Ինքնանկար

Մենք  թարգմանել ենք այդ գոյականը: Չենք ունեցել  անցած-գնացած դարերում, չնայած որ ունեցել ենք նկարիչներ, ծաղկողներ, որմնանկարիչներ, որոնք հարկ չեն համարել իրենց անձը կարևորել: Երևի թե ռուսներն էլ չեն ունեցել, քանի որ այդ  մի հատիկ բառը ֆրանսերենից է ռուսերեն թարգմանվել, իսկ ինքնանկարը, ավտոպորտրետը գոյություն ունեցել է երևի թե կերպարվեստի ստեղծման օրվանից:

Այսօր, հիմա, նա` այդ ինքնանկարը, այնքան  է տարածված, որ  հորջորջվում է ինքնանկարի  ժանր, այսինքն, կերպարվեստի ժանրերի մեջ (պեյզաժի, նատյուրմորտի, կոմպոզիցիայի) հաստատել է իրեն  որպես առանձին, ինքնուրույն մտածելակերպ, ինքնադրսևորման առանձին տեսակ կերպարվեստի հիշած ժանրերի մեջ:

Նկարիչներից ոչ բոլորն են ինքնանկարներ թողել և անհամար օրինակներ կարելի է հիշել որպես ապացույց, բայց և քիչ չէ թողածը: Պատճառները տարբեր են:

1939

Մի մասը գտել է, որ ինքնանկարը իր ստեղծած նկարչությունն է, և կարևոր չի, թե ինչ դեմք է ունեցել այդ ստեղծողը: Եվ դրա մեջ լրջամտություն կա, և հատկապես որ հնարավոր է ենթադրել, թե ինչպիսին է  եղել իր խառնվածքով (և ոչ տեսքով

1943

նկարիչը) նկարիչը, որը ստեղծել է  այդպիսի նկարներ: Ինչպես ասենք, Սալվադոր Դալին, որ եթե ինքնանկար էլ չթողներ, կարելի էր ենթադրել` ինչպիսին է եղել ինքը, բայց արի ու տես, թե ինչպիսին է եղել Ենոք Նազարյանը, որ իր կարճ ապրած կյանքում միայն դիմանկարներ է ստեղծել` Ալեքսանդրապոլի պատկառելի քաղաքացիների և մեծ մասամբ  տեր և տիկին,  ջուխտով դիմանկարներ: Ուրեմն նկարչի այդ «համեստությունը», որ չի կարևորում «իր անձը», այնքան էլ արդարացում չունի:

 

1944

1948

Մի մասը հավուր պատշաճի կամ, ձեռքի տակ բնորդ չունենալով, նկարել են  նաև իրենց, և այդ ինքնանկարները համարյա թե ոչինչ չեն ասում, «պատմում»  իրենց նկարողի մասին: Հիշենք, թեկուզ, Ստեփան Աղաջանյանին, որի թողած մեկ-երկու ինքնանկարները` իր` այդ հզոր դիմանկարչի մասին համարյա թե լուռ են, «ձայն չեն հանում»:

1962

Կան նկարիչներ, որոնք ժամանակ չունենալով կամ հետաձգելով հարմար առիթը, թողել են մեկ-երկու դիմանկարներ նույնպես, բայց այդ մեկի մեջ անգամ այնպիսի «խտացում» ես տեսնում, որ երկրորդ, երրորդը նկարելու կարիքը չի եղել:

1964

Իսկ կան  նկարիչներ, որոնք չեն թողել իրենց ինքնանկարը. դրանք կամ  պեյզաժի, նատյուրմորտի, ծովանկարչության  և այլ ժանրերի  նկարիչներն են, որոնց համար պորտրետը ուրիշ ժանր էր, և նրանք չէին կարող իրենց  ըստ արժանվույն դրսևորել: Կամ եթե դրսևորել են, ապա ոչ այնքան հաջող, իրենց մասին բան «չպատմող»:  Դրանք մեծամասամբ հիանալի պեյզաժիստներ են, նատյուրմորտի  մեծ վարպետներ, ինչպես ասենք Լևիտանը, Առաքելյանը, Գյուրջյանը և էլի հարյուրավորներ:

1965

1973-74

Դժվար ժանր է կերպարվեստի տեսակը` ինքնանկարը: Խիզախության նման բան է հարկավոր  ունենալ «հոգեկան մերկությունը» ցույց տալու համար (և խոսքս ֆիզիկական «անհետաքրքրության» կամ պակասություններ ունենալուն չի վերաբերում): Եվ կան, սակայն, նկարիչներ, որոնք իրենց հոգեկան ապրումները խորը, դրամատիկ հոգեվիճակը հանձնել են կտավին, որով ավելի քան բազմախորհուրդ, առանց արվեստաբանական  կոմենտարիաների ու մեկնաբանությունների կարող ես «կարդալ» մարդու, նկարչի կենսագրությունը:

 

1974

1980

Իր տեսակն ունի գրականության մեջ` ինքնակենսագրական, մեմորիալ հուշագրությունները, որոնք չափված, ձևված, խելամիտ, «խմբագրված» կենսապատումներ են և միով բանիվ` ոչ անկեղծ խոստովանանքներ, ինչպես ասենք` տեր հոր առջև: Շատ չեն այդ  նկարիչները, որոնք չեն վախեցել  իրենց հոգու մերկությունից: Եվ միանգամայն հակառակը այն նկարիչներին, որոնք, երբ իրենց են նայել հայելու առաջ, ինքնագոհ, իրեն սիրահարվածի են տեսել, իրենց չնչին արածից չկասկածող: Քիչ են այդ նկարիչները, ինչպես ասեցինք, սկսվում է Ռեմբրանդտ վան Ռեյնից: Ոչ մի կենսագիրը, ոչ մի քննախույզ արվեստաբանը և նրա մասին նկարված բազմաթիվ կինոնկարները չեն ասել, չեն պատմել նրա մասին այն և այնքան, ինչքան այդ լուռումունջ կտավներն են ասում, պատմում այն մարդու մասին, ով առավոտից երեկո չէր հագենում իր որդուն` Տիտոսին  նկարելով հիանալուց, որն իր Սասկիայից, Հենրիկեից  աստվածամայրեր էր կերտում, որը իր եղբոր կնոջից բոլոր ժամանակներում ստեղծված մոր պատկեր էր ստեղծում, որն իր  կորցրած Տիտոսի կարոտն առնելու համար ծեր, կույր Թովիան էր դարձել, որ գոնե ափերով շոշափի իր գտած, կորուսյալ որդու հոգնաբեկ թիկունքը: Իր ինքնանկարում Ռեմբրանդտը  ոչ մի կտավում  նախկինը չի:

1984

1985

Նկարիչներից ոչ մեկը, ով մարդ նկարել չի իմացել, ինքնանկար չի նկարել: Բայց քիչ է ասել մարդ չեն նկարել…մարդ չեն սիրել, սիրել են ծառ, ջուր, ծաղիկ, դդում, ընկույզ, սերկևիլ…դա էլ քիչ է: Նկարչի համար ինքնանկարը քննության, «պասպորտի» նման բան է, վախենում են ցույց տալ, չէ որ անմիջապես պարզ կդառնա, որ «հարգելին» ընդամենը սա՛ է: Թերևս դա «ձևական» մասին էր վերաբերում, բայց կա նաև նկարչի «ես», ես եմ: «Բարև պարոն Կուրբե», Վան Գոգ, Ռեմբրանդտ (որը երևի ամենաշատ իրեն նկարողներից է եղել) և Սարյան… Այո, ես եմ, Սարյանն եմ, Ռեմբրանդտն եմ, Վան Գոգն եմ… ես եմ: Այսպիսին եմ եղել ես՝ հանցավորս, և ձեզ տեսեք` ի՜նչ եմ թողել. աղբ կամ գոհարնե՞ր, ջոկեք: Ես եմ, և դա հանդգնություն է, ձեռնոց, որի համար պիտի որ սառն դատեն նկարչությունից քիչ իմացող, բայց իրենց շատ սիրող և ուրիշ բանի տեղ դնող նկարիչները (նկարչությամբ զբաղվողները), որոնք բոլոր թյուրիմացությունների հետ միասին կարծում են, որ իրենց ձեռքով ստորագրված ինքնանկարը շատ է պետք սերունդներին… «ես եմ», սա էլ է «ես եմ», բայց խեղճ «անգետիկ»… չգիտի, որ իր ստեղծած, թողածը դժբախտաբար այն այցետոմսը չի, որ սերունդները իրեն հետ «անձամբ ճանաչում եմ»-ի ցանկություն ունենան:

1993

Կա նաև… ինքնանկարի ուրիշ շարժառիթ: Ինքնանկարը նկարչի կենսագրությունն է: Մարտիրոսի «Երեք հասակը» ավելի շա՜տ բան է ասում, քան բոլոր տեսաբանների «ընդհանրացումները» Մարտիրոսի մասին (երբ երազում էր, երբ խորհում էր, կար, երբ դատում էր): Օրինակ, ոչ մի երաժիշտ կամ պոետ չէր կարող մի կտավի վրա խմբագրել իրեն այնպես, ինչպես (ներկայացնել իրեն) ինքն է գտնում ճշմարտացի, ինչպես արել է Մարտիրոսը…երեք հասակ և ամբողջ Սարյանը: Գրողը որպեսզի այդ անի, կարողանա իրեն ներկայացնել, պիտի ամենից քիչը հրատարակի իր լրիվ հատընտիրը մի գրքով…

1994

Կա նաև մի ուրիշ բան ինքնանկարի մեջ…դա իրեն հասկանալու (ովքեր դժվարությամբ են իրենց ճանաչում) ձևերից, միջոցներից մեկն է: Քեզ «տնտղել»- ու մի միջոց, երբ մոռանում ես, որ մազերդ սև են կամ սպիտակ, որ դեղին են, թե զվարթ գույնի…այլ, դու ո՜վ ես…ի վերջո:

Հասկանալի է, որ և՛ նկարիչը, և՛ պոետը, և՛ երաժիշտը, ամենքը իրենց գործի մեջ են: Բայց այդ բոլորից միայն մեկը՝ նկարիչը, հնարավորություն ունի (մե՜ծ, սքանչելի առավելություն) ինքն իրեն ներկայացնելու առանց մի որևէ քննադատի հիմարագույնս կոմենտարիաների, ինչպես ինքը կա:

1994

1994

Դելակրուան մի ինքնանկար է թողել մեզ, որից գիտենք, որ նա շատ հանդուգն, հպարտ և ինքնահավան մարդ է եղել…Բաշբեուկը նույնպես մի ինքնանկար է թողել (քանակությունը նշանակություն չունի), և ահա գիտենք, որ նա շատ ինքնասեր և… կնասեր (ցանկասեր) մարդ է եղյալ…Միքելանջելոն ինքնաքանդակ, նկար չի թողել…Բայց թողել է իր չորս պիետաների մեջ իր ինքնանկարը՝ բրիչի, մուրճի երեք հարվածով և առանց մի որևէ ավելորդաբանության: «Ես եմ, ես էի, որ ուժ ունեցա Քրիստոսին խաչից իջեցնելու և նրա խաչը ինքս տանելու որպես ո՜չ Քրիստոս, այլ արարիչ»…Ինքնանկար չունի, որովհետև նա գիտեր, որ ինքը մահկանացու չի, իսկ իմ թված բոլոր մարդիկ մարդիկ էին, մարդ էին, մահկանացու, նկարիչ մահկանացու:

1997

1998

Կա նաև ինքնանկարի ուրիշ դրդիչ…երբ նկարիչը իրեն մասին շա՜տ մեծ կարծիք ունի և ուզում է, որ այդ կարծիքը ուրիշները նույնպես բաժանեն…Արժանի է ցավակցության, վասնզի ոչ մի նոր եկող սերունդ բոլորովին էլ քնքշանքով չի տրամադրված իր նախնիների նկատմամբ, նամանավանդ եթե խելքը գլխին բան չի թողել, գումարես ինչ-որ մի նոր բան նրա սեփական ամբիցիային՝ նորից մեկի ամբիցիան…կստացվի պարզապես այն սովորական պատմական ճշմարտությունը, որ իրավունք է տալիս «որդիներին» չհարգելու իրենց «հայրերին»…