Չեմ ուզում մոռանալ…

Մարդու հոգին շա՜տ ավելի ծանր է…

  «Հոգին տանելը» տարիների ընթացքում ծանրանում է ու ծանրանում:
Հոգին թեթևացնելու սակայն կան միջոցներ մինչև չոքելը, մինչև հոգիդ «բերանից դուրս գալը», ինչպես մեզ մոտ ընդունված է ասել, չպիտի թողնես դուրս գա… դուրս գալուց հետո էլ ի՜նչ. քոնը չի, սավառնելու է, թե չքվելու, չես իմանա:
        Թեթևացնելու (հոգին) բոլոր ձևերի հայրենիքը եղել է «Թիֆլիս քաղաքն գովական» կոչվածը, ինչպես երգել է դեռ Հովնաթանը` ճիշտ …թվին… Սակայն ես, իմ 6 տարիների երկար ու ձիգ ուսանողի տարիների ընթացքում, համոզվեցի, որ նա՝ Թիֆլիսը, իմ ապրելու ժամանակ արդեն Թբիլիսին, այդպես էլ մնացել էր, ինչքան էլ որ շատ շատացել էին խեղճ փոխողները… Եվ այդ ո՜վ կարող է հանդգնել գուշակությամբ զբաղվել այսօր, որ նա՝ այդ հրա՜շք քաղաքը չի մնալու նույնը:
       1934-35 ուսումնական տարվա շեմին, երբ ես Թբիլիսի եկա ընդունվելու Ակադեմիայի գրաֆիկական բաժինը, ֆակուլտետը… իմ հոգին ոչ միայն «ծանր» չէր, քաշ էլ չուներ, փետուրի քաշ ընդամենը երևի: Եվ ինձ համար ամեն ինչը ծնկներիցս էր:
      Բայց Քուռը, ինչքան էլ ծով չէր, բայց հո մեր Զանգուն չէր… մի քիչ լայն էր, մի քիչ խորը, մի քիչ էլ շա՜տ պղտոր և «ծնկների» հաշիվ չկար:
      Ես պիտի ընդունվեի, ոչ ավել, ոչ պակաս, Ակադեմիա՜:
      Իմ անհաջող փորձը՝ Մոսկվայի պոլիգրաֆ ինստիտուտ ընդունվելու համար, այնքան դառնություն էր լցրել իմ… «հոգին», որ կգերադասեի… Քուռի պղտոր ջուրը, քան տուն վերադառնալ:
      Գործի էին դրված իմ բոլոր խղճուկ միջոցները՝ իմ նկարների, փորագրությունների թղթապանակը, և ավելի ծանրակշիռ` եղբորս ճարտարապետ ընկերները՝ հատկապես իր դասընկերը ինստիտուտից (Մոսկվայի), որը, ինչպես պատմում էին ինձ, մարդ չէր թողել, որոնցից իմ՝ Ակադեմիա ընդունվելը կախված էր: Բայց նախախնամությունը իմ օգտին էր աշխատում:
      Մինչև մեր ջանքերը, բանից դուրս է գալիս, որ Ակադեմիայի այն ժամանակվա դիրեկտորը… Բուխնիկաշվիլին՝ նայելով ընդունվողների ցուցակները, նկատել էր (դրա համար միայն աչք չէր հարկավոր…), որ Հայաստանից, Ադրբեջանից շուրջ 10 դիմում կա…
      Նրա «որոշումը», որ հետո թղթի վրա մնաց և… դժբախտաբար, ստեղծել երեք հանրապետությունների միացյալ ակադեմիա, քանի որ ո՛չ Երևանում, ո՛չ Բաքվում բարձրագույն «վուզ» գոյություն չուներ և դրանով կարելի էր հիմք դնել «Կովկասյան Ակադեմիայի»… էլի ուշ չէ:
     1935թ. աշնան քննություններին Երևանից եկացածներիցս չորս հոգուց… ամենաանմխիթար քննությունների արդյունքը (եթե դա կարելի «արդյունք համարել») իմն էր… բոլոր առարկաներից ես… 2 էի ստացել… ի թիվս նաև գծանկարը… կյանքումս գիպսից նկարած չկայի, և քննության «նատուրան» գիպսի գլուխ էր` Աֆրոդիտայի, թե չեմ հիշում ում գլուխը…
Այստեղ արդեն մեր բոլոր ծանոթները… ոչինչ չէին կարող անել արդեն:
      Ես ինչ իմանայի, որ ինձ համար գործի են անցել հենց նույն Ակադեմիայի երկու անծանոթ մարդիկ` մեկը ընդամենը դիմումներ ընդունող քարտուղարուհին՝ Թաթուշան Կորտոզիա, և ամենավճռականը` գրաֆիկական ամբիոնի «աստղը»՝ Լադո Գրիգոլիան… (բացի Բուխնիկաշվիլու «չհաստատված» որոշումը)…
     Ինձ կանչեցին դիրեկտորի կաբինետ: Դիրեկտորը չկար, կանգնած էր մի կապուտաչ, լղարիկ երիտասարդ և մի պատկառելի անձնավորություն, որի ճակատի ճաղատի երկու կողմերը միացնում էր մի սև մազափունջ… Եվ այդ պատկառելի մարդը բավականին սառն և խիստ ինձ դիմեց` սեղանի վրա փռված նկարները ցույց տալով (իհարկե ռուսերեն).
      — Սրանք դո՞ւ ես նկարել…
      Ես նոր նկատեցի, որ սեղանին փռված են իմ գծանկարները (նաբրոսկաները) և մի քանի փորագրությունները… բոլորը իմն են:
       Այդ պատկառելի մարդը ինձ՝ թեթև կակազելով հարցմունք արեց… և ես էլ կակազելով ասեցի, որ՝ այո, ես եմ արել… և ավելացրեցի, որ եթե չեք հավատում, տակները (փորագրությունների, որոնք տպագրված էին թերթերում, անգամ իրենց Թբիլիսիի «Մոլոդոյ ռաբոչիյ» — թերթում) կարդացեք:
      Հետո գնաց վրացերեն խոսակցություն, որի ժամանակ այդ նիհար, կապուտաչ երիտասարդը մեկ բարկացավ, կարմրեց, հետո նաև ժպտաց… մի շա՜տ թեթև ժպտաց նաև այդ պատկառելի մարդը:
      Կորտոզիան՝ իմ ակադեմիայի բարի հրեշտակը իմ ամբողջ սովորելու ընթացքում, առավոտյան ասեց, որ… ընդունվել եմ…
      Այ, թե թեթևացավ «հոգիս»…
      Լինում են դեպքեր մարդու կյանքում, երբ մարդը զգում է իրեն ամենաերջանիկ մարդը աշխարհում:
      Իմ երջանիկ վիճակը վեց տարիների ընթացքում՝ սոված, մրսած, առանց ներկի, կտավի, ամեն ինչը ճարելով, ճարելով… երբեք ինձանից չբաժանվեց: Այդ վեց տարիները ինձ վեց օր թվացին… Երբ դիպլոմային աշխատանքը «պաշտպանելու» համար ինձ խոսք տվեցին… ես մի երկա՜ր-երկար րոպե պապանձվել էի, հետո մեկը բոթեց, աչքս առավ Թաթուշային, որ նստած էր Սարթանիայի կողքին՝ դահլիճում, առաջին աթոռներին… և գլխով էր անում՝  խոսա, խոսա՜…
     Չեմ հիշում՝ ինչ ասեցի, բայց արդեն աչքերս տաքացել էին, քոր էին գալիս…
      Գրիգոլիան՝ այն նիհար, կապուտաչ մարդը հեռու էր նստած, լավ էր, որ չտեսա… նա շա՜տ էր դժգոհ, վշտացած… Քառորդ դար չխոսեց հետս Գրիգոլիան, բանի տեղ չէր դնում, երբ քանի-քանի անգամները Թբիլիսիում՝ արդեն «նկարի՜չ», հանդիպում էինք համագումարներին, կոնֆերանսներին…
     Քառորդ դար պիտի անցներ, իմ ցուցահանդեսը պիտի լիներ Թբիլիսիում, որ Գրիգոլիան համոզվեր, որ ես ճիշտ էի արել, երբ երկրորդ կուրսից որոշեցի անցնել գեղանկարի դասարան… փաթաթվեցինք, լաց եղանք և Գրիգոլիան ինձ ներեց…
     — Կացո, տի բիլ պռավ չտո…
     Գրաֆիկական ֆակուլտետից գեղանկարի անցնելու պատճառը եղավ Ալ. Բաժբեուկը, որի մոտ մենք՝ հայերս, սկսել էինք լինել իր բարյացկամ թույլատվությամբ:
       Ամեն ինչ տակն ու վրա եղավ, ամեն ինչ շաղվեց մեջս, երբ եղա իր միակ սենյակում, որ և՛ արվեստանոց էր, և՛ քնելու տեղը` երկաթի մահճակալի վրա, որի վրա և նստում էինք՝ իր թիկունքում, և ինքը… նկարում էր… Մենք կարող էինք նստել ինչքան ուզում էինք և անշշուկ մատի ծայրերի վրա հեռանալ, եթե ինքը շարունակելու էր նկարել և «խոսելու տրամադրություն» չուներ:
       Բայց իմ «դավաճանությունը» մարմնավորեց, որոշակի, վճռական դարձրեց, Կոտե Գզելիշվիլին, մեր գրաֆիկական արվեստանոցի գեղանկարի դասատուն, որը Թադևոսյանի աշակերտն էր եղել:
      Խրիզանթեմաների նատյուրմորտը, որ ինձ մոտ երևի լավ էր ստացվել, քանի որ ինքը Նիկոլաձեն, երբ մտավ դասարան մեր արածը տեսնելու… խնդրեց… խնդրե՜ց, որ նվիրեմ իրեն և… թեյի հրավիրեց իր տունը:
       Իսկ, երբ ամառային աշխատանքների ցուցահանդեսից՝ իմ մի էսքիզը` «Սպիտակ ձին», Լադո Գուդիաշվիլին… գնեց… և գնեց այնպիսի մի օր, որի նախորդ երեք օրը ընդամենը մեր կերած-խմածը թեյն էր եղել և առավոտյան մի բաժին լոբին բուֆետում…
      Փողն, Թաթուշան ինձ տվեց ծրարի մեջ, 150 ռուբլի… երեք թոշակի չափ…           *** Ազգով ֆրանսիացի էր կարծեմ, վաղուց Ռուսաստանում հաստատված, պալատական դրոշմանիշներ փորագրող, տոհմական գրավյոր, իսկ ինքը՝ պրոֆեսոր Շառլեմանը գլխավորում էր գրաֆիկայի արվեստանոցը… Այդպիսի նշանավոր գրագետներ 30-ական թվերին Թբիլիսիում շատ կային… հենց միայն ակադեմիայում` Շառլեմանը, Գրինեվսկին, հիանալի ակվարելիստ, Շեքոլինը, որ կերամիկայի արվեստանոցի սկիզբը դրեց: Սևեռովը ճարտարապետ էր: Նրանք բոլորը Վրաստանին, Թբիլիսիին սիրահարված մարդիկ էին, իրենց երկրորդ հայրենիք դրած:
      *** Լանսերեն և մեր անզուգական Եղիշե Թադևոսյանը, որին խորը ակնածանքով և սիրով հիշում էին իր սաները, որը նույնպես սիրահարված էր Թիֆլիսին և մինչև վերջ չկարողացավ երկընտրանքից դուրս գալ:
      *** Գրաֆիկայի արվեստանոցը այդ թվերին ուժեղ էր և համբավ ունեցող և սովորել այդ արվեստանոցում պատիվ կարելի էր համարել:
      Մեր ընդունվելու տարուց Ակադեմիայում հարկադրաբար բացվեց ռուսական սեկտոր, և ուսանողների մեծ մասը ռուսներն էին, հրեաներ, լեհեր և մեծամասնությունը կանայք, աղջիկներ, որոնց հետ պիտի սկսեին գրաֆիկան 0-կետից… Ուներ փորագրական, վիմագրական բաժիններ, ինչպես նաև գրքի ձևավորման բաժին:
      Իմ գործը ծանրացավ: Ես տանջվում էի շրիֆտի, կոմպոզիցիայի տարրական վարժությունների ձանձրալի շատությունից, և միակ մխիթարությունը մնում էին գծանկարի դասերը, որ բոլոր արվեստանոցներինը ընդհանուր, միատեղ էր և գեղանկարի շաբաթական 3 օրերը:
      Ե՛վ Շառլեմանն էր դժգոհ ինձանից, և, նամանավանդ Գրիգոլիան…
      Ես հույս ունեի, որ անմիջապես պիտի տախտակ ունենամ և փորագրել սովորեմ, լիտոգրաֆիտի քար, իսկ դրանց վրա, «նյութի» վրա աշխատելը երրորդ կուրսից պիտի սկսվեր… իսկ մինչև այդ աղջիկներին հարմարեցրած վարժություններ, տառ, շրիֆտ…
       Բաժբեուկն էլ մի կողմից…
       Օդը չէր հերիքում, նկատողություն ստացա Շառլեմանից… որ «երես առած եմ»…