«Մեր արվեստը զրկվել է «պապերից» ու տերերից…»

      Վերջերս բացվեց Հայաստանի նկարիչների միության հերթական ցուցահանդեսը, որին մասնակցում էին տասներեք քանդակագործներ, ընդ որում` բոլորը Գեղարվեստի ինստիտուտի սաներ:
Սա առաջինը չէր: Տարիներ առաջ Նկարիչների միությունում բացվել էր տասերեք երիտասարդ նկարիչների ցուցահանդեսը: Սա խոսում է այն մասին, որ այսօր ունենք նկարիչների և արձանագործների մի պատկառելի սերունդ, որը պատրաստ է իրագործել ուզածդ դժվարին պատվերն ու առաջադրանքը:
     Տասներեք թիվը պայմանական պիտի համարվի, կարող էր լինել և ավելին, կամ պակաս. կարևորը ցուցադրված նյութն է, որը առանց բացառության փոքր չափսի պլաստիկայի գործեր են:
Եվ, սակայն, ցուցահանդեսն ունի կարևոր առանձնահատկություն թեմատիկայի առումով, որն էլ համախմբել է բոլոր տասներեք քանդակագործներին` տալով ցուցահանդեսին «համազարկի»  արժեքավորում:
     Մեր նպատակը չէ առանձին-առանձին դրվատել տասներեքին: Դրվատանքի արժանի են բոլորը անխտիր, քանի որ ոճական և պլաստիկայի առանձնահատկությունները զգալի տատանումներ չունեն, ընդահուր են և դրա պատճառն էլ թերևս թեմատիկայի ընդհանրությունն է և այդ երևույթի շարունակության դեպքում կարող են ընդգծվել առանձին անհատականություններ, որն էլ սպասել չի տա:
    Կարևոր է այն փաստը, որ այդ տասներեք քանդակագործները` Գարեգին Դավթյան, Գետիկ Բաղդասարյան, Գագիկ Ղազարյան, Սամվել Ղազարյան, Լևոն Վարդանյան, Արմենակ Վարդանյան, Աշոտ Բաղդասարյան, Մարիամ Հակոբյան, Միքայել Օհանջանյան, Էմին Պետրոսյան, Նունե Թումանյան, Լևոն Թոքմաջյան, Էդվարդ Շախկյան, 1981 թվականից սկսած մասնակցել են Իտալիայում հայտարարված բոլոր մրցույթներին և ստացել մրցանակներ` սկսած Հովհաննես Պողոս պապի մրցանակից, մինչև Ռավեննա քաղաքի պրոֆեկտուրայի (քաղաքապետարան) մրցանակը, Ֆլորենցիա քաղաքի միջազգային մրցանակը` դրվագամեդալը` բազմաթիվ բիենալեներում ցուցաբերած բարձր որակի և պրոֆեսիոնալիզմի համար:
Դա ապացուցում է, որ հայ քանդակագործները միջազգային ճանաչում ունեն և ոչ թե ինչ-որ մի տեղ, այլ Իտալիայում, որտեղ քանդակագործության մասին մեծ կարծիք ունեն և գնահատելուց գիտեն, թե ինչ են գնահատում: Դա էլ նշանակում է, որ հայ քանդակագործները իսկապես որ բարձր պրոֆեսիոնալ կարողությունների տեր են` միջազգային ճանաչումով, և այդ մրցույթներում առաջին տեղերը, մեդալները բաժանողները խիստ և օբյեկտիվ աչքերով են նայել:
     Եվ այդպես, ցուցահանդեսը երևույթային լինելով, կարելի է համարել լավագույններից:
      Ասենք նաև, որ փոքր չափի պլաստիկան նորություն չլինելով հանդերձ, հաճելի է տեսնել նրա «վերակենդանացումը» մեզանում, որը քիչ բան չարժի, և որ քանդակի այդ ժանրը սկսվում է անհիշելի ժամանակներից, հատկապես Հունաստանում, Իտալիայում և այլն, բայց նրա արժեքը չի նսեմանում: Գուցե մեր պատմության «աստվածների շատության» ժամանակ, հեթանոսության, որ հսկայական ժամանակաշրջան է եղել, եղած լինի նաև փոքր պլաստիկայի հասկացությունը, միանգամայն հնարավոր է և եթե հեռու չգնանք, ապա հրաշալի օրինակներ կտեսնենք նաև մեր դասական քանդակագործության մեջ, որի փայլուն ներկայացուցիչն է շուշեցի մեծ վարպետ Հակոբ Գյուրջյանը, որն էլ 1920-ական թվերին հեղափոխության առաջնորդի` Լենինի աջակցությամբ հիմք դրեց այս կոմունիստական երկրում «մոնումենտալ արվեստի պրոպագանդման ծրագրին»: Ե՛վ Մոսկվայում, և՛ Պետերբուրգում թագավորների, զորավարների արձանների կողքին հայտնվեցին կոմունիստական հասարակարգի ջատագովները` փիլիսոփաներ, քաղաքական, պետական գործիչներ և շարունակվեց մինչև… մեր, Հայաստանի երկրորդ անկախությունը և ոչ միայն վերջակետ դրվեց, այլև կործանվեցին պատմական իմաստ ունեցած բազմաթիվ ստեղծագործություններ, այդ թվում նաև Պուշկինի, Շահումյանի, Չեխովի, Ձերժինսկու կիսանդրիները, տեղը` քաղաքի կենտրոնում, դնելով մի աներևակայելի անհեթեթություն, սրբապղծություն, մի ոմն «Կարաբալի» բրոնզաձույն արձանը, որպես խորհրդանիշ հին երևանցու, որպես ծաղրանք հին երևանցիների` սկսած Գևորգ Էմինից մինչև Համո Բեկնազարյան, և այդ ոմնին էլ վերագրելով երևանցիներին «ձրի» ծաղիկ բաշխողի համբավ:
      Մինչ դեռ ընդամենը նախկին հարբեցող, խաղամոլ, մանկահասակ գրպանահատների ղեկավար (պախան) Կարա Բալա կոչեցյալը 1920 թվերին մի խումբ գողերի, մարդասպանների «շայկայի» անդամներից մեկն էր, որին էլ մանուկ հասակում «պատիվ եմ ունեցել» անձամբ տեսնելու Երևանի մեր հին տան բակում, այդ խմբի ղեկավարների` «Մաճոյի», «Բիճ Բաբիկի», «Խզխզ Գևոյի» և այլոց հետ թուղթ խաղալիս, որոնց բոլորին դատեցին որպես ռեցիդիվիստների, գնդակահարեցին` վերջ տալով, քաղաքն ազատելով գողերից, մարդասպաններից… Դա հայտնի դատավարություն էր թերթերում ժամանակին, լուսաբանելով բոլոր մարդասպանների ով լինելը, բառացությամբ այդ «ոմնի»` Կարա Բալայի, որի արածն էլ երևի գնդակահարվելու արժանի չի եղել:
      Իսկ Հին Երևանում բոլորովին էլ ծաղիկ չէր վաճառվում, քանի որ բոլոր պարտեզներում, բակերում ծաղիկն անպակաս էր, և ուզածդ դուռը բացելով` կարող էիր նվեր ստանալ:
    Կարա Բալային կանդրադառնանք առանձին, քանի որ իր մասին հորինված լեգենդը իր անձի հետ ոչ մի առնչություն չունի:
Իսկ այս ցուցահանդեսի հետաքրքրությունը միայն փոքր չափի պլաստիկայի խնդիրներով չի վերջանում: Առանձնահատկությունը նաև ցուցահանդեսի մասնակիցնների թեմատիկայի ընդհանրությունը` գրական ասենք, թե պատմական, միով բանիվ նվիրված է իտալական վերածննդի արվեստի ժամանակաշրջանի հանճարներից Դանթեի ստեղծագործությանը, և «հոգևոր» լինելով նաև «պատվերի» նման բան է եղել, մրցույթի ձևով հայտարարված, որին և մասնակցել են ցուցահանդեսի մասնակիցների մեծ մասը` շահելով նաև մրցույթի մեդալների, պարգևների մի պատկառելի մասը, որն էլ իր հերթին հաստատում է, որ թեմատիկայի ընդհանրությունը բոլորովին էլ խանգարող հանգամանք չի կարող լինել անհատականությունների բացահայտմանը, քանի որ թեման դարձել է բազմակողմանի հետաքրքիր լուծումների պատճառ անհատականության կնիքով:
        Մյուս կարևորությունը այն է, որ իտալական հոգևոր թեմատիկային դեռ վերջակետ չի դրվել, և դեռ Հռոմի պապերից սկսված շարունակելի է դարձել, որին էլ արձագանքել են ոչ միայն իտալացի արվեստագետները, այլև մենք` հայերս, և դա էլ օրինակ է արվեստի հարցերի պետականորեն լուծելու փորձի, որը և դժբախտաբար մեզ մոտ, որքան էլ տարօրինակ է, այնքան էլ ցավալի է (հատկապես անկախության պայամաններում), երբ արվեստագետների ազատությունը (երազած) երես է դարձրել ստեղծագործողներից` թողնելով նրանց իրենց բախտին, առանց պետական հովանավորության, առանց «պետական պատվերի», հենց պատահականության քմահաճույքին, այսպես ասած սեփական յուղի մեջ տապակվելու անհեթեթ վիճակում… որի դեպքում էլ արվեստը կարող է ընդամենը տեղում դոփել…
       Մեր հոգևոր այրերի մտքով էլ չի անցել, որ 1700 տարվա քրիստոնեական տոնախմբություն հայտարարելով, որը հարկավոր էր ոչ միայն հայտարարել, այլև այդ նշանավոր, հազվագյուտ իրողությունը հավաստիացնել, «նյութականացնել», հաստատել ամենակարող արվեստի ստեղծագործություններով` երաժշտության, պոեզիայի, կերպարվեստի, արվեստի բոլոր միջոցներով հաստատել 1700 տարին, որպես եղելություն, փաստ, ինչպես արեցին պապերը` հանճարներ ծնելով, որն էլ մեզ մոտ չի եղել… բացի ճարտարապետությունից հատկապես, և որտեղ եղել են շրջահայաց, հեռատես հոգևոր այրեր, եղել է նաև մանրանկարչություն:
Թերևս միանշանակ չի կարելի համարել իտալական արվեստի վերածնության ժամանակաշրջանի «հեղինակային» առաջնությունն ում վերագրելը` հանճարներին, թե նրանց, որոնց պատվերով այն ստեղծվեց: Արդյոք պատահական կարելի է համարել Հռոմի պապ Սիքսի հրամանը` քերել մի նկարչի որմնանկարները կապելլայի պատերից և հանձնարարել ուրիշին` Միքելանջելոյին: Չէ որ պապ Սիքսն էր պատվիրողը և ընդունողը-վճարողը, և պապ Սիքսին ենք շնորհակալ, պարտական, որի ճաշակն ու պատկերացումը շատ ավելի բարձր է եղել, խստապահանջ, եղած-արածով չբավարավող:
       Եվ այդ խստապահանջ պապերի կամոք` մեկը մյուսի հետևից ծնվեցին վերածնության հանճարները` Չիմաբուեից սկսած մինչև Ռաֆայել:
Եվ մի՞թե ժամանակը չի, որպեսզի հայ «պապերը», կաթողիկոսները, վեհափառներն էլ մտածեն առաքելական ուսմունքը արվեստի հզոր ներգործությամբ իրական դարձնելու, արվեստով ուսմունքը շոշափելի, հաստատուն, «տեսանելի» դարձնելու մասին:
       Մենք էլ ենք ունեցել արվեստի փայլատակումներ, որոնց պատվիրատուները` «պապերը», միշտ չէ, որ մեզ հայտնի են (մանրակարչություն, գիրք ծաղկողներ, որմնանկարչություն), բայց ոչ շարունակելի, որ հզորանար իր որակով… եղածները մեզ չեն հասել, «դպրոց» չի դարձել, սակայն փորձեր եղան և Վազգեն 1-ինի` իսկապես երջանկահիշատակի օրով և դժվարին ժամանակահատվածում, երբ արգելված էր «կրոնական պրոպագանդան», բայց նա իրականացրեց իր չնչին միջոցներով…
      Եվ ինչու՞ չշարունակել այդ սքանչելի օրինակը, գոնե նոր կառուցված և կառուցվող եկեղեցիներում… կամ ինչու՞ պիտի պարապ մնան «Հռիփսիմե» և մյուս կույսերի եկեղեցիների պատերը, որոնց կյանքն ու գործողությունը այնքան բովանդակալի է ու ողբերգական. փառք Աստծո, հիմա` այսօր, «հոգևոր պրոպագանդայի» արգելողներ չկան և բավարարվում ենք «բանավոր», «եթերային» խոսք ու զրույցով, իսկ առաքելական եկեղեցին մնում է դատարկ (շարունակում է մնալ) և առանց «նյութական հաստատման:
     Հռոմի պապերը գիտեին, որ իրենց ասածն ու ճառածը կմնա ընդամենը «իրենց ժամանակի ականջներում», եթե չհաստատվի հզոր արվեստով: Ուրեմն մնում է, որ նորընծա վեհափառները գործեն, եթե ուզում ենք, որ մեր լուսավորչական, առաքելական եկեղեցու հետ առնչվի…, ինչու չէ վերածնության կերպարվեստը:
       Մեր արվեստը զրկվել է «պապերից» ու տերերից, իսկ առանց տիրության, լրիվ ապացուցված է, որ արվեստ չի ստեղծվի: Չեն լինի որմնանկարներ, չեն կառուցվի տաճարներ, չեն գրվի օրատորիաներ և սիմֆոնիաներ, կլինի այն, ինչ այսօր կա, և կա արդյոք: Մենք ոչինչ չունենք աշխարհին ներկայացնելու, բացի արվեստից, մշակույթից, գիտությունից:

Էդուարդ Իսաբեկյան
ՀՀ ժող. նկարիչ, պրոֆեսոր