էլ ինձ…
Իմ քնքուշ, փափուկ, կանաչ խալաթը… ինձ տաքացնող, ինձ գրկող… իմ հարազատս…
     ***Մերս լիներ, կարկատեր, էլի հագնեի:
     *** Քանի՜ տարի է:
   09.09.2000 Տե՛ր Աստված, օգնիր մի բան հասկանամ… ստեղծածդ հայից:
*** Թե մարդ ես ստեղծել, թող նման լիներ, ասենք, չինացու` համառ ու համեստ, մի աման բրնձով յոլա գնացող:
Կամ լինեինք հպարտ, չոր ու չար, ապրեինք կղզում և չունենայինք ոչ մի հարևան, կամ ստեղծեիր ջհուդի նման` կեղծավոր ու նենգ, անկուշտ ու ագահ, անհավատ, քեզ խորամանկած, քեզ ընկեր դարձած, քեզ մահակ դարձրած բոլորի գլխին…
*** Եվ թուրքին էլ ես ինքդ ստեղծել… կկուի նման` անհոգ ու անտուն, ուրիշի տանը ձրի ու անվարձ տիրացած, հոգսից անտեղյակ…Ի՞նչ ես մտածում, մա՞րդ ես ստեղծել:
*** Իսկ ինչո՞ւ ես մեզ… մե՛զ ստեղծել` հային… Հայաստան երկիրը… այս ժողովրդին…և…մի՞թե միայն նրա համար, որ ստեղծածդ օրից քեզ փառաբանենք… անհատույց,  ձրի, իսկ տառապանքը ինչո՞ւ ես դարձրել միակ վճարը, երբ ոչինչ չունես, դատարկ է փեշդ: Ինչո՞ւ վատնեցիր… ինչո՜ւ վատնեցիր ողջ ունեցածդ, դո՛ւ, որ եղել ես միշտ հաշվենկատ…
Մեզ համար ինչո՞ւ մնացիր ժլատ և… Քեզանից խնդրում եմ ես մի բան, որ ինքդ էլ չունես, ծախսել ես անհոգ, հարբեցողի պես… աջ ու ձախ, շռայլ, անհաշվենկատ… Ի՜նչ է պատահել, ցնդե՞լ ես, ինչ է… Չէ որ աստված ես և չես էլ տեսնում` քեզ հավատացող մենք ենք մնացել…
Եվ ի՜նչ ես պահել մեզ համար նվեր, տու՛ր, պրծնենք քեզնից:
Հ.Գ. Ինչի՞ համար ես գրել, Էդվա՛րդ, ամոթ չի՞:
     04.11.2000 Դեղձի դառը կորիզ եմ սիրում, դառը վարունգ սիրում եմ (սիրել եմ), դառը սեր, դառը կյանք, դառը խոսք և դառը ճակատագիր, որն էլ առանց իմ ցանկության եղել է, կա և կլինի: Գիտեմ, որ քաղցրը ինձ շատ է դուր գալիս և սիրում եմ քաղցր թութ, դեղձ, խնձոր, խաղող: Մի խոսքով, բոլոր մրգերը սիրում եմ… Գիտեմ, որ նրանք բոլորը ուտելուց հետո փոխվում են, դառը կամ քացախում են… Իսկ դառը երևի թե փոխվում է հաճելի քաղցրության: Անգամ թխպոտ, անարև օրն եմ սիրում, կայծակն ու որոտը: Ի՜նչ սքանչելի ձայն, երաժշտություն է ամպի երկարատև որոտը, որ գնում է ինչ-որ տեղ և նորից սկսում և ճայթում կայծակով… «Մաքուր» Բեթհովեն է և Մոցարտ (մնացածները երաժշտություն են միայն):
Եվ դառը խոսք եմ սիրում, դառը ճշմարտություն, դառը հուշեր:
Մարդիկ կծու բիբար են սիրում հենց նրա համար, որ «ներքինով» դառն են սիրում երևի:
Եվ… դառնահամ գինին եմ սիրում… Իսկ մաճառը երկու օրից ավելի չես խմի: Եվ որ քաղցրը փոխվում է դառի, պարզ երևում է… երբ պատահում է, որ հետ ես տալիս կերած-խմածդ` գարշելի, դառը:
Եվ այս` դեռ չանցած կյանքը ի՜նչ էր, եթե ոչ տասը տարվա դառնություն և գարշելի դառնություն, ինչպես հետ տվածդ… Իգդիրի բարբառով` ործկալ…
*** Սիրել եմ բոլոր տեսակի մուրաբաները, հատկապես մորս պատրաստած դդումի մուրաբան դոշաբով և դոշաբով մածունը:
Սիրում էի քթոցի թեյը, երբ բաժակի կեսն էր լինում:
Կծու բիբարը չէի սիրում, հիմա սիրում եմ… և երևի նրա համար, որ բոլոր ճաշերը անհամ են:
*** Երևի ես էլ դառն մարդ եմ ուրիշների համար… ինչպես ճշմարտությունը:
*** Տեր Աստված, էլի պիտի գան «զրույցի» այսօր «Պրոմեթևս»-ից: Ինձ թվում է, որ ես քաղցր բաներ չեմ ասում, ինչո՞ւ են գալիս, չէ՞ որ դրանք դառից գաղափար չունեն:
*** «Դառն է խորհուրդը սիրո, շամբշոտաշուրթ Շամիրամ» – էս էլ մեծ Եղիշեի ասածը:
«Դառն է խորհուրդը սիրո,
Շամբշոտաշուրթ Շամիրամ»…
Երկու տող բանաստեղծություն և սիրո ողջ իմաստը!
 03.02.2001 Տեր Աստված, ուզում եմ ասել… էս ի՜նչ արեցիր, իրավունք չունեմ: Բայց չէ՞ որ փաստորեն մենակ ես թողել, չէ՞: Դաժանություն է, թե ինչ, բայց շատ անողոք է: Չէ՞ որ տարել ես բոլորին, բոլոր ընկերներիս, իսկ առանց ընկերոջ… մարդը կարո՞ղ է ապրել… Քեզ եմ հարցնում, Տեր Աստված: Գոնե Հրաչիկին թողնեիր, վերջինն էր չէ՞: Ոչ ոքի չես թողել: Այս կյանքն էլ, որ հիմա կա… արդյո՞ք դու ստեղծեցիր: Ախար հեչ կյանքի նման չէ… հաստատ դու չես ստեղծել: Կարո՞ղ է որ այսքան վատ, վատն ենք, որ դրանց ենք արժանի: Չեմ կարծում, քանի որ մեզանից վատթարները կան և ապրում են: Եվ հրաշալի են ապրում: Ինչո՞ւ այդքան ջոկողություն: Չէ՞ որ էս ժողովուրդը քեզ 2000 տարի խոնարհությամբ պաշտել է, ինչո՞ւ ես թացը չորին խառնել և պատժում ես: Ջոկիր մեզ էլ, թող որ այդ հայը մի քիչ մարդավարի ապրի… Մեղկ է, չէ՞… Մի եղիր անգութ. չէ՞ որ անդունդի առաջ ենք հասել… Պարզիր ձեռքդ, տո՛ւր, քանի կանք… գթա՛, ողորմի՛ր, տեր ամենակարող: Քո ստեղծածն ենք, չէ՞: Չէ՞ որ ինքդ ես կամեցել, որ լինենք և ասել` մի փորձիր: Չէ՞ որ կարելի է և շփոթվել այսքան փորձությունից, շփոթվել և կորցնել ճանապարհը դեպի քեզ… Չէ՞ որ արդեն իմ աչքով տեսանելի է, որ շփոթված է ժողովուրդը… Եվ թողնում ես, որ աճի, բազմանա վատը… Դու ժողովրդին տես, քեզ է նայում շփոթված և կարեկից: Պարզիր աջդ, որ ուշ չլինի!
     … Որ ուշ չլինի՞…
   11.02.2001 Ես` 80 տարին լրանալուց հետո, ապրում եմ բոլորովին… մեղք չգործելով… Չնայած կարող էի! Ապրում եմ հացն ու գինին միայն ունենալով սնունդ (ճաշին միայն 2-3 թաս): Եվ Բաժբեուկը երևի կասեր` «Чем не святой»: Այո՛, համարյա թե սրբի պես, և միայն գրում եմ տարբեր հոդվածներ: Չեմ նկարում, քանի որ տառերն էլ համրելով եմ գրում: Նկարել չեմ կարողանում արդեն: Այս տարի փորձեցի… Ստացվում են կիսավարտ բաներ… քանի որ գիծը չի շարունակվում… Վերջանում է, երբ մատիտը հետ եմ վերցնում… շարունակություն չունի:
Կարող եմ այդպես խզբզել ինչքան կուզենամ, բայց երբ արածիցդ հաճույք, այն հաճույքը, երբ տալիս է նկարը իր գեղեցկությամբ, չես ունենում, ուրեմն կարելի է և չնկարել: Կգրեմ, կուղղենք և հոդվածը պատրաստ է: Ուրեմն պարապ հացակեր չեմ դեռ: Իսկ «հոնորարն» էլ այնքան են տալիս, որ հազիվ հերիքում է մեքենագրուհու վարձը: Ուրեմն նյութականը չի մղում, այլ անհրաժեշտություն, և դա էլ կնշանակի, որ ապրում եմ «հոգևոր կյանքով» և իսկապես «чем не святой»:
Սա խոստովանության համար:

     24.03.2001 Օ՜, եթե այսօրվա իմաստությունս լիներ… իմաստություն… և ոչ թվացյալ իմաստություն, ա՜խ, ինչեր կնկարեի… և ինչպես, ինչպե՜ս… Խոսքս «իմաստուն» լինելը չէ, այլ այն իմացությունը, որ հիմա ունեմ… Գուցե լավ չեմ տեսնում հիմա նկարներս և նրանք ինձ թվում են «ուրիշ կերպ», չգիտեմ, բայց որ ուրիշ «կերպ», ձևով կնկարեի, դա պարզ է լույսի պես: Եվ այդ «ուրիշ կերպն» է ինձ տանջում հիմա: Չէ՞ որ կարող էի այս տարիներին ցույց տալ այդ «ուրիշ կերպ»-ը:
*** Ինչ-որ բան այդ «ուրիշ կերպ»-ից կա նկարածս գրաֆիկ գործերում վերջին… 3-4 տարիներում… բայց…
  24.02.2002 Էսօր, երբ աչքերս տկարացել են, հետ նայելով ես հասկանում եմ, որ իմ ուժն ու կարողությունը, այսպես ասած, դրսևորման բուն պատճառը եղել են աչքերս, որ անհագուրդ կարդում էին, անհագուրդ լսում էին, անհագուրդ փորձում էին ամեն մի նոր կնոջ մեջ լավը, գեղեցիկը, անկրկնելին, ինչը չկար նախորդում… և աչքերիս եմ մեղադրում «գյոզալներին» շատ, անհամար շատ տեսնելու ցանկության համար, աջ ու ձախ քաշ գալու պատճառը: Աչքերս են մեղավոր, որ ամեն նոր կնոջ մեջ «ինչ-որ բան եմ տեսել»: Եվ աչքերս են պատճառը, որ մատիտով նկարելը հիմա էլ գժվեցնում է ինձ… և տկարացան այդ աչքերը:
Եվ այսօր, երբ ոչինչ չեմ տեսնում շուրջս, անտարբեր եմ «շրջապատիս» նկատմամբ, էլի աչքերս են մեղավորը.չէ՞ որ բոլորն են ասում, որ Երևանում շատ են հիմա գեղեցիկ աղջիկները, կանայք, իսկ ինձ համար չկան: Անտարբեր եմ, քանի որ չեմ տեսնում… Իսկ նկարելը… երազումս անվերջ նկարում եմ… և թվում է, թե որ բացեմ աչքերս, պիտի նորից ինձ ենթարկվեն: Հենց գիշերը, երազից հետո բացում եմ և «տեսնում» նույն խավարը…
Փառք Աստծո, որ դեռ կարող եմ տեսնել ճանապարհս, լույս ու մութը… հազար փառք բարձրյալին:
21.08.2002 Օ՜խ, ես էլ ափսոսալու եմ միշտ, որ պեյզաժ քիչ նկարեցի, հազար ափսոս: Էսքիզներ, էսքիզներ, ո՞ւմ են պետք, որ մեծ բան չդառան: Իսկ ահա պեյզաժը կմնար և ինձ շատ կուրախացներ… հիշեցնելով տեղը: