Վարդգես Սուրենյանց (1860-1921). նկարիչ

Posted on Հկտ 15, 2015 in Գրականություն

       Սուրենյանցը իր ժամանակի մի բարդ երևույթ էր, որի ստեղծագործություններում զարմանալի թեթևությամբ միաձուլվում են արվեստի հնի և նորի, կլասիկ տրադիցիաների և մոդեռնի նվաճումները, բայց և այնպես նրա արվեստի հիմնական բնորոշողը, նրա արվեստը ինքնուրույն, ազգային, «սուրենյանցյան» դարձնողը նրա գործերի թեմատիկան է, բովանդակությունը, որն անգամ «Արևելյան սերենադա» քաղցրավուն նկարը դարձնում է հայկական: Սուրենյանցը այն մեծատաղանդ արվեստագետներից է, որի համար անծանոթ է իր ժամանակի կուլտուրայի բագաժի գոյություն չունենալը:
       Որպեսզի Սուրենյանցից չպահանջենք այն, ինչ կարելի էր պահանջել Տերյանից կամ Հ.Հակոբյանից, իսկ այդպիսի «պահանջկոտ» մարդիկ եղել են և կան, և եթե հաշվի առնենք, որ մինչև անգամ Տերյանի նման պոետ-ռևոլյուցիոների մոտ անկումային, հոռետեսական տրամադրությունները «խորթ» չեն եղել և եթե վաղուց բոլորին հասկանալի են, վիճելի չեն արդեն այդ «խոտորումների» — դեգերումների պատճառները, ապա շատ հարցերում Սուրենյանցի թեմատիկայի շոշափած հարցերը, նրա ստեղծագործական քրեդոն, կոնցեպցիան միանգամայն հասկանալի կլինեն: Չպիտի մոռանալ նաև այն հանգամանքը, որ արվեստը արվեստի համար պայքարողների մոտ ձևի հարցը եղել է ստիպողական: Միթե կարելի էր ապրել վրուբելյան, սերովյան, կորովինյան մթնոլորտում և չլինել «էսթետ»… Նեկրասովյան պոեզիային հակադրվել էր նոր արվեստի, միաբոլիստների մի անհանգիստ սերունդ, ինչպիսիք էին Բալմոնտը, Բրյուսովը և այլոք, որոնք ռուսական միապետության տարիներին պայքարի կոչը միայն սիմվոլիզմով պիտի արտահայտեին:
        Միայն կրքոտ հայրենասերը կարող էր այդպիսի գորովով «փայփայել» դարերի փոշով ծածկված զարդաքանդակների ամեն մի մանրուքը (այս ամենը նա անում էր մեր հանճարեղ մանրանկարիչների ավյունով): Դա մի առանձնակի հարգանք էր, սիրո գորով դեպի ժողովրդի ստեղծած նյութական կուլտուրան և զարմանալի համբերությամբ ասեղնագործած նրա ինտերիերները երբեք չեն հոգնեցնում դիտողին, այլ մեծ վարպետին հատուկ տակտով, չափի զգացումով ստիպում են հիանալ անցյալի այդ նշխարներով:
        Մի ամբողջ դարաշրջան է մեզ բաժանում Սուրենյանցից, ոչ միայն ժամանակի իմաստով, այլ աշխարհում կատարված ահավոր փոփոխության և հատկապես Սուրենյանցի ժողովրդի, հայ ժողովրդի դարավոր տառապանքի, «վեճի» հակադրության:
        Հայ մտավորականության գործիչների մի քանի սերնդի հոգեկան տառապանքների թեման հայկական հարցն էր, հայ ժողովրդի ողբերգական վիճակի հարցը, որը ստեղծվել էր թուրքական յաթաղանի ստեղծած սուլթանական թուրքերի նախճիրների հետևանքով: Բայց նա իր վրձինը երբեք չի պղծել այդ մարդակերպ գազաններին պատկերելու համար, նրանց արածը այնքան «պերճախոս էր», որ միայն այն պատկերելով բավական էր պատմության անարգի սյունին գամել հայ անմեղ շինականի արյունով սնվող թուրքական շնագայլերին՝ համիդներին, ջեմալներին և այլոց:
Դժվար է եղել Սուրենյանցին «պահպանել» մի քանի տաքագլուխ տեսաբանների գրչից, որոնք ամենայն սառնասրտությամբ, հակառակ լուրջ բանականությանը, ցանկանում էին Սուրենյանցին տեսնել որպես կղերական, բուրժուական մտայնությունների արտահայտչի: Դա երևի ժամանակի տուրք էր, որը դժբախտաբար արժանի հակահարված չստացավ մեր մյուս տեսաբանների կողմից: Նրանց համար բավական էր միայն Խրիմյան Հայրիկի փարաջան, առանց հասկանալու այդ պորտրերի հետապնդած բուն նպատակը (կամ պղծված տաճարը), որպեսզի Սուրենյանցը դառնար կղերական նկարիչ:
       Զարմանալի է, որ Սուրենյանցի մոտ միայն դետալների սիրահար տեսնողների աչքից վրիպում են այդպիսի «դետալներ», մանրուքներ, որոնք իսկական արվեստաբանի համար պիտի որ «խոսեին»:
      Մակբեթում թագավորի սպանությունը չեք տեսնում, բայց և սարսռում եք դահլիճում նստած, երբ Մագբեթի կինը գնում է դուրս՝ սուրը ձեռքին:
Բազմակողմանի կրթված էր, մի քանի լեզուներ գիտեր: Նրա գրական թարգմանչությունները դիլետանտի զբաղմունք չեն, նա եղել է Շեքսպիրի հայ առաջին թարգմանիչներից: Ճարտարապետության մասին նրա ուսումնասիրություններում և հոդվածներում՝ «Վտակում», «Մշակում» և այլուր, նա մնացել է միշտ պրոֆեսիոնալ, իր գործին գիտակ, առաջավոր իդեաների պրոպագանդող և այդ ասպարեզում գուցե առաջին լուրջ խոսք ասողներից մեկը:
       Սուրենյանցի տեսած Հայաստանը եղել է 1915-16 թվականների Էջմիածնի վանքի շրջակայքը՝ թուրքական յաթաղանից փախած, ազատված, հազարավոր տնավեր փախստականներով ու որբերով հեղեղված: Մի խոսքով, «ողբի ու որբի» Հայաստան: Եվ իր բազմաթիվ մտավորականների նման այդպես էլ բախտ չունեցավ տեսնելու իր անսահման սիրած ժողովրդի զարմանալի վերածնունդը, որը տեղի ունեցավ նրա մահից հետո անցյալի ավերակների վրա: Արվեստի այն հսկայական ժառանգությունը, որ թողեց նա մեզ՝ հետագա սերունդներիս, եթե ոչ բոլորը, ապա նրա ամենազգալի մասը նա ստեղծեց ուրիշ երկինքների տակ: Բայց նա իր ամբողջ էությամբ, հոգու ամեն մի թելով կապված է եղել իր, հայ ժողովրդի հետ, նրա բախտակիցն է եղել, նրա վիճակն ու հույզերն է կիսել իր ստեղծագործություններում իր տաղանդավոր վրձնով:
       Ապրելով և ստեղծագործելով Մոսկվայում, Պետերբուրգում, մանկությունից շփվել է ռուս կուլտուրայի, կյանքի առաջավոր ինտելիգենցիայի հետ: Ճանաչված, սիրված ու հարգված լինելով ռուսական առաջավոր ինտելիգենցիայի լայն խավերի կողմից, կրելով ռուսական իրականության բարերար, խորը ազդեցությունը իր վրա, Սուրենյանցը միշտ մնացել է որպես հայ արվեստագետ, նկարիչ, հայ ժողովրդի տառապանքն ու հույզերը երգող նկարիչ:
       Ռեպինը նրան հաշվում էր «նոր ծագող» դպրոցի ամենավառ ներկայացուցիչը՝ ինքնատիպ, չոր, զուսպ և իր հոդվածում՝ Կովկասում գեղ.դպրոց բաց անելու մասին, դիրեկտոր էր տեսնում Սուրենյանցին:
Ռուս առաջավոր մտավորականության շրջաններում մեծ ընդունելություն ուներ Սուրենյանցը: Հենց նրա մասնակցությունը ՄԽԱՏ-ի կազմավորվան շրջանում փայլուն ապացույց է նրա ակտիվ գործունեության («Չայկա», «Կույրերը», «Այնտեղ ներսում,» «Անկոչը», նաև Լենինգրադի Մարինսկի թատրոնում և Կոմիսարժևսկայայի դրամատիկ թատրոնում):
        Նրա՝ զարմանալի, դյութիչ կտավների վարպետությունը կարելի է համեմատել միայն մեր անցյալի խաչքարերի հանճարեղ վարպետների արվեստի հետ – մերթ մեզ են նայում ասուպների պես փայլատակող անզուսպ Շամիրամի աչքերը, որը անզոր մոլուցքով տառապում է Արա Գեղեցիկի աճյունի առաջ, որ չկարողացավ ընկճել Արայի ազատատենչ ժողովրդին, մերթ լեզու առած մագաղաթները, այրված գրքերը, կողոպտված տաճարի դատարկ պատերը քեզ պատմում են մի քստմնելի եղեռնի մասին, որին արժանացավ այդ մասունքները ստեղծող ժողովուրդը…և մեկ էլ քո առաջ է հառնում Հռիփսիմեի մոնումենտը, տաճարը իր անսահման անդորրով, երեկոյի զանգերի մեղմ ղողանջով. ռեկվիեմ Էջմիածնի պատերի տակ՝ հիվանդ, մեռնող որբերի հիշատակին…և հանկարծ աղբյուրի վճիտությամբ և պարզությամբ կատարած նրա նկարազարդումները հայկական հեքիաթների համար, Պուշկինի «Բախչիսարայի շատրվանը» պոեմի նկարազարդումները, որոնք մեր արվեստում գրքի ձևավորման չգերազանցված օրինակներ են մնում:
Ժամանակի արվեստի ձևը՝ մոդեռնը, նրա մոտ հանդես է գալիս զուսպ՝ «Սալոմե», «Ֆիրդուսին»: Բովանդակության դեկորատիվ կողմը նրա մոտ ինքնանպատակ չէ:
       Սուրենյանցի արվեստը խորը իդեական է եղել, նրա համար պատմական սյուժեն եղել է միջոց պատկերելու իր ժամանակի հայ առաջավոր ինտելիգենցիայի լավագույն ձգտումները, ծառայելու իր ժողովրդին, ոգևորելու, ոգեշնչելու նրան՝ չընկճվել իրեն վիճակված ահավոր փորձությունների ժամանակ:
      Սուրենյանցը եղել է հայ ժողովրդի այն ազնիվ և տաղանդավոր զավակներից, որոնց ստեղծագործությունը կմնա մեր անցյալի կուլտուրայի ոսկե ֆոնդում:

 

 

Leave a Reply

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են *-ով