Վազգեն Առաջին (1908-1994)

        Տեր Աստված, ինչ մարդ էր այդ ֆենոմենը, որ եկավ իր նախնիների երկիրը՝ Հայաստան: Քեզ եմ դիմում, Տե՛ր: Ուրիշներին դիմելը անօգուտ է, քանի որ այդ «ուրիշները» իրենց իրավունք են վերապահում բոլոր մեծությունների եղած-չեղածը քչփորել, այսինքն՝ սովորություն ունեն բոլոր մեծություններին իրենց նմանեցնել, հավասարեցնել: Իսկ դու ասել ես և կրկնում ես, որ մարդուն պիտի գնահատել իր արած գործերով և ուրիշ ոչինչ: Եվ ես, նվաստս, հենց այդ նկատի ունենալով, պիտի հիշեմ և գրեմ այդ մեծ մարդու մասին, քանի որ ուզում եմ սրտիս մեջ կուտակվածը ասել և չեմ կարող չասել արդեն:
       Եկավ Ռումինիայից, որտեղ ես գործուղված եմ եղել 1958 թվին ՍՍՌ նկարիչների միությունից երկու նկարիչների հետ՝ Մհեր Աբեղյանի և Խաչիկ Եսայանի, ստեղծագործական նպատակներով և մեկ ամիս շրջագայել Ռումինիայի քաղաքներ-գյուղերով և այդ երկրի  ինչ լինելու մասին բավականին ծանոթ եղա: Զարմանալին ռումին ժողովուրդն էր, նրա սերը դեպի արվեստները և հատկապես դեպի երաժշտությունը ու նկարչությունը, և դա ոչ տեսականորեն, այլ գործնականում: Ռումինացին երաժշտասեր է առաջին հերթին և չկա ռումինացի, որի տանը չլինի մի որևէ երաժշտական գործիք, որի վրա ընտանիքի անդամներից մեկը-երկուսը նվագել չիմանան:          Եվ երկրորդ սերը վերաբերում է նկարչությանը, որին եթե չի կարող մասնակցել, ապա տանը պատերից կախված կտեսնես էստամպներ, ռեպրոդուկցիաներ և հաճախ էլ օրիգինալ նկարներ, եթե միջոցները թույլ են տվել: Այդպես, օրինակ, մենք եղանք մի նախկին ