Հուշ-պատմվածք Արմենակի մասին…

       Շոգ է, ամառվա մշտական շոգ՝ տևական դարձած, որ էլ տրտնջալու տեղ չի թողնում: Գիտես, որ վաղն էլ է շոգ լինելու, մյուս օրն էլ, և այդ միտքը կարծես շոգի տապը դարձնում է տանելի, սովորական բան: Այդպես է, երբ մի բանից խուսափելու ճար չկա, մարդը, ուզի-չուզի, պիտի հարմարվի…
     Արմենակը չի մտածում այդ մասին. այգին՝ ծիրանանոցը ջրելով է զբաղված, ջուրը կապել է, ինքն էլ ջրի հետ դանդաղ գնում է՝ բահը ձեռին, ու առվի հունը մաքրելով քար ու թփից, գնում է: Քիչ է մնացել այգուն հասնի:
     Հետո, երբ դեմը հունի երկարությամբ նայեց, դժգոհ, սրտնեղած կանգեց: Հունի մեջ մրջյունները մուտք էին բացել իրենց մրջնոցի համար ու ել ու մուտ էին անում անշտապ՝ իրենց սովորական գործերով զբաղված…
      — էս ախմախները խելքները թռցրել են, ի՞նչ է, չգիտե՞ն, որ առվի հուն է…
     Եվ ընդամենը մի շաբաթ չի ջրել ծառերը և խնդրեմ: Բարկացավ և հենց այդ մտքի մեջ ուզեց մի ճմբակտորով ծեփել բունը, բայց վերցրած ճիմբը կողքը դրեց, մի երկու ճիմբով էլ հունը փոխեց մրջնոցի կողքով…
     Արմենակը ժպտաց, գոհ էր արածից և զարմացավ սակայն: Միշտ այդպես էր լինում կարծես թե, մտածում էր մի բան, անում՝ ուրիշ: Միայն ջրելը չէր, ոչխարները կթելուց կամ խոտ դարսելուց կամ կտուրին ծիրան փռելուց, որ չիր դառնա… Խոտի խուրձը վերցրած մի կողմ կդներ, մի ուրիշ խուրձ կեղաներ՝ նկատելով, որ մեջը խոտի ինչ-որ տեսակներ կան, որ ձմեռը ավելի հաճելի կուտվեն… չիրն էլ կփոխեր, կփռեր լրագրերի թղթերի վրա, որ տանը լիքն էր… և այդպես ամեն անգամ: Զարմանալու բան էր իհարկե:
       Արմենակը շատ առիթներ էր ունեցել այդ մասին մտածելու և հատկապես գաղթից հետո ընկած տարիներին, երբ որոշեց այդ գյուղում ապրել: Հող տվին գյուղի վերջում. քարքարոտ, անպետք տեղ էր, ոչ ոքի չհետաքրքրող, և Արմենակի առաջին միտքը եղավ թողնել այդ գյուղը և ուրիշ տեղ հող փնտրել: Բայց մնաց, վերցրեց և առաջին գործն եղավ տուն շինելը:
     Արմենակը հիմա զարմանում է իր տան պատերին շարած քարերին նայելուց, որոնք հիմա երեք հոգով էլ դժվար թե կարելի լինի բարձրացնել, իրար վրա դնել… Բայց շարել էր և մենակ:
       Բայց Արմենակը միշտ չէ, որ մտածում էր մի բան, անում ուրիշ բան:
      Այդպես, երբ տունը շինեց, ծածկեց, դուռ-լուսամուտ դրեց, բակի, իր հողամասի շուրջ չափառ քաշեց, նստեց տան շեմի կողքին դրած սալին ու մտածեց, որ մենակ ապրել այս տանը ոչ մի իմաստ չունի:
      Արմենակը, բացի հողի հետ չարչարվելուց, սիրում էր նաև երգել: Մի առանձին ձայն չուներ, բայց դուրեկան էր լսելը, փորձել էր, և պատահում էր, որ գործից հետո նստում, դնդնում էր իր համար՝ նույն այդ սալին նստած կամ հարևանների տանը լինելիս, երբ խնդրում էին՝ մի բան ասի: Այդպես էլ խնդրում էին՝ «Մի բան ասա», և ասում էր: Երգածը «էրգրում» լսած քրդական երգեր-լեգենդներ էին երկար ու ձիգ, որոնց խոսքերը սկզբից ասում, բացատրում էր ու դնդնացնում, կլկլացնում քրդերեն: Հետաքրքիր էր իրեն լսելը: Այդպես էլ հարևանի տանը երգելուց նկատեց, որ մեկը ներկաներից, որ միշտ տան դռան մոտ կանգնած մի աղջիկ էր լինում, բոլորից ավելի էր ուշադիր իր երգին…Մարոն էր՝ աղջիկը հարևանի, տանը մնացած աղջիկը՝ Մարոն, որը նաև իր տան մոտով անցնելիս էր կանգնում հաճախ՝ լսելու, և դեռ չվերջացրած երգը, շտապում էր տուն:
Այդպես էլ մի օր երգելուց ինքը շտապեց դեռ չվերջացրած ու դիմեց նրան…
      — Մարո՛ աղջիկ, արի դու մի փախի, լսի՝ ինչ եմ ասում…
     Մարոն լսել էր Արմենակին, գլխով լուռ հավանություն էր տվել, իսկ հարևանն էլ երկար-բարակ չէր մտածել:
      Արմենակը ամեն ինչից ավելի ոչխար էր սիրում և մի երկու տարում արդեն մի 15-20 ոչխար ուներ, որոնք տարով կրկնապատկվում էին: Սկզբից ինքը մենակ էր կթում անասուններին, քանի որ Մարոն ուրիշ գործով էր զբաղված լինում, համ էլ չէր սիրում ոչխարի հոտը: Հետո միացան կթելու աղջիկները, որոնց արդեն հինգի էր հասցրել:
      Գառները Սիմիկը՝ Սեմիզարն էր պահում սարում՝ մեծ աղջիկը: Վայել չէր աղջկան ոչխարին նայելը, բայց ինչ աներ Արմենակը… Մարոն համառորեն տղա չէր բերում: Արմենակի մյուս «սերը» շներն էին և իր ծիրանանոցը:
     Ունեցած երկու շունը բանի նման չէին, ուղարկում էր սարը՝ աղջկան օգնական, իսկ ձմեռը իրեն օգնական իր պահակության տեղում՝ կոլխոզի խոտի դեզերին պահակություն անելիս: Ինքը քնում էր քոլիկում՝ խոտերի վրա՝ անուշ-անուշ, իսկ շներն էլ հսկում էին դեզերը:
       Արմենակի վեցերորդը տղա էր ծնվել, երբ նորից այդ գյուղում եղանք ընկերոջս՝ նկարիչ ընկերոջս հետ, որ ինքն էլ էր սիրում գյուղում ապրելը և նա էլ Արմենակի պես շատ էր սիրում ոչխարներին, այծերին և ամբողջ օրը նկարում էր և երեկոներն էլ գոմում՝ ճրագի լույսի տակ: Հատկապես այծերին էր սիրում նկարել, ասում էր՝«Մարդու են նման…»:
     Ես գոմը չէի իջնում, ես էլ Մարոյի պես չէի սիրում դրանց սուր հոտը: Ես դրսում էի նկարում դրանց՝ կթելուց, որոճալիս, տան առաջը՝ հրապարակում նստած:

     ***

       Սովորական երեկո էր գյուղական, և խոսակցությունը այդ երեկո շների մասին էր բացվել: Պատմողը, խոսողը Արմենակ դային էր և պատմում էր ժամանակին իրենց գյուղը հռչակած շների մասին, իսկ լսողները հարկի-անհարկի շուռ էին տալիս զրույցը Հրճեի շուրջ և ամեն անգամ չթաքցրած հեգնանքով ու կծու: Արմենակը հայ քրիստոնյային վայել խոնարհությամբ լսում էր, որ բոլորովին էլ իրեն բնավորությանը հատուկ չէր, խոսքը շուռ տալիս, բայց բան չէր ստացվում: Նա ստիպված էր բացատրություն տալ իր՝ բոլորին անհասկանալի գործարքի համար և հատկապես կնոջը՝ Մարոյին, որը ճանճի համառությամբ չէր դադարում բզզալուց…
      — Երկու կողով, է՜, երկու կողով աղջանաբադ ծիրան, ձմռան չրից երեխաներին զրկեց մի քոսոտ, կաշին ու ոսկորը մնացած շան համար… շա՜ն, շուն էլ ասում եմ, մի փոշոտ, հրեն տանձի ծառի տակին գցած…
    Արմենակը գիշերները գյուղի խանութին պահակություն էր անում և շուն իրեն պետք էր, գիշերը մենակ չլինելու համար թեկուզ:
      — Ի՞նչ ես խոսում, ա՛յ մեր, Հրճեի ահից էլ կատու չի մնացել գյուղը, փախել են Լուսավան բոլորը,- մեջ է ընկնում Սիմիկը՝ Արմենակի սիրելին:
    Արմենակը   նրան է նայում խեղճացած… ու աչքը կկոցելով ծխի ծվենից, որ աչքն էր մտել, և բան չգտնելով պատասխանելու, Սիմիկին խնդրեց մի թաս սառը ջուր բերել: Սիմիկն իրեն վախվորած ձևացրեց, որ իբր Հրճեի ահից չի ուզում դուրս գնալ, բայց երբ աչքերն ընկան հոր աչքերին, ծլկեց ջրի հետևից:
      — Լա՛վ, ի՞նչ ես կապել հեյվանին, էն էլ ժնջլով,- մեջ ընկավ հարևանը՝ գյուղի դպրոցի ֆիզկուլտուրայի դասատու Քայանը,- որ բաց մնա, վայ թե մեզ քրքրի հանկա՞րծ… Տո՛, ուզում ես գնամ, արձակեմ, բերեմ հիմի, հը՞:
      Արմենակի վիճակը բոլորովին ծանրացավ, բոլորս սպասում էինք, թե ինչ է պատասխանելու, և հետո Հրճեն ինչքան էլ հեչ, վերջը շուն էր և անծանոթ բոլորին, իսկ Քայանը իսկի դեռ չէր էլ տեսել Հրճեին…
     — Տո՛, հենց տղա ես, գնա՛, — նկատելի անվստահությամբ ասեց Արմենակը և ավելացրեց արդեն մի քիչ շինծու անհագստությամբ, — եթե բան պատահի, դու գիտես, ես մեղք չունեմ, գնա՛:
      Քայանը դուրս գնաց և մի քիչ հետո բաց դռնից լսվեց շղթաների ծլնգոց և Հրճեի հետ մտան տուն: Մի տխուր ժպիտ երևաց Արմենակի բեխերի տակ, գլուխը կախեց՝ շրթերը անձայն շարժելով: Հրճեն, հիմի որ կապված չի, իրեն համարյա թե զգում է թոշակի անցած մարդու նման, հաչելը բոլորովին թարգել է և ոչ ոքի բանի տեղ չի դնում, բացի իրեն ձանձրացնող շնաճանճերից: Ամենակատաղած շանը չկապեցիր, արդեն «էն» չի, շուն չի:
      Հրճեն՝ մթից բերած, աչքերը ճպճպացնելով, տուն մտնելու պատվից շփոթված՝ քաշ ընկած պոչն ու գլուխն էր տանում-բերում և ուզում էր սեղանի տակ մտնել՝ լույսից ու նայողներից ազատվելու համար:     Երևի Հրճեն ինքն էլ գիտեր, որ այդպիսի մանրազնին ուշադրության բան չէր ինքը և ուզում էր սեղանի տակ մտնել և, առհասարակ, չքվել այդքան աչքերից, լույսից և մարդկանց ուշադրությունից, որոնց «ուշադիր» լինելուց նա հիշում էր իր դառն անցյալը, երբ մարդիկ անուշադիր են եղել իր նկատմամբ, և նա իրեն լավ է զգացել… անհամեմատ: Իսկ Քայանը անընդհատ ձիգ-ձիգ էր անում շղթան, որ Հրճեն ուղիղ կանգնի: Հրճեն թույլ կլանչելով՝ նստեց հատակին, այլևս չվերկանալու մտադրությամբ: Նա ադեն մոռացել էր մարդկանցից երբևիցե տեսած բոլոր քնքշությունները, արդեն մի քանի տարի էր, ինչ կապանքից անգամ ազատվել էր, և ահա ինչ կատարվում էր իրեն հետ հիմա, նրանց թվում էր անհեթեթություն և սխալմունք, ինչի տեղ են դրել իրեն այս մարդիկ…կապել են, ինչպես հնում, ջահել ժամանակ, երբ նա պարպազես թույլ էր տալիս իրեն մնալ կապված…քանի-քանի անգամ նա կտրել էր բոլոր տեսակի կապերը և ամբողջ գիշերները լուսացրել՝ ազատ, անկապ և ինչպիսի՜ գիշերներ…
      Արմենակը նրա մտքի թելը կտրեց. երազելու ժամանակ չէր, և նա իր ջրակալած աչքերը թախանձագին ուղղեց Արմենակի երեսին՝ ցանկանալով հասկացնել Արմենակին, որ ժամանակն է վերջ տալ այս անպատվությանը…
      — Անխիղճնե՛ր, հայվան չե՞ք տեսել…, — ընդոստ վեր կացավ, խլեց Քայանի ձեռքից շղթան և  աշխուժացած Հրճեին, համարյա քաշ տալով, դուրս տարավ:
      Արմենակը բավականին ուշ մտավ տուն, դառնացած նստեց հեռու թախտի ծերին: Տիրեց սովորական, անհարմար լռություն, էլ հանաքի բան չմնաց: Ես ուզեցի խոսքը փոխեմ, բայց խոսեցի Հրճեի մասին:
      — Խոսքը մեր մեջ, ժամանակին ահռելի շուն եղած կլինի, եթե հաշվի առնենք դրա չափերը, գելխեղդի ցեղ է անկասկած:
     Արմենակը աչքի պոչով կասկածանքով ինձ նայեց և համոզվելով, որ լուրջ եմ ասում, անցավ հակագրոհի:
      — Տո՛, դրանք շու՞ն են տեսել, իրենց գեղի թուլեքը իրենց աչքին շուն կերևան, Հրճեին հավան չեն, թող մե բուրդն թողնի, հալի գա, էն ժամանակ, Քայան տղա, դու դրան գնա արձակիր…
      — Հալի գա՜, — ծոր տվեց Մարոն, — իհարկե հալի կգա, երկու սաբաթ…, —  խոսքը չվերջացրեց, որովհետև Արմենակը ձեռքը սեղանին խփեց ու վեր կացավ:
     — Ծիրա՜ն, ծիրա՜ն, քեռակինդ էր տնկել, հորդ ծիրանն էր, հերի՛ք զահլա տանեք…, — ու շուռ եկավ, դուրս գնաց իր պահակությանը, արդեն իսկական հայհոյելով՝ կնոջ նախնիներին նկատի ունենալով:
       Մյուս ամառ նորից գյուղում էինք: Բակի չափառների մոտ իրերը ձեռքիցս վերցրեց Սիմիկը և զգուշացրեց, որ իրենից առաջ չընկնեմ, շունը արձակված է:
      — Ասացեք, խնդրեմ, ի՞նչ է, Հրճեն նոր ատամնե՞ր է հանել:
      — Ի՞նչ Հրճե, Հրճեն հայրիկը ծախեց մի սել խոտով գարնանը:
      — Ուրեմն նո՞րն է առել, ինչ է:
      — Չէ՜, չէ՜:
      Եվ հանկարծ մեր դեմ ելավ սև արծաթավուն մի ահռելի շուն…
     — Կորի՛ Արաբ, պաշո՛լ…, — ու նրա առաջ կտրեց Սիմիկը աղմուկ հանելով: Արաբը ակնհայտի դժգոհությամբ հեռացավ դեպի ծառերի կողմը, և Սիմիկը կռնակից պատսպարելով ինձ՝ մտանք տուն:
     — Էս նոր շու՞նն է, այ քեզ շու՜ն, որտեղի՞ց է ճարել, ինչո՞վ է առել, — վրա տվեցի հարցերովս:
     — Ոչ մի բան էլ չի առել, Հրճեի թուլեն է, մի տարին դեռ չկա, երկու շուն է ճղել, — վրա-վրա ասում էր Սիմիկը և անընդհատ նայում մյուս սենյակի դռան կողմը:
      Ճանճերի համար քաշած վարագույրը հետ տանելով, դուրս եկավ Արմենակը, և մի գոհունակ ժպիտ դեմքին՝ ողջագուրվեց և հրավիրեց նստել,  հանգստանալ: Իմ հարցական երեսը նրան ակնհայտի հրճվանք էր պատճառում  և երևում էր, որ չի շտապում բացատրության համար: Եվ մի ծխախոտ վառելուց հետո միայն հարկ համարեց բացատրություն տալ.պարզվեց, որ Հրճեն երկու քոթոթներ է ունեցել, մեկը մյուսից սիրուն: Հիմի մեկը սարն են տարել՝ Զանգիին, իսկ իմ տեսածը Արաբն էր, այդ հոյակապ գելխեղդը, գյուղի ահն ու զարզանդը:
       Հրճեին էլ նրա հին տերը, որը դաղված փոշմանել էր իր գործարքի անհաջողությունից, եկել խնդրել էր ու մի սայլ խոտով հետ գնել…