Ես… ինքս ինձ հետ… 1991-1996

        23.01.1991 «Տխրությունս կամաց-կամաց փոխվում է լացի…»:
Լացի չի փոխվում դեռ, բայց և ի՞նչ անես այդ` տխրություն կոչված կենդանու հետ, որը զրուցակից չի դառնում և ոչ մի հարցիդ էլ պատասխան չունի… Գոնե կարդալ կարողանայի, և ոչ մի տխրություն կամ մենակությունը պետքս չէին լինի, իսկ անգործ արդեն չեմ կարողանում մնալ… Շատ չմնաց, դիմացիր:
     «Ես տխուր եմ, յարս քեֆի մեջ է»… ինչպես Վարդգեսն է երգում: Բայց խեղճ Վարդգեսն ի՜նչ անի, որ էլ զբաղմունք չունի: Դու գոնե կարող ես խզբզել, իսկ նա ի՞նչ անի:
      Այ, եթե աչքերս օգնեին, «Երևանն ու երևանցիք»-ը կգրեի, ու էդ տխրություն կոչված անլեզու հայվանին կուղարկեի Խրուշչովի ասած` «Կուզկին»-ի մոտ:
     27.01.1991 Զարմանալի տեսակցություն… Նայում եմ հայելու մեջ և… ինձ է նայում Գրիշ պապս, որ հեչ իգդիրեցու նման չէր և չէր էլ սիրում իգդիրցիներին… Ահա և քեզ «գեների» աներեսություն… Բայց պապս կապուտաչ էր և ճակատը լայն, իսկ իմը` մազերս սկսվում էին հոնքերիցս երկու մատ վերև, որ այնքան էլ լավ նշան չի: Բայց հիմա ճակատս էլ «նորմալ» է և մաշկս էլ Իգդիրի չի, բոլորը թուխ էին:
     30.11.1991 Ի՜նչ անեմ այս աչքերիս տկարության հետ… Բուժման մի կուրսը չօգնեց,կաթիլները երևի պահում են ինչ-որ աստիճանի, բայց ակնհայտի ձախ աչքս չի ուզում… տեսնել: 70 տարի տեսել է և էլ չի ուզում տեսնել… Եվ ինչե՜ր է տեսել` հրաշք, ցնորք, սքանչելիք… Եվ… հոգնել է, չի ուզում տեսնել: Եվ հակառակի պես նկարելու անկուշտ ցանկություն և… Ինչ անում եմ, լավ է ստացվում և կես աչքով… Տեր Աստված, ուրիշ բան չկա՞ր խլելու, ո՞վ է տեսել, որ նկարչին պատժեն աչքի լույսից զրկելով… Կարո՞ղ է ուզում ես կախվեմ:
       22.01.1992 «Մեղաց ծով եմ», ինչպես կասեր Նաղաշը, բայց ցանկալի է եղել իմ գործած մեղքը և ոչ հարկադիր: Սիրելով եմ մեղանչել և շռայլ եմ եղել հեթանոս պապերիս նման… Բայց ի՞նչ պատիժ է, հանուն ինչի՞ և ինչո՞ւ է հիմա տվել անհագուրդ նկարելու մոլուցք և աչքերիս լույսը սպառել, երբ ամեն նկարածս էլ հաջող է ստացվում: Տեր Աստված, գթա՜, խնայի՜ր, թող մի երկու տարի էլ նկարեմ, հոգիս էլ հետը վերցրու: Չեմ կարող առանց նկարելու ապրել, պետքս չի կյանքս` առանց նկարելու… Լույս տուր աչքերիս, լույս, լո՜ւյս և ուրիշ ոչինչ:
       16.07.1992 Մի տեղ գրել եմ, որ մարդը, ժողովուրդները երբեք անկախ, ազատ չեն եղել իրենց ծննդյան օրից, իսկ ինչ վերաբերում է այսօրվա մեր անկախությանը, ազատությանը… ամոթ է անգամ գրել:
Մարդը միայն ոգով կարող է ազատ լինել: Ես միշտ եղել եմ ազատ միայն ոգով և իսկապես եղել եմ, ինչպես հիմա, այս գրելիս: Իսկ իմ կյանքով, ապրուստով եղել եմ և կամ սովորական ճորտ:
Եվ ինձ պահել է մշտական սիրահարվածությունս ամեն ինչի նկատմամբ:
     *** Ես հիմա սիրում եմ արդեն իմ տկար աչքերս… մեղկ են, լավ չեն տեսնում… և ես ոչնչով չեմ կարող օգնել իրենց… մեղկ են, հոգնել են, ես եմ հոգնեցրել…
     Կերոսինկայի լույսով կարդում էի, մթան մեջ կարդում էի… կարդացել եմ ժամը 8-ից մինչև 8-ը… Կարդացել եմ ինչ-որ գրված է եղել… հայերեն, ռուսերեն: Ռուս ողջ դասականը, մինչև Գորկի, մինչև Բուլգակով: Կարդացել եմ ֆրանսերենից հայերեն (արևմտահայերեն) թարգմանված բոլոր վեպերը (գրադարաններում, 10-13 տարեկան հասակում…): Եվ հետո… Ֆլոբերը լրիվ, Բալզակը լրիվ… Մոպասանը, Մերիմեն լրիվ…Հենրի Բեյլը լրիվ…
Տեր Աստված, դու հիշեցրու ինչ չեմ կարդացել՝ Դիկենսից, Սվիֆթից, Բայրոնից սկսած, մինչև Ջերոմ-Ջերոմ և նոր գրողները, որոնք լռել են արդեն…
     Եվ գերմանացիներին և հատկապես ջհուդներին՝ … ի, մինչև իր վերջին վեպը, որ Գյոթեի մի բանաստեղծություն չարժեին…
     Եվ տարիներով հրատարակված «И.Л»-ն, «Н.М»-ը, «Звезда»-ն, «Л.Г.»-ն, բոլոր թերթերը ծայրեծայր… և գարշելի «Правда»-ն, «Известие»-ն և մնացած բոլոր թերթերը,  մինչև «Ավանգարդ»…
     Եվ ողջ հայ գրականությունը՝ ծայրեծայր… մինչև Մնձուրին, Վիլյամը: Եվ իսպանական գրականությունը, և իտալական, նորվեգական, լեհական, չեխական, հնդկական…և լատին-ամերիկյան, մինչև Գաբրիել Մարկես: Եվ ո՞րը հիշեմ Տեր Աստված, եթե մոռացել եմ Ջեկ Լոնդոն կամ Ռիդ… կամ Ժյուլ Վեռն՝ ծայրեծայր…
     Եվ մի մասն էլ երկրորդ-երրորդ անգամ, և հարյուրներով անհիշելի անուններ… Եվ նկարել եմ, նկարել, նկարել… Եվ… գրել և գրում եմ և մեծ-մեծ տառերով, որ կարողանամ տեսնել գրածս: Եվ խմել եմ, խմել եմ անհաշիվ՝ 3-5 հոգու չափ… անչափ: Եվ ո՜նց դիմանային իմ՝ ամենագեղեցիկը տեսնող աչքերը… քանի՜ գյոզալ ես տեսել ծայրեծայր… Պավլինից սկսած մինչև…մինչև Լ-ն, մինչև Գ-ն, մինչև Ն-ն, էսօր… երեկ…
Շատ ես տեսել, ավելի, քան մի հոգուն կարելի էր, շա՜տ…
     *** Իսկ Պետրարկան 7 հեղինակ էր կարդացել…
Եվ քո ինչի՜ն էր պետք այդ ահավոր քանակության վրա աչք քոռացնելը… երբ այսօր էլ կարդում ես, և երբ «Երևան» ունես գրելու և չես գրում… երբ ոչ ոք չի գրելու այն, ինչ դու գիտես… Եվ չեն նկարելու այն, ինչ նկարելու ես… գոնե «Իգդիրցիները» վերջացրու…
 Սիրելի՛ս, դու պիտի որ միայն ու միայն նկարեիր և հիմա չէիր բողոքի, որ Աստված… չի տվել այն «մի քիչը», որ դառնայիր քո, քեզ գոհացնող նկարիչը…
     Իսկ ինչքա՜ն գրքեր ես կարդացել… անհաշիվ:
    *** 7-ը դեղատոմսեր են գրպանումս, 3-ը` Լիլիայի գրած, 4-ը` «լեչ»-ի կողմից… Եվ ոչ մի դեղատնում չկան… Եվ կուլ եմ տալիս Ասպիրին և կաթեցնում… «Մարիամի խոտի» կաթիլներ… ողողելով բոլորը կարմիր գինով:
     Ահա և իմ բուժումը:
     18.12.1992 Տեր Աստված և հազար անգամ Տեր Աստված: Չեմ կարող քեզ հետ խոսել` որպես նյութեղենի: Մնացել ես, մնում ես անհասկանալի, անբացատրելի, և ոչ միայն ինձ համար՝ նվաստագույնիս համար, այլև բոլոր ժամանակների հանճարեղագույն մեծերի համար, և եթե հանճարեղների հանճարեղագույնը՝ Գրիգոր Նարեկացին, որ խոսում էր քեզ հետ, բայց անպատասխան և այդպես էլ չկարողացավ մեզ թողնել քո առեղծվածը և մնաց նվաստացած՝ քո անգո հզորության դիմաց… ես ի՜նչ եմ նրա համեմատ՝ ջրի վրա լողացող մի տերևի, տաշեղի արժեքով, որ քեզ հետ անխորհուրդ խոսք բացեմ: Ես չկարողացա քեզ «տեսնել»… գուցե և երևայիր, եթե աղոթեի սրտանց… Աղոթել եմ, երբ փոքր էի, շա՜տ փոքր և իմ թոթվանքը հազիվ թե քեզ հասած լինի. չի հասել: Չի հասել, ինչպես քեզ չի հասել քեզ անվերապահ պաշտող մի ժողովրդի՝ «քո ստեղծած», որին ոչ միայն չլսեցիր, այլև դատապարտեցիր՝ աներևակայելի փորձությունների, որից նա մազապուրծ, նորից և նորից քեզ է դիմում՝ հուսալով, բայց ի՜նչ հուսալով. ոչինչ:
     Ես քո գոյը միայն իմ անսահման երևակայությամբ անգամ չկարողացա բացատրել և ինձ էլ «բերման կենթարկեն» առ քեզ՝ լրիվ անտեղյակ քո եղելությունից: Այդպես բոլորին ես տարել և կտանես, և քո հզորությունը կմնա անգո, անբացատրելի և թերևս դրա մեջ է քո «հզորությունը»:
     21.06.1993 Իմը, իմ հոգին կխճճվի Արազի էս ու էն ափին հաստատ, դադարգյուն… ո՛չ էստեղ, ո՛չ այնտեղ, Հմայակ հորս հոգու նման, որը դեռ ինձ մոտ է… մորս էլ նույնը… Իսկ ինձանից հետո իրենք էլ են դադարգյուն լինելու…
     Կարդում ենք Արտյուշայի հետ «Իգդիրի» մատրիցաները… քանի՜ տարի ընդմիջումից հետո: Տեր Աստված, ոնց որ էսօրվա համար է գրված և տասը տարի առաջ… «Զարմանալի բան ես գրել, Էդ, — ասում է Արտյուշան,- սա որերորդ անգամ է կարդում եմ և ոչ մի ձանձրույթ կամ ավելորդ մի բառ, միտք»…
     Ես, ասեցի, որ հիմա էլ չգիտեմ` ինչ եմ գրել, բայց որ ուրիշն է կարդում, ես էլ եմ զարմանում, որ ես եմ գրել այդ զարմանալի գիրքը, որը… հրատարակող էլ չունի… չորս տարի շարված, ընկած է տպարանում…իսկ հիմա էլ «հովանավոր» է պետք: Մի… միլիոնատեր լածիրակ, որ երկու տոննա թուղթ առնի, տա: Չկա, չկա այդ լածիրակը, գերադասում են դոլարներ դարձնել, տանել Ամերիկա:
     Բայց մի օր լույս պիտի տեսնի՞. երևի: Ես գիտեմ, թե ինչ եմ գրել և, եթե գրող լինեի և մի քիչ էլ նման իրենց… կասեի, որ… կասեի, որ զուր չես քոռացրել աչքերդ, Իգդիրը կա և կմնա: Եվ կասեի, որ գրել ես օքեյ!
     20.07.1993 Էսօր փորձեցի նկարել… պաստելի գույները չեմ ջոկում… բան չի ստացվում: Արդեն տրամադրություն կա նկարելու և… привет!
    *** Մարդուս սկիզբն է իրենը, վերջի տերը ինքը չի:
    …Ինչե՜ր եմ նկարում, երբ փակում եմ աչքերս… և բոլոր երազներն են գունավոր: Օ՜խ, ոնց կնկարեի հիմի… Ամեն ինչ գույն է հիմի, ամեն ինչ կլինի վրձնիս վրա, այնքան պատրաստի եմ տեսնում, պատկերացնում… Հաստատ ցնդել կարելի է… պարապությունից սիրտս նվաղում է… գոնե հավատայի, որ կաս, կխնդրեի ծնկաչոք, բայց գիտեմ, որ ոչինչ չես կարող անել…

1993 Ինքնադիմանկար

     27.10.1993 Ես, Աստծուն է հայտնի, երբեք փառքի մասին չեմ անհանգստացել` իմանալով հաստատ, որ «նա» ինձանից է կախված, իմ տառապանքից պիտի ծնվի… Քիչ տառապեցի… և Աստված պատժեց: Պատժեց, որ աչքերս բաց, եռանդը մեջս… անգործ նստեմ: Իմ ի՜նչ գործն էր այդ ահռելի քանակի գրականություն կարդալը կամ գրելը և կամ «գյոզալների» այդ բազմությունը… և գինու, քեֆերի շատությունը… անկշտությունը… Դեմս օրինակ կար` հանձինս մեծն Մարտիրոսի, իսկ ես… Ալեքսանդրին օրինակեցի… Ի՜նչ էր գրված իմ նեղ, կնճռոտ ճակատին… Մեկը չպատահեց, որ կարդար, վերծաներ, զսպեր եռանդս… չափի մեջ դներ: Եզան գործ անեի և ոչ վարգող նժույգի… Նկարչությունը եզան գործ է, ակոս-ակոս վարելով, վարելով… «Պեգասը» պոետների համար է, իսկ նկարչինը լուծն է` ամենադժվար լուծը արվեստագետների մեջ:
     …Ինձ կսազի մեծ Թումանյանի քառյակի վերջին տողը… «Ի՞նչ պատասխան»…
     Արածներիս համար չեմ ափսոսում, բայց երևի թե չէր խանգարի մի քիչ փառասեր լինելը…
     Ո՞վ գիտի, գուցե և «վերադարձնեի» պարտքս շնորհք տվողին, եթե… եթե չպատժեր և այն էլ ի՜նչ դաժանությամբ… լույսը խլելով… Օ՜խ, ինչե՜ր են խլրտում այս գլխում… ինչե՜ր պիտի նկարվեին… Կհասցնեի գոնե էսքիզները շարունակել:
     14.10.1994 Ես Աստծուց ոչինչ չեմ խնդրել, հիմա… կխնդրեի, որ լույս, լո՜ւյս տա աչքերիս, մի պտղունց լույս և ես… «ունենամ» բոլոր տոները և տոնողներին…
     Ահա և իմ պատասխանը բոլոր անհանգստացողներին իմ 80-ամյակի առիթով:
     Տա Աստված նաև, որ եկող ամռանը… նորից լողանամ:
     15.09.1995 Իսկ եթե աչքերիս լո՜ւյս լիներ, լույս իջներ… Որտեղի՞ց իջներ… Դեռ ինչեր պիտի նկարեի… Չկա ու չկա… Եվ եթե զորություն ունի, թող տա: Թող տա և կասեմ, ո՜վ Աստված, դու ես ամենազորը և պաշտելին… Եվ կմեղանչեմ չոքած և կզարմացնեմ իրեն արժանի գործով… Թող տա: Տո՜ւր, խնդրում եմ, որ հավատամ: Տո՛ւր, որ հավատամ… Սա գործարք է, ոչ խնդրանք… Եվ կա մեջս, դեռ բոցկլտում է հավատի հույսը… որ մորիցս է անցել հոգուս և չեմ ուզում կորցնել:
    *** Շոգ է դեռ և չեմ աշխատում: Ձեռքերս չեն ենթարկվում կամքիս: Շոգը հալեցնում է… Իսկ ձմեռը, որ գալու է… պիտի սառեցնի… Խղճուկ բան է մարդը: Անկարելին չի կարող:
Առանց լույսի ի՜նչ նկարիչ:
    *** Կարող եմ թելադրել «Երևանը», բայց ես նկարել եմ ուզում…
     20.09.1995 Վանդակի մեջ կոխված գազանի եմ նման, նայում եմ կտավին և մի ահավոր մոլուցք կա մեջս և ուզում եմ հարձակվել կտավին… և կանգնում եմ անօգնական, ողորմելի, կույր… Ո՛չ ներկերն եմ տեսնում, ո՛չ վրձնիս ծայրը…
   Տեր Աստված կոչեցյալ, ի՜նչ ես արել ինձ հետ… Ի՞նչ անեմ այս ուժը, կարողությունը… Օ՜խ, և ոնց չեմ գժվում, որ լուսամուտից…  Ոնց որ Աստղիկը… ընկար և վերջ… Ամեն առավոտ սպասում եմ լույսի, բացում եմ աչքերս և նույնն է, չկա, չկա՜ լույս: Ի՜նչ անեմ, ի՜նչ անեմ… Չեմ կարող չնկարել, չեմ կարող: Այդ փոքրիկ նկարները զզվեցի նկարելով… Ուզում եմ կտավը դողա, ցնցվի առաջս և ես ձեռքս դնեմ վրան և պահեմ, որ հանդարտվի… Եվ նորից հարձակվեմ վրան… Օ՜, ի՜նչ հաճույք էի ապրում նկարելուց… Այդ հաճույքը ոչ մի հաճույքի հետ չես համեմատի… Թերևս մի հաճույքի… Այդպիսին ես ստեղծել ինձ, իսկ ինչո՞ւ ես կապել ձեռքերս, ի՞նչ եմ արել քեզ… չեմ հավատացե՞լ… Հիմա էլ չեմ հավատում, չեմ հավատում, չեմ հավատում… Չկաս, չկաս, չկաս…
Առավոտյան պիտի փորձեմ նկարել… Եվ քանի դեռ մի կտոր լույս կա աչքերիս մեջ, պիտի նկարեմ, որ ապացուցեմ, որ չկաս!
     *** Գիտեմ, որ անզոր եմ քո առաջ… բայց… քեզ պե՞տք է ծիծաղել անզորի վրա… Ամո՛թ է, տե՛ր, տե՛ր… Տե՛ր, խելքի արի:
Ես լսում եմ հիմա Բեթհովենի դաշնամուրի կոնցերտը… և նրան էլ խլացրեցիր, բայց նրա ձայները մնացին իր մեջ… Իսկ ես ի՞նչ անեմ… Ինձ էլ խլացնեիր: Բայց նկարչին կուրացնե՞լ… Ամո՛թ է, տեր Աստված: Եվ քեզ համար… այո՛, քեզ համար: Մի կտոր լույսն ի՞նչ է, որ չես տալիս… և եթե ամենակարող ես… վերջացրո՛ւ, առ կյանքս և հրճվիր… Ամո՛թ է:
     19.03.1996 Վիլիկը կարդում է օրագրերիցս, և սարսափում եմ արածս տխմարությունների վրա… Հիմար, վայրիվերո կյանք, որից սրտխառնոց է լինում… Տեղ-տեղ լուսավոր տեղեր կան և հումոր էլ կա և կարծես թե խելքի «առկայծում»: Բայց որ շռայլված է եղել կյանքս, անուղղելի փաստ է:
     …Ճիշտը այգեպան լինելն էր և գինեգործ… Եվ եթե նորից սկսեի, այդպես էլ կանեի. այգեգործ: «Ֆլորա» այգու նման բան կստեղծեի… Բայց որտե՞ղ… Դա կարող էր լինել միայն Իգդիրում:
     22.03.1996 Եվ լրիվ պարզ դարձավ, որ կյանքիս, ապրելուս «շարժիչ ուժը» եղել է նկարչությունը, որի ստեղծած առօրյա ռիթմին են ենթակա եղել ամեն ինչ… Եվ հիմա, երբ չեմ նկարում, ամեն ինչը տակն ու վրա է եղել… Օրվա մեջ արածս երկու-երեք անգամ ուտելն է, ինստիտուտ գնալը-գալը և այդ ամեն ինչը զբաղմունք, գործ չի դառնում: Պարապությունը «ամեն ինչով» չես լցնի, աղբի նման բան է, որի տեղը աղբանոցում պիտի լինի:
«Կյանք» կոչվածը, որ ամենօրյա տոն էր ինձ համար, չկա, ապրում եմ: Ապրում եմ անուրախ, տխուր, անիմաստ ժամանակի մեջ… Եվ սարսափելի է, և զարմանում եմ, որ չեմ գժվում… Ի՜նչ ահավոր բան է պարապությունը: Իսկ մտքերս, գլուխս դժժում է մեղվի փեթակի պես, մտքերի ժխորի մեջ եմ ամեն առավոտ և առավել գիշերները… Խաղաղ քունս դարձել է զառանցանքի նման բան և երազներս էլ մեկը մյուսից զարմանալի, արտառոց, զզվելի… Եվ նույնը ամեն օր…
     Տե՛ր Աստված, չէ՞ որ նկարիչների գիտեմ, գիտեի, որ ինչ-որ տարիքից հետո ապրել են, ապրում էին խաղաղ, հանգիստ, ամեն օրվա մի ինչ-որ քչփորումներով զբաղվելով… Չի ստացվում ինձ մոտ… Գուցե ստացվեր, եթե մի կտոր հող լիներ և ես էլ «քչփորելով», ծառ ու ծաղիկ տնկելով օրը մթնացնեի, հոգնեի… Հոգնեի իսկապես և ֆիզիկապես հոգնեի… Ի՞նչ անեմ այս ուժն ու եռանդը, որ մեջս լիքն է դեռ… Ինչի՞ վրա  «ծախսեմ»… Գոնե մի… խելապակասը լիներ, իրենով զբաղեցներ, գլուխը քարը, եթե զահլա կտաներ, կվիճեր, կզզվեցներ… Այ, թե ինչ է նշանակում «կողակից» ունենալը… Չկա, էդ էլ չկա: Եկող-գնացող ընկերներս էլ «էն» չեն կարծես, բայց նույնն են, չէ՞:
Դիմացի՛ր, Էդվա՛րդ, գուցե մի ճար գտնես…քոռին վայել ճար:
Ապրում են չէ՞ այդ կույրերը… Օ՜, նկարիչն է մեջս գազազել… Սրան ոչնչով չես գոհացնի, եթե չի նկարում, նկարում… Ա՜խ, ինչ անուշ բան էր եղել նկարելը… և ինչե՜ր կնկարեի… Լիքն է գլուխս նկարներով… Եվ նորից ծաղկելու են փշատենիները… ծիրանի ծառը, դեղձենիք… Օ՜…
Ո՜նց դիմանամ էսքան չարին,
Սրտեմես կաթում է արին…
Լուին թերևս բուժեր…
     20.05.1996 Հիմար բան է ծերունու աղքատությունը… Աղքատը պոզերով չի լինում… Հիմա ես սովորական աղքատ մարդ եմ, ունեմ, նկարել եմ նկարներ, որոնք ոչ մի կոպեկ չարժեն…
     Բայց կարող էի և հարուստ լինել, ինչո՞ւ հարուստ չեմ… ո՞վ է մեղավոր, ե՞ս: Բայց չէ՞ որ, չէ՞ որ նկարչությունը արժեք է: Գուցե ուրիշ զբաղմո՞ւնք պիտի ունենայի, և ի՞նչ, գո՞ղ, չարչի՞, քաղաքագե՞տ… Երբեք մտքովս չի անցել, որ պետք է փող «շինել»… Ամենակեղտոտ բանը աշխարհում…փող: Չունեմ և… ամաչում եմ, որ չունեմ… նկար ունեմ, իսկ փող չունեմ… և աղքատ եմ:
     *** Իսկ կուզեի՞ր հարուստ լինել, բայց նկարել չիմանայիր… Ծիծաղելի հարց է, ինձ եմ տալիս… Չէի ուզի: Նկարելը ավելի լավ բան է, քան բոլոր տեսակի փողերը, առավել ևս երբ ձեռք են բերվում Լևոնի և նմանների «աշխատանքով»… Բայց… ծերունու աղքատությունը վատ բան է… ամենավատ ծերունին արժանի չի դրան: Ես պիտի հարուստ, շա՜տ հարուստ լինեի, որ քնձռոտ հարուստները իմանային, թե ինչ բան է հարուստ լինելը:
     22.07.1996 Ծեր մարդը իրավունք չունի հոգս շատացնելու, բեռ դառնալու: Պիտի շնթռի իր որջում ու իր հաց ու պանիրը զխտկվի: Տեր Աստված, ներիր ցնդածիս… Հիմար բան է տարիքը մոռանալը: Էս անգամ ներիր, այլևս չի կրկնվի: Հիմա տեղս գիտեմ և ոչ մի քայլ հետ ու առաջ… տեղում կդոփեմ, մինչև տանես!
   *** Չէի կարծում, որ տարիքը մարդուն փոխում է, բայց փոխում է երևի, մեկին` շատ, մյուսին` պակաս, բայց փոխում է: Իսկ թե ինչքան է ինձ փոխել, չգիտեմ… Ինձ միշտ թվացել է, որ նույնն եմ մնացել բնավորությամբ… Բայց երևի ես էլ «էն» չեմ արդեն… Իսկ թե ինչու չեմ զգում այդ, չգիտեմ:
    *** Թերևս աչքերս են նորից մեղավոր, որ չեմ տեսնում փոխված լինելս… Բայց աչքերը ի՞նչ կապ ունեն հոգու հետ… Իմ հոգին անփոփոխ է և չի փոխվելու: Այսքանը գիտեմ:
    ***…իսկապես որ աչքերս են մեղավոր, քանի որ նոր մարդ չեմ տեսնում, չեմ ճանաչում և ոչ մի նոր մարդ չի ավելանում իմ ունեցած «ցուցակի» վրա… ծանոթանում եմ նոր մարդկանց հետ, բայց չեմ տեսնում, չկան, փաստ չեն, երևույթ են… Հատկապես մարդկանց աչքերը, որ չեմ տեսնում… Իսկ առանց աչքի ի՞նչ մարդ, ի՞նչ իմանաս` ում հետ ես ծանոթացել, իսկ աչքերի մեջ ամեն ինչ գրված է, մարդու ողջ եղած-չեղածը, չի կարող կեղծել, և չի կարող կեղծել ամենախորամանկ մարդը, գոնե իմ առաջ…ամենաաննշան կեղծը կտեսնեմ… այսինքն՝ կտեսնեի, իսկ հիմա բոլորը ինձ համար խավար «բիծ» են… Տեր Աստված, դե տես, թե ինչից ես զրկել ինձ.մարդ ճանաչելու շնորհքից:
     21.10.1996 Եվ ինչ-որ «նենգ» բան եմ ես սրա մեջ նկատում… որ ոչինչ չի հաջողվում ինձ անել, գոնե գրել… միշտ մի բան խանգարում է… Երևի Աստված չի ուզում, որ ես «մի բան» անեմ…
     Ինչո՞վ եմ վախեցրել քեզ, նեղացրել, Տեր Աստված, ինչո՞ւ ես այդպես դաժանորեն պատժում… Կարող է` իմ դատարկ հայհոյանքները քեզ բարկացրել են… Ի՞նչ է, ուզում ես, որ ե՞ս էլ քեզ ստից աղոթեմ կամ շողոքորթեմ… Չէ՞ որ իսկապես քեզ… հարգում եմ և մի տեղ էլ սիրում: Եվ քեզ պատկերացնում եմ միշտ Թումանյանի նման, ճիշտ Թումանյանի նման` բա՜րձր ամպերի մեջ բազմած և ժպիտը դեմքիդ… Հենց այդպես էլ քեզ, Տեր Աստված, պատկերացնում եմ, ոչ ավել, ոչ պակաս, Թումանյանի նման:
Խնդրում եմ, աղաչում եմ, հանի՜ր ինձ այս պարապության կապանքներից… Խնդրո՜ւմ եմ… Ափսոս է կյանքս, կամ… առ!
Այո, ինչի՞ս է պետք այսպիսի կյանքը… Մհերս ասում էր. «Ա՛յ հեր, կեր ու խմիր, քեֆ արա, ինչի՞դ է պետք էդ գրելը, նկարելը… Բոլ է, ինչքան նկարել ես ու գրել»… Բայց ո՞նց պարապ նստեմ… Հո չե՞մ կարող առավոտից իրիկուն… ուտեմ-խմեմ… որ ի՜նչ, որ ի՜նչ` կասեր Վլասը…
     26-27.10.1996 Եվ իմացիր նաև, տեր բարձրյալ, որ քեզ չեմ մեղադրելու և կշտամբելու այլևս: Ես հասկացա, որ ամեն, բոլոր դժբախտությունների տերը մենք ենք, մենք` անպետք, անշնորհք և հիմար հայերս ենք, և դու, բարձրյալ, մեզ պատժելու բոլոր պատճառները ունես… Եվ նաև ինձ` մեղավորիս, որ քեզ չեմ սիրել այնպես, ինչպես սիրել եմ մորս, չեմ հասկացել քո անսահման գթության իմաստը, քո անսասան հզորության իմաստը… քո իմաստության անսահմանության իմաստը: Ես` մժեղս, քո ոտքի տակ… Ների՜ր, տեր իմ հայր… Ներիր, եթե գտնես, որ արժանի եմ… Ես` մոլորվածս, կաշխատեմ, որ արժանի լինեմ քո գթությանը, միայն մի բացատրությամբ, որ ես` մեղավորս, կապրեմ ինչքան թողնես, հաճես, բայց այնպես, ինչպես հասարակ գեղջուկի նման ապրել եմ, ճիշտ գեղջուկի նման` Եղիազարի, Հակոբի և մյուսների նման… Հացն ու գինի թող որ վայելեմ, քանի որ ոչինչ ուրիշ բան չունեմ ապրելու իմաստը իմաստավորելու… խոստանալով, որ ամեն բաժակ վերցնելուց խմեմ նախ քո հավերժության և նոր միայն մնացած հողածինների… Ամեն…
     Ես ուրիշ եմ հիմա, ուրիշ և ես էլ չգիտեմ` ինչ եմ… Դու պիտի ասես` ինչ եմ…