Հուշեր ուսանողական տարիներից

       Ապրում էի մեր հին ծանոթների, դեռ Իգդիրից, տանը, Կլարա Ցետկին փողոցի վրա, և ամեն օր Զեմելը բարձրանում էի մի շնչով: Հետո տեղափոխվեցի հանրակացարան (Վակե), որը շատ հեռու էր այն ժամանակ հաշվվում, երբ դեռ տրամվայի ընդամենը շպալները կային, որոնց վրայով վազելը շատ հաճելի էր:
      Հանրակացարանում ապրում էինք մի սենյակում յոթ հոգի:
Ես չգիտեմ ինչպես և ինչով բացատրել Գզելիշվիլու` մի առանձին վերաբերմունքը դեպի ինձ… Մտածում էի, գուցե ինքը հին ցեղից է, որ առնչություն է ունեցել հնում «Օրձելաձեների», «Երկայնաբազուկ» Իվանե, Զաքարեի, Թամար թագուհու, երևելի զորավարների մեծ ցեղի հետ, և ինչ-որ հեռավոր արյան խլրտում կար իր մեջ, թե այն հանգամանքը, որ ինքը երեխա չուներ, քանի որ բացի ակնհայտի «հայրական» բարությամբ ինձ դասարանում նայելուց, իմանալով, որ ուսանողի թոշակով շատ դժվար էր ապրուստը «շեն Թիֆլիսում», մանր-մունր պատվերներ էր գտնում ինձ համար` պատի թերթի ճակատ, պատճեններ իրենց վրացի նկարիչների՝ այդ տարիներին Ստալինի կյանքին նվիրված հանրահայտ նկարներից, որ մի առանձին դժվարություն չէր, ինչքան էլ տհաճ համարվի պատճենահանումը: Աշխատում էի իր տանը կից արհեստանոցում, և քիչ չէին լինում առիթները, երբ ստիպում էին ինձ մնալ իրենց մոտ ճաշելու:
Օ, ինչքան եմ քեզ պարտական, իմ սիրելի՛ Կոտե, քո մեծահոգության համար…քաղցած ուսանողին կերակրել…ինքնասիրությանը «վնաս» չհասցնելով… շա՜տ օրինավոր մարդ պիտի լինել ներքուստ:
        Եվ Կոտեն էլ պատճառ եղավ, որ ես տեղափոխվեի գեղանկարչական բաժին: Իմ դավաճանության մեջ (Գրիգոլիային) նա էլ բաժին ուներ: Ես չէի հասկանում, թե ինչ տառապալի հեռանկար եմ ստեղծում ինձ համար՝ այդպիսի շրջադարձ կատարելով, բայց ուրիշ ելք չունեի, գրաֆիկական բաժնում ես անելիք չունեի այլևս, շնչահեղձ էի լինում պարապությունից:
Ներկ, վրձին, կտավ ճարելը թոշակով անհնար էր լինում, և հին կտավներն էի լվանում, պրոֆեսորների տված մաշված վրձինները «մեծ վարպետությամբ» նորից երկարացնում, ձգում… Ներկի համար էլ ճար էր ստեղծվել… որ հազիվ թե ճար համարվեր:
       Ասեցի, որ մեր դասարանում մեծ քանակով օրիորդներ, տիկիններ էին սովորում, որոնք ներկի հետ շատ անփույթ էին վարվում, և դասի վերջում իմ պալիտրան լցված էր լինում գունդ-գունդ ներկերով՝ չօգտագործված, մի քիչ էլ փչացրած ներկերով… և ես մնում էի դասից հետո դասարանում էսքիզներ, փոքր չափերի նկարներ անելու:
         Հետո, շատ հետո, երբ ես էլ ուսանող կունենամ, կբացատրեմ, կխնդրեմ` քիչ ներկ հանել, խնամքով հանել, պետք եկած տեղը և ակնածանքով վերաբերվել ներկին, քանի որ ներկով են ստեղծվել բոլոր հրաշքները թանգարանների պատերից մեզ նայող:
       Երեկոյան գծանկարը ղեկավարում էր Վալիկո Թոփուրիձեն: «Ազատ», անկաշկանդ գծանկարի կողմնակից էր, շտրիխներով արված, «ցանցապատ» չէր արգելում, երբ մոդելի դիրքից ձանձրացած նաբրոսկաներ էի անում, ընդհակառակը` գովում էր: Տեղին գովելը, ուսանողի արածի լավը իրեն` ուսանողին ցույց տալը մեծ իմաստություն է: Սիրում էինք իրեն մշտական առույգ, զվարթ, մարդամոտ բնավորության համար:
Թոփուրիձեին լրիվ հակառակն էր ոչ իր էությամբ, այլ գծանկարի, այսպես կոչված, մեթոդիկայի մոտեցման մեջ Քոբուլաձեն: Պահանջում էր նկարի մեջ «խորություն»` թղթից ներս և թղթից դուրս: Քանդակայնություն էր պահանջում (հակառակ Թոփուտիձեին, որ քանդակագործ էր), պահանջում էր անատոմիական կառուցվածք և մանրամասնություն ինչքան հնարավոր է, ինչքան կարող ես: Համաձայն էր, որ թուղթը մաշվի, ծակվի անգամ ջնջելուց, նորից նկարելուց:
      Քոբուլաձեն սիրում էր զրուցել մեզ հետ, իր օրինակով, իր աշխատասիրությամբ ոգևորել, հասկացնել նկարելու տառապանքի քաղցրությունը…
       — Դեռ քանի շալվար պիտի ծակվի տակներդ, մինչև իրավունք ունենաք ասելու, որ «նկարել գիտեմ»:
       Եվ ցույց էր տալիս իր աջ բազուկը, որ իբր թե ավելի հաստ է, քան ձախը (թե հակառակը, չեմ հիշում), որ այդպես հաստ է, որովհետև օրական վեց ժամ պարտադիր նկարում է: Նոր էր վերջացրել «Վագրենավորի» իլյուստրացիաները, որոնցից ես հիացած էի, և կարելի էր համարել, որ իսկապես օրական վեց ժամ նկարում է, եթե ոչ տասնվեց:
Այն վարպետը, որին ուսանողները չեն հավատում, իրավունք չունի դասավանդելու, ինչքան էլ, որ «մանկավարժական» փորձ ու շնորհք ունենա… ախր, անհեթեթ բան է, երբ ասում են վատ նկարիչը (ասենք՝ միջակ) կարող է լավ դասատու լինել: Չի կարող ոչինչ տալ, եթե ինքը իր արածով օրինակ չի կարող ծառայել: Վարպետը պիտի վարպետ լինի և շատ, շատ ավելին իմանա և կարողանա, քան ուսանողը:
Հիշում եմ Ուչա Մալաքևիչի արած մի զվարճալի պատմություն, երբ այդ թեմայով խոսք էր բացվել: Պատմեց Լանսերենի մասին, որին ինքը շատ էր գնահատում:
       Լանսերեն սիրել է «ուղղել» ուսանողների գործերը և մի անգամ իր նկարը (մոդելը), որ ինքը այլևս չի իմացել, թե էլ ինչ կարող է անել… ձեռքի ափի կողքով մոդելի ճակատի ներկին է քսել, միացրել լույս-ստվերը և վրձնի մի մազոկով ճակատի ուռուցիկ կետին դիպնելով… պատրուս է արել ճակատը և ոսկրոտ պնդությունը…
Իսկ զվարճալի պատմությունը դրանից սկսվեց:
      …Վագրի ձագին կատուն կերակրում է, մեծացնում, վագրն էլ ձագ է, բայց օրական մեծանում է և իր կատակները «կատու մոր» հետ քանի գնում, դառնում են վտանգավոր… Մի անգամ ծառի տակ,երբ ձագի հերթական կատակը կարող էր տխուր վերջավորություն ունենալ «մոր» համար… կատուն մի ցատկումով ծառն է թռչում, ազատվում ձագի «քնքշություններից»… բերանը բաց մնացած «որդին» վերև՝ ծառի վրա է նայում և, տարակուսած, զարմացած, ասում «մորը».
     — Այդ ի՞նչ բան էր, որ ինձ չես սովորեցրել, կատու՛ մայրիկ:
     — Այս մեկն էլ պահել էի ինձ համար, սև օրվա համար, այսպիսի օրվա համար:
     — Ուսանողին վարպետը պիտի որ զարմացնել էլ իմանա, եթե տեղն եկավ,- այսպես վերջացրեց Ուչա Մալաքևիչը:
         Այստեղ ամեն ինչ ասված է ուսանողի, վարպետի փոխհարաբերության մասին, և այսօր էլ համաձայն եմ իմ սիրելի Ուչայի հետ:
Բայց ես էլ պատմեցի մի ուրիշ պատմություն, որ գուցե և իմաստից զուրկ չէ:
Ես էլ, երբ հրավիրեցին նոր ստեղծված մեր ինստիտուտում դասավանդելու (45 թվին), «միջամտում էի» ուսանողի նկարին: Եվ երբ մի անգամ իմ «միջամտած» ուսանողի առաջադրանքը շատ ավելի լավ ստացվեց, քան պետք էր, թվանշան դնելու ժամանակ մտածմունքի մեջ ընկա… գերազանց չնշանակեցի, չորս դրեցի…
Ուսանողը զարմացել էր և անգամ բարկացել և իր «կարծիքը» չթաքցրեց ինձանից, ասեց.
       — Չէ որ իմ առաջադրանքը մյուսներից, որոնց 5 եք նշանակել, ավելի լավ է…
Ինչ պատասխանեցի ստիպված.
       — Ա՛յ տղա, եթե ես չեմ նեղանում իմ ստացած 4 թվանշանից, դու ինչո՞ւ ես նեղանում…
Դժվար բան է նկարել սովորեցնելը, վարպետը պիտի գլուխ հանի արածից, որ բան ստացվի: Նա պիտի «հուշարար» լինի կամ մանկաբարձ…օգնի երեխայի ծնվելուն ընդամենը:
         Ռազմագիտությունը, այսպես ասած, բարձր հիմքերի վրա էր դրված մեզ մոտ և ոչ այնքան այդ «գիտության»` մեզ շատ անհրաժեշտ լինելու պատճառով, այլ այն պարզ պատճառով, որ դասախոսը…Սարթանիան էր շատ պահանջկոտ և շատ էլ խիստ:
      Սարթանիա…երևի թյուրիմացություն է առաջին տպավորությունից մարդու մասին կարծիք ունենալը, չնայած ասում են, որ առաջին տպավորությունը «վերջնական է»… Իմ առաջին տպավորությունը մեր ընկ.զինկոմից (այդպես պիտի դիմեի իրեն, չնայած որ մեր վրացի տղաներին թույլ էր տալիս «բատոնո» մեծարելու իրեն) վատ էր, շատ վատ… Այդ «վատի» մեջ և՛ զարմանք կար, և՛ վախ, և՛ ատելություն…
Գուցե ինձ էր թվում, բայց առաջին պարապմունքից ես որոշեցի, որ այդ ընկ.զինկոմը «ինձ հետ չունի»… Նախ դեմքն էր ինձ սարսափելի թվում…ինչ-որ կռվի ժամանակ կանտուզիա էր ստացել և ձախ աչքը միշտ կարմիր էր և մի քիչ պլշած և ժպտալուց ավելի էր աղավաղվում, նամանավանդ քթի ու բերանի կնճիռը խորանում, դառնում էր ծամածռության նման բան, քանի որ աջ կողմը երեսի չէր մասնակցում ժպիտին… մի կողմով էր «ժպտում»: Հազվագյուտ էր ժպտում, մնացած ժամանակ հոնքերը կախ, մրթնած: Ամենից շատ իմ անունն էր լսվում պարապմունքների ժամանակ. մեկ ձեռքերս ճիշտ չէի բռնել ազդրերիս, մեկ կրունկներս տեղը չէին, մեկ գլուխս տեղը չէր… և ամեն անգամ բարձր շեշտված` Իսաբեկյանի, կաբլուկի, Իսաբեկյանի, ռուկի, Իսաբեկյանի, կուդա սմոտրիշ…2-3 անգամ կրկնել կտար նույն պատասխանը և համոզվելով, որ իր ուզած ձևով չի ստացվում իմ ռուսերեն պատասխանը (իսկ իր ռուսերենը ի՞նչ էր, բանի նման չէր, ոչ վրացերեն էր, ոչ ռուսերեն), կնշանակեր երկու… երբ չորսից պակաս ոչ ոքի չէր դնում թվանշան…
        Լիքն էր, կարելի է ասել չաղլիկ, միշտ ձգված, լայն գոտին ձգած ինչքան հնարավոր էր բավականին լիքը փորին, և գիմնաստյորկայի փեշերը հետևում փունջ արած` հնդուհավի պոչի պես: Հո ման չէր գալիս, դանդաղ շքերթում էր, շորորալով, ամեն շարժումն ընդգծված հանդիսավորությամբ, բարձրաճիտ կոշիկները անձայն սահեցնելով գետնին կամ պոլին: Իմ վատ պատասխաններին կարմրում էր, աչքը արյուն էր լցվում, եթե բան չէր գտնում ասելու, հրամայում էր.
      — Տրի շագա պերոդ, բեգոմ…մա՛րշ:
Եվ ոտքերս ձգված պիտի շպացնեի գետնին, մի երկու անգամ գնայի գայի շարքով կանգնած մեր` ծիծաղից փորները բռնած լածիրակների առաջ (սիրում էին մեզ` հայերիս «քուրդ» անվանել… Ժորժոլաձեն մի լավ սիլլա կերավ): Ինքը` Սարթանիան, միայն բավական էր, որ ատեի ողջ վրաց ցեղը, բայց իմ բարի հրեշտակ Թաթուշան հետո ինձ կհանգստացներ, կատաղած արցունքներս կսրբեր իր թաշկինակով, կասեր.
      — Էդիկո՛, օն նե տակոյ, օն դոբրիյ, տի եմու գլազա նե սմատրի, վնիզ սմատրի, օն նե լյուբիտ, կագդա եմու գլազա սմոտրյատ…նե վիդիշ կակոյ օն…
      Բայց մի օր, ի վերջո, կարծես թե հաշտվեց հետս, երբ մի լավ պաննո նկարեցի իր հրամանի համաձայն զինշեֆական ակումբի համար, և կարգադրեց երկու ճաշի ափսե երկրորդից ինձ հրամցնեն և թվանշանս բարձրացրեց հինգի… Իսկ երբ վերջացան (երկրորդ կուրսում) ռազմագիտության դասերը, բացի ազատ շունչ քաշելուց եղավ նաև մի դեպք, որ տակն ու վրա արեց «իմ կարծիքը» Սարթանիայի և վրաց ազգի նկատմամբ…