«Երկիր հայրենի» շարքից

ԱԹՈՌԻ ԱՀԸ…

Ի՞նչը վերջանա՝

Փառասիրության մոլո՞ւցքը մորեխ

Մեծ գործիչների, որոնք,

Կառչած իրենց աթոռներին զորեղ,

Հոգու հետ միայն կլքեն գահը.

Աթոռի ահը…

Մի ոտքն անգամ իրենց աթոռի

Չեն փոխի նրանք ծով արցունքների,

Հեղեղ վշտերի, անթիվ որբերի ու

Ազգերի հետ՝ քանակով փոքր,

Բայց վաստակով մեծ:

Քսու, բանսարկու իրենց մատներով

Կմարեն ջահը.

Աթոռի ահը…

Ինչո՞վ հագենա, ինչո՞վ քաղցրանա

Իրենց քանակով միայն «մեծ» կոչված

Ազգերի սիրտը ու չկարծրանա…

Օ՜, չեն պակասի ու չեն կշտանա

«Խնամակալները» փոքր ազգերի,

Քանի դեռ նրանք

Սնվում են մսով այդ խեղճ փոքրերի:

Իսկ ո՞վ է ասել, որ վերջ կունենա…

Ի՞նչը վերջանա՝ աշխա՞րհը կլոր,

Թե՞ ժամանակը` անսահման, անվերջ…

Չէ՞ որ ինչքան էլ փախչես դու, ո՜վ խեղճ,

Վերադառնալու ես նույն կետին հավերժ,

Եվ ստվերի պես քեզ հետ կլինի

Քո խեղճությունն անողորմաբար,

Եվ ձայնդ, բորոտ չղջիկի նման պատեպատ զարկվելով,

Քո երեսին է քսվելու սառած, խոնավ թևերով…

1958 թ.

 

***

[ՊԱՏԳԱՄ]

Աշխարհի որ ծայրում էլ լինես՝ հիշի՛ր, որ հայ ես…

Հիշիր, մի՛ մոռանա, թե ինչպես անսիրտ զարկեցին քեզ,

Զրկեցին հողից, ջրից, արևդ սևացրին…

Չմոռանաս ավեր օջախդ, քաղաքներդ հին…

Հիշի՛ր, որ տատասկ է այնտեղ, որտեղ էր քո այգին…

Ո՛ր ծայրում էլ լինես աշխարհի, հիշի՛ր, որ հայ ես…

Չմոռանաս, որ ավերակ է Զվարթնոցը վես:

Հիշի՛ր, որ քեզ խաբեցին «մեծ» ազգերը բոլոր,

Երբ դու ձեռք պարզեցիր նրանց արյան մեջ մոլոր:

Արյանդ ամեն կաթիլը աճուրդով խմեցին,

Խմեցին ինչպես Աթիլան, ինչպես ագռավ ու ցին,

Ցրեցին որբերիդ աշխարհի չորս դին,

Եվ մաղթանք մրմնջաց Դեր Զոր անապատի քամին…

Օ՜, չմոռանաս… ու թե մոռանաս, դու հայ չես այլևս,

Աշխարհի որ ծայրում էլ լինես, կանիծենք մենք քեզ,

Կընդվզեն անհուն ցավից մեր որբերը բոլոր

Աշխարհի այս ու այն ծայրում թաղված, թե մոլոր:

Էլ ինչո՞ւ, ինչո՞ւ մոռացկոտ երեխայի պես

Խառնում ես գայլերի ոհմակին գառներդ հենց այնպես,

Ինչո՞ւ ես հոխորտում ջահել աքլորի պես,

Երբ շուրջդ վխտում են անթիվ շնագայլ, աղվես:

Մի՛ խառնիր սրտիդ կրակը մեծ խարույկներին…

Ի՜նչ դարձան շեներդ, քաղաքներդ անգին.

Հիշի՛ր՝ մոխիր, մոխի՜ր ու փլատակ…

Պահիր կարոտը սրտիդ, որ վառենք կրակ:

Ի՞նչ ունես ազգերի դավահաշիվներից,

Քեզ ի՞նչ շահ նասերների[1] մութ գործարքներից,

Ինչո՞ւ ես հանում կրակից շագանակներ դու նրանց:

Երբ ծարավի են եղել զավակներիդ արյան,

Հիշել են քո մասին օղուզն ու Բերիան,

Քանզի դավերը մութ նեռ արքաների

Միշտ արյունով են սնվել անմեղ զոհերի:

Աշխարհի վառած հրդեհներին մի՛ եղիր ճարակ,

Նրանց քո արյունն է պետք և ոչ հույսդ ավերակ:

Կարճամիտ մի՛ եղիր, հիշի՛ր, որ ունես

Նորից տուն հայրենի և հին օջախդ՝ կեզ:

Հանճարդ է հառնել նորից

Դեպի երկինք, դեպի լյառն Մասիս:

Բեր զավակներիդ քաջ, հայրենանվեր,

Մեզ կորով է պետք, կրակ ողջակեզ,

Բե՛ր, ձեռքդ տո՛ւր, բռունցք դառնանք ու բերդ,

Շինենք մեր շեները ամուր, քարակերտ,

Թողնենք հեզությունը մենք տիկնանց փափկասուն,

Դարձնենք մեր հայրենիքը

Նորից Զեյթուն, Սասուն…

1958 թ.

 

[1] Նասեր Գամալ Աբդել (1918-1970), Եգիպտոսի երկրորդ նախագահը՝ 1956-ից, համաարաբական շարժման գործիչ: Ունեցել է քաղաքական հակասական հայացքներ:

 

***

ԳՆՈՒՄ ԵՆ ՀԱՅԵՐԸ…

 

Գնում են հայերը` ծեր  ու պարմանի,

Քարավանները, ուր աչքը կտրի,

Միայն թե հեռու, միայն թե հեռու,

Թողած տուն ու տեղ շնագայլերին:

Էս ի՜նչ եք անում, տղե՜րք, ա՜յ հայեր,

Գոնե մի անգամ հետ նայեք, հայե՜ր,

Թե ում եք թողնում տուն-տեղ, հայրենին,

Էս քնձռոտ, վախկոտ շնագայլերի՞ն:

1958 թ.

 

***

[ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ]

Երգ է եղել շուրթերին բոլոր հայերի մի օր…

Երգ՝ սրբազան, սուրբ ազատության,

Երգ՝ հուսահատ վրեժի, ցասման և ատելության…

Եվ մեն-մենակ՝ ճակատագրի դեմ-հանդիման

Կանգնել է հայը անահ, անվարան, երգը շուրթերին,

Մենակ, մեն-մենակ՝ Սարդարապատից մինչև Ապարան,

Կանգնել է ծվատված մի բուռ հերկի ակոսի վերջին,

Իսկ Մասիսը ծեր՝ ունկնդիր նրա վիրավոր երգին:

Ու թնդացել է երգը հրեղեն ձայնից ահարկու բյուր մարտկոցների,

Հորձանքով անափ փռվել դաշտերին նոր Ավարայրի,

Երգը բողոքի՝ ընդդեմ սև բախտի, կույր ու տմարդի, բոց ատելության,

Երգը մեր վերջին՝ երգը մեր կյանքի, մեր լինելիության…

1964 թ.

 

***

ՔԱՅԼԵՐԳ

Հայրենի՛ք մեր, մա՛յր մեր Հայաստան,

Մեր բարձրիկ, մեր խրո՛խտ Լեռնաստան:

Դու՝ բարձր քո լեռից Արարատ,

Դու՝ տաճար, սրբություն սրբոց անարատ:

Հայրենի՛ք մեր, արև՛ Հայաստան,

Մեր փոքրիկ, մեր շռա՛յլ Բուրաստան,

Դու՝ անվերջ, դու՝ հավերժ արևող,

Դու՝ ավիշ մեր հոգու թևավոր:

Դու՝ ասպետ, դու՝ ազնիվ, անձնուրաց,

Բյուր անգամ սրբագործ-սրբացած,

Դու՝ տանող, դու՝ ներող, կարեկից,

Դու՝ բա՜րձր մեզ համար ամենից:

Օ՜, մա՛յր իմ, մա՛յր իմ Հայաստան,

Իմ բարձրիկ, իմ հզո՛ր Լեռնաստան:

Դու՝ դաջված մեր սրտին հավիտյան,

Մենք՝ հպարտ, դու՝ անպա՜րտ Հայաստան…

1964 թ., Երևան

 

***

Խոսք սարերին

Ա՜խ, անհոգ սարեր Հայոց աշխարհի,

Թողել եք, փախել դարդից ու ցավից,

Բարձրացել եք վեր, հասել ամպերին,

Հեռո՜ւ, անտեղյակ հոգսին հայրենի…

Ձեր լքած տեղերը ցավի մեջ կորել,

Ցավից մոլորվել, դարձել են ձորեր

Ու զարմանք կտրած վիճակից անել

Լուռ խորհում են ձեր վարմունքն անվայել…

Եվ ամպերն անգամ ձեզ ծանր են թվում,

Երբ մի պահ հոգնած դադար են առնում

Ուսերի վրա ձեր ջլուտ ու պինդ,

Ծղրտում եք տառապողի պես երկունքի ցավով,

Ձորերը լցնում լաց ու կականով…

Ա՜խ սարեր, սարեր,

Ինչքան եք նման ցավերից հեռու

Մարդկանց անտարբեր…

1964 թ., Երևան

 

***

ԿԱՐՄԻՐ ԷՐ ՀԱԳԱԾ…

Կարմիր էր հագած ինքը` պատանին,

Վերում երկինքն էր կապույտ

Եվ մի արև դեղին.

Մի կապույտ երկինք,

Արև ծիրանի,

Դրոշը ձեռքին

Բռնած պատանի:

1964 թ.

 

***

Ե՞ՐԲ ԿՍՈՎՈՐԵՍ ԴԱՎ ՉՄՈՌԱՆԱԼ…

Ինչի՞դ են կարոտ, ինչո՞ւ են դավում,

Ինչ է մնացել քո ունեցածից,

Որ չի բաժանվում:

Ինչո՞ւ են տանջվում

Նախանձից անքուն

Հարևան, դրկից:

Մեր հացը գուցե աղ չի ունեցել,

Բայց ով կերել է, մարսել է հալալ,

Անշնորհակալ:

Ե՞րբ կսովորես դավ չմոռանալ…

1968 թ.

 

***

ՏԵ՛Ր, ՔՈ ՏՎԱԾԻՑ

Տե՛ր, քո տվածից

Ի՞նչ է մնացել, որ աչք են տնկել

Հարևան, դրկից:

Տվածդ էլ քարոտ, անջուր, անարոտ…

Ինչի՞ն են կարոտ,

Որ կատաղել են նախանձից քինոտ:

1968 թ.

 

***

[ՀՐԱՇՔ-ԵՐԱԶ]

Մի անգամ տեսա՝ հրա՜շք-մուրազ էր,

Մեկ էլ, երբ տեսա, մի հին երազ էր,

Երբ նորից տեսա, թեև աղոտ էր,

Բայց ինքն էր, ինքը՝ Գանգրահեր տղան.

Դրոշն էր կարմիր,

Թիկնոցն էր կապույտ,

Հագին՝ ծիրանի:

1970 թ.

 

***

ԼՑՆԵԻՔ ՍԻՐՏՍ ՍԵՎ ԱՏԵԼՈՒԹՅԱՄԲ

Լցնեիք սիրտս սև ատելությամբ,

Ոխով, վրեժով ու կատաղությամբ,

Լցնեիք թույնով, մոլուցքով կռվի,

Վայրի ցասումով և նորից, նորից

Սև ատելությամբ…

Սրտի տեղ՝ կրակ, խղճի տեղ` քար,

Խաչի տեղ սուր դնեիք ձեռքիս,

Խիղճս ներկեիք իմ արյան գույնով,

Գութս բթանար,

Թող մոխիր մնար…
1970 թ.

 

***

ԵՎ Ի՞ՆՉ ԵՍ, Ի՞ՆՉ ԵՍ, Ո՛Վ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ

Եվ ի՞նչ ես, ի՞նչ ես, ո՛վ ազատություն,

Ինչի՞ց են քամում քո քաղցր թույնը,

Ո՞վ է զգացել քո թանկությունը,

Եթե չի կռվել քեզ համար մարտում,

Եթե չի պարտվել, եթե չի հաղթել,

Եթե չի տեսել գոնե մի անգամ

Քեզ համար թափած իր արյան գույնը:
1970 թ.

 

***

«ԵՐԿԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ»

– Չէ՞ որ գետ էիր Հայոց աշխարհի՝

Կամուրջներ քանդող,

«Մայր Արաքս» կոչյալ…

Ի՞նչ պատահեց քեզ, որ դու փոքրացար,

Տեղավորվեցիր… չակերտներիս մեջ

Ու դարձար «սահման»:

Չէ՞ որ կատաղի մուստանգի նման

Քեզ սանձող չկար,

Ձմռան մութ գոմից փախած ցուլի պես

Ծառս էիր լինում հունից դուրս ելած…

Ինչո՞ւ խեղճացար:

Քարուքանդ էիր անում ափերդ մեկ-մեկ,

Դաշտն Արարատյան

Վերից վար…

Ինչո՞ւ խեղճացար, կորացար այնքան,

Որ լամուկն անգամ եկավ, քեզ հեծավ,

Կեսիդ տեր դարձավ:

Հիմա փռվել ես քնկոտ իժի պես,

Ձգվել արևին,

«Զարդարվել» ժանգոտ փշալարերով,

Անունդ գոնե կարո՞ղ ես հիշել…

«Մայր Արաքս»… Չէ մի…

– Դե՛, ձա՛յնդ, անպատկա՛ռ,

Մի սրա՛ն տեսեք, այդ ո՞ւմ ես խոթում

Չակերտներիդ մեջ,

Ի՞նչ ես հոխորտում, քեզ ո՞վ է բռնել,

Կարո՞ղ ես՝ անցիր փշալարերը,

Փորձ արա, անցիր գոնե քո բաժին կեսը,

Քեզ ո՞վ է բռնել,

Թե չէ կանգնել ես

Ու խոսում, խոսում…

1970 թ.

 

***

ԴՈՒ ՃԱՆԱՊԱՐՀ ԵԼԱՐ ՎԱՂ ԱՅԳԱԲԱՑԻՆ

Դու ճանապարհ ելար վաղ այգաբացին

Մեծ սխրանքի պատրաստ, պրկած սիրտ ու մկան,

Դեռ աղոթքդ կիսատ՝ քեզ մտրակեցին,

Եվ, խելագար վազքի անսովոր, դու ընկար…

Հեծյալներից նեռի դաժանորեն քշված,

Արյան շիթեր երկար ճանապարհիդ թողած,

Ճամփամիջին մոլոր դու կանգնեցիր հոգնած՝

Դեռ աղոթքդ կիսատ ու անհավատ դարձած…

Ի՞նչ է եղել իմաստը քո անխորհուրդ կյանքի,

Ամոթանքի մրմո՞ւռ՝ ծնկի բերած կամքի.

Չտեսլացած երա՜զ, ասուպներով վրձի՜ն,

Կապույտ-երակ մի ձեռք՝ պարզած օրվա հացին…

Քեզ ի վերուստ տրվեց անբավ սեր ու ցնորք,

Սրտի գորով ու դող, երազանքի լեռներ,

Շունչ ու հոգու եռման ջերմուկների հեղեղ,

Դու քեզ համար ցրտին չպահեցիր մի ծեղ…

1970 թ.