Ես… ինքս ինձ հետ… 1934-1970

     02.10.1934    Կամաց-կամաց մարդ դառնալու հույսս կորցնում եմ, որովհետև դրա համար անհրաժեշտ է աշխատասիրություն, հակառակ դեպքում` մեծ տաղանդ, որը չեմ տեսնում մեջս, իսկ աշխատասիրության մասին խոսք լինել չի կարող, դրանից ավելի մաքուր եմ: Էդ բոլորի փոխարեն հիվանդ ինքնասիրություն ինչքան ասես ունեմ, որը ոչ մի բանի պետք չի գալիս, բացի գործին խանգարելուց:
     Գոնե մի քիչ մտնելու, քսվելու շնորհք ունենայի, որը շատ մեծ տեղ ունի հիմի մեզ մոտ, դրանից էլ բոբիկ եմ, իսկ բոբիկ ոտներով ճանապարհ շատ երկար չես կտրի:
     Իսկ մի շարք մարդիկ ինձ վրա հույս են դրել և հրաշքի են սպասում: Թող սպասեն, եթե չեն ձանձրանա, բայց ես ինձ արդեն ձանձրացրել եմ:
     10.02.1935 Երբ օրվա մեջ մի օգտավետ բան արած չեմ լինում, շատ անգույն է թվում ինձ օրը, ոնց որ մի բան կորցրած լինեմ: Իսկ երբ մի որևէ նկար եմ արած լինում, նամանավանդ երբ հաջողված է լինում, ինձ շատ ուրախ և համարձակ եմ զգում, իսկ անգործ օրերիս ինձ այնպես եմ զգում, ինչպես երբ… մոտս փող չի լինում: Առհասարակ վերջերս պարապություն չեմ կարողանում տանել:
     13.03.1935 Երևակայությունով հազար ու մի սյուժեներ եմ ընտրում, նույնիսկ ներկերը, կոմպոզիցիան… Բայց նկարելիս շիլա եմ շինում, և ի՞նչ պիտի դուրս բերեմ էս նկարից, չգիտեմ, իսկ նայելիս իմ սիրտն է խառնում, ուր մնաց…
     Եվ այն միտքը, որ այսպես անշնորհք և ապուշ պիտի մեծանամ, ինձ գժվեցնում է, սովորել եմ ուզում, սովորե՜լ… Եվ ինձ թվում է, որ եթե չսովորեմ, ինձանից ոչինչ էլ դուրս չի գա: Գոնե հարմարություն լինի, մարդ աշխատի, էլի մի բան է, թե չէ էսպես մարդ իրենից ձանձրանում է:
     13.05.1944  Ինչքան տարօրինակ եմ դարձել վերջերս… այնքան իներտ կյանքի նկատմամբ (մինչև անգամ ժիվոպիսի), կարծես էն կրակ ու բոց տղան չեմ… Խմելն էլ չի օգնում (գուցե և դա է պատճառը): Չէ՛, չկա, չկան տղաներ ինձ հետ մի շնչով ապրող, թև չկա, թիկունք չկա… Ո՜ւր է մեր ակադեմիայի շունչը… գոնե Արփենիկը չսառչեր այսպես… (նա, ասենք, երեխայով է զբաղված, բայց դե եթե ուզի, կգտնի ժամանակ)… և մնացել եմ մենակ այս անսիրտ, անհամ մթնոլորտում…
       23.12.1945 Ո՜վ գիտի իմ մտքերս, ես չեմ հասկանում ինձ, իմ տրամադրությունը ամենամեծ հավատից ու համոզմունքից իջնում է հուսահատության և դատարկության և կյանքի ամենամեծ ծարավից մինչև անհասկանալի, բութ ցանկություն` ամեն ինչի վերջ տալ:
Մի՞թե այս վայրենի, անզուսպ ֆանտազիան միշտ պիտի տաղտկալի պտուղներ արտադրի…
      Великий учитель Иоханан бен Сакки сказал.«Не осуждайте человека раньше, чем он не достиг предела своего»…
      05.09.1946 …Ինչու՞ է աստված ինձ ստեղծել այսքան հեղհեղուկ, ինչու՞ հարկավոր րոպեին ես հապաղում եմ և տատանվում, դա ի՞նչ է` վա՞խ, անվճռականությու՞ն, թուլությու՞ն, ո´չ, ո´չ: Դա ուղղակի ափսոսանքի, ագահության և խղճի մի խառնուրդ է, որը մոլախոտի նման ձեռք ու ոտք կապում է և դարձնում է կամազուրկ և անվճռական… դա և գուցե նատուրայի թուլության  խնդիր է, թեթևություն, ոչ լրջություն և իսկապես մի՞թե դա դրական գիծ կարելի է համարել, երբ այսքան մարդ անմիջական է և տպավորվող: Այսօր մեկը, վաղը` մյուսը, և այսպես, և բոլորին էլ թվում է, թե անկեղծ հրապուրված եմ և ամենից շատ ինձ իհարկե և իսկապես ամենայն անկեղծությամբ, անվերադարձորեն հրապուրվում եմ: Մի՞թե դա մակերեսայնություն է, չէ՞ որ դա խորն է… դե այնքան էլ խորը չի ուրեմն, ապո՛ւշ: Այնպես չի, ինչպես գրքերում: Այո´, ուրեմն խորը չի, ուրեմն թեթևսոլիկ ես, ուրեմն նույնը և քո արվեստն է: Դեռ քսմսվում ես կտավի երեսին և երբ ուզում ես խորանալ, հիշիր, թե ինչքան սարսափելի է այդ «խորություն» կոչվածը, վիհ, որ միայն զոհողություններովդ կլցնես, բայց դու, օ՜ թթխմոր, ուզում ես ամեն ինչ խորը լինի… առանց զոհի միայն Աբովյանի մայթերը կնվաճես: Ուրեմն մարդիկ քաշվել են անապատ, որ «մարդը» չխանգարի հոգուն…
     07.09.1946 Օ՜, ինչո՞ւ ես վախենում եմ ուղիղ նայել իրականությանը, չէ՞ որ երբեք չեմ վախեցել «լողանալ խորը տեղերում»… իսկ ինչու՞, ինչու՞ եմ վարանում խորանալուց և լուրջ նայելուց կյանքին… Ես այս հոգով պիտի պոետ ծնված լինեի, վասնզի բոլոր աստվածներս եղել են օվկիանոսից խոր և լուրջ, այսպիսի հոգով այս դարում իրավունք չունեի ծնվելու, չեմ ուզում ասել, որ պոետը խորը չի, այլ «կոնկրետ» չի… իսկ նկարիչը իրավունք չունի «առհասարակ» լինելու:
     *** Հիանու՞մ ես, հասկանալի է, բայց և ափսոսում ես: Իսկ ե՞րբ դու պիտի ափսոսանքը բաժանես «այն» զգացմունքից: Դրանք իրար հետ ոչ մի նմանություն չունեն, մեկը զգացմունք է, մյուսը` հաշիվ…
     *** Լավ կլիներ, որ այլանդակ ծնված լինեի… հոգիս ավելի մաքուր կլիներ և եռանդս անսասան ու անչափ:
     29.09.1946 Զզվում եմ արածներիս նայելով, պահեր են լինում, որ այնքան անհեթեթ ու դատարկ են երևում աչքիս այս բոլորը (մեջտեղը մի լուրջ բան չկա), որ երդվում եմ, եթե կարողանայի ուրիշ կերպ վաստակել և այսքան հոգու հոգսը չլիներ, մատս վրձնի չէի կպցնի:
Չեմ աշխատում և երբ մտածում եմ անգամ այն մասին, թե պիտի ներկերը խառնել իրար և այլն և այն արդյունքը, որ պիտի ստացվի այնքան տանջանքից հետո, սիրտս խառնում է:
Օ՜ աստվածներ, մի՞թե նորից ոգևորված կաշխատեմ…
Առաջներում ոգևորված աշխատում էի, որովհետև արածս ինձ դուր էր գալիս և կարիք չկար ոգևորություն հայցելու, իսկ հիմա արդեն տարին կլրանա և մի օր լրիվ գոհ չեմ եղել աշխարհից և դրա համար ո՛չ կերածս, ո՛չ խմածս լազաթ չունի, չունի՜…

1962 Ինքնադիմանկար / Автопортрет / Self-portrait

     11.08.1962 Ես չեմ էլ նկատում, թե ինչպես ժամեր են անցնում, երբ ես զբաղված եմ լինում դիտելով լողացողներին, փողոցը շինող կանանց խայտաբղետ խմբերին, որոնց կոպիտ գեղեցկությունը ինձ խելքից հանում է և, երբ ոչինչ չնկարած տուն եմ գալիս, բավական է մատիտը վերցնեմ ձեռքս, որ աչքիս առաջ բոլորը կենդանանան: Եվ ես շատերը իմ գծանկարներից արել եմ հիշողությամբ. դա մեծ չափով օգնում է մոռանալ մանրուքները և միայն հիշել աչքին զարկողը, հիմնականը:
Բայց դա չի վերաբերվում այն գծանկարներին, երբ պետք է լինում հատկապես ֆիքսացիայի ենթարկել մանրուքներ, որոնք անհրաժեշտ են մի որևէ նկարի համար՝ առանց որի հնարավոր չի «հնարել»:
Այսօր երկու ժամ նայել եմ կանանց (շատ ծանր) աշխատանքը փողոցում, որը ինձ մի ամբողջ բալետի հիացմունք պատճառեց:
Խոսքը, իհարկե, նրանց վիճակին չի վերաբերում, չնայած այնքան էլ խեղճերը չեն գիտակցում այդ ամբողջ չարչարանքը, որ իրենց գլխին եկավ «ազատագրվելուց» հետո… Ինչպես օրենք` տղամարդիկ «ղեկավար» են միայն:
     19.06.1966 Չեմ գրում, չի գրվում…Չեմ նկարում, չի նկարվում… ամեն ինչից կշտացել եմ… (տարի՞քն է): Չեմ սիրում… չի սիրվում… մնացել է միայն մի պահանջ այդ հարցում… պարզապես «հարց», կցվելու ցանկություն, որի համար կան հին ու նոր «օբյեկտներ»… ցավալի է, որ այդ բանը չեն զգում իրենք: Բարոյական ոչ մի նորմա, պարզապես սոված ես, կշտանում ես… Ի՞նչ է կատարվում մեջս, չգիտեմ, չեմ գլորվում, սողում եմ… Նեղվում եմ ինչ-որ միօրինակ, կպչող բանից: Այդպես լինում է, երբ քաղցր, կպչող, մեղրի նման բան քսվում է ձեռքերիդ, շորերիդ, և սրբում ես, լվանում և էլի ինչ-որ տեղ մնում է կպչուն բան… Զզվելի է, նեղսրտեցնող… Եվ այսպես, եթե կարողանայի աշխատել, կանցներ ամեն բան (երևի), բայց աշխատելս չի գալիս, ոչինչ չի գոհացնում, չի հուզում… ոչ մի պրոբլեմ, ոչ մի թեմա, մինչև անգամ բնականից պորտրետ (ինչքան սքանչելի է մայրիկը հիմի) կամ մի հրաշք տեսարան, որ անթիվ անհամար փռված է շուրջս. չեմ կարողանում… մի ահավոր ծուլություն, անտարբերություն դեպի ամեն ինչ…Գոնե մեկին սիրեի… չէ որ արժանի է սիրելու թեկուզ Ռ…ն:
     Թոռնիկ ծնվեց… և կարծես ոչինչ չի փոխվել… գիտեի, եղավ այն, ինչ բնականորեն էր, սպասում էի, ամենայն մանրամասնությամբ գիտեի և ոչ մի հուզում… Տարօրինակ կերպով ֆուտբոլն է հուզում և… «հաց ուտելը»… խմելով և խոսելով անցնում է ժամանակը և շատ դուրեկան… լցվում է ամեն ինչ և ամեն դատարկություն… և զարմանալի կերպով ամեն ինչ դառնում է հետաքրքիր այդ պահերին, միայն մի պայմանով, որ մյուս օրը ամեն ինչ կրկնակի ձանձրալի է դառնում… Պարզապես ձանձրացել եմ տանից, այս միօրինակ, տաղտուկ անփոփոխությունից, ամենօրյա կաթ ու մածունի, ձվի, մսի պրոբլեմից: Կարելի է նախանձել ճահճի բնակիչներին, որոնք հիանալի են զգում իրենց… մողեսներն անգամ քար ու քռերի, ավազների մեջ բազմանում են, իսկ ես ինչ եմ ուզում, ինքս էլ չգիտեմ… Երևի կա մի սահման, որից հետո մարդն ապրելու իրավունք չունի, ավելի շուտ ոչ թե մարդը առհասարակ, այլ նկարիչը, պոետը, երաժիշտը…
     …Դելակրուան ասում էր.«Միայն պալիտրայի տեսքը ինձ կռվի է կանչում»… Է՜, Դելակրուան իսկապես կռվում էր կտավի հետ… Ես ուզում եմ կռվել և չգիտեմ՝ ում դեմ… ում, ինչի համար… և շունն այստեղ է թաղված…
     29.12.1966 Ես ի՞նչ անեմ, ի՞նչ անեմ… Ամեն մի նկար նկարելուց… և երբ վերջացնում եմ, փշաքաղվում եմ… Ո՞ւր, որտե՞ղ, ո՞վ, ի՞նչ պիտի լինի նրա վիճակը… Ո՞վ է տերը, ո՞ւմ է պատկանում, ո՞վ է պահելու, ու՞մ է հարկավոր… Ոչ ոքի! ոչ ոք չի սիրում նկարչություն: Ոչ ոք չի հասկանում նկարչություն, ոչ ոքի պետքը չի: Մի քնձռոտ ռադիոընդունիչը մարդու համար արժեք է ներկայացնում, իսկ նկարը… Սիրտս ցավում է… պարզապես ֆիզիկական ցավով, երբ մտածում եմ, որ ինչ նկարում եմ, ոչ ոքի պետք չի… և կախվում են թևերս:
Աստված վերև, եթե մեկին պետք լիներ, տայի իրեն, պահեր, բայց նա էլ պիտի չքվի էս աշխարհից… Ի՞նչ պիտի անի նա իր չքվելուց հետո էդ նկարները, երբ նրա սերունդները նկարի և սառցարանի տարբերությունը չպիտի հասկանան:
Ես կարող եմ հիմա Տինտորետտոյի պես դառնալ գերին այն մարդկանց, որոնք ստեղծեցին իրեն՝ Տինտորետտոյին, բայց ո՞վ են, ո՜ւր են, և ինչո՞ւ նկարեմ, ո՞ւմ համար… խելագարվել կարելի է… Բայց նկարիր, նկարի՛ր, ուրիշ բան չես կարող անել, մինչև չսատկես:
Ինչու՞ նկարչությունը դարձավ այսպես աղբի հավասար…
       23.11.1968 Նախանձությունը մարդու անճարակությունից է գոյանում…
Ոչ ոքի չեմ նախանձել և Աստված է վկա և ոչ թե նրա համար, որ հիացած եմ «անձիցս», այլ ճիշտ հակառակը, ամեն ինչի պակասը ինձ եմ վերագրում, իմ անշնորհքության, իմ անհեռատեսության, իմ տգիտության և ափսոսում, որ ծնվել եմ ապաշնորհ:
     Եվ տանջվում եմ, որ ավելի լավ չեմ կարող նկարել, որ ժամանակին գրագիտություն չեմ հավաքել, որ կոպիտ եմ, դյուրաբորբոք, անհեռանկատ, և հիանում եմ նրանց վրա, որոնք օժտված են այդ բարեմասնություններով… Էլ ինչո՞ւ նախանձեմ, ինչպե՞ս…
Միայն մի տեղ քոռանում եմ նախանձից… էն ազգերի վրա, որոնք իրենց տևության ընթացքում շոյվել են բարձրյալի կողմից…Իսկ իմ ազգը – ուզում էի ասել խեղճ, բայց ճիշտ չի, բայց ի՞նչ ենք – էլի բարձրյալը կիմանա: Ինչևէ նախանձում եմ, և այստեղ եթե անգամ ֆաշիստի պես մտածեմ, ինձ չեմ մեղադրում…
     Գուցե էլի «մենք» ենք մեղավոր, ինչպես ես…
     28-29.11.1968 Եվ ի՜նչ եմ դարձել, որ բալետն անգամ նայելուց (կարդալուց, կինոյից, թատրոնից հետո…) պառաված օրիորդի պես լալիս եմ… Ինչի և ո՜ւմ համար… Նորից Անուշի ու Սարոյի համար… Եվ սա է նշանակում հավերժ և միշտ: Ուրեմն մարդը մնում է մարդ, իսկ ես ամենաթույլերիցը մարդկանցից…
     25.01-03.02.1970 Ամեն տեսակը տեսել էի, իսկ սա ի՞նչ է… Խոստովանվիր, սիրելի՛ս, որ չգիտես` ինչպես վերնագրես… Շփոթվե՞լ ես, վեհերո՞ւմ ես… Ի՞նչ է, նորից ուզո՞ւմ ես… Չէ՛, Աստված ոչ արասցե, միայն մի հրապուրվի, եթե չես կարող սիրել…
Բավարարվիր բանաստեղծություններով, մի երկու քառյակ!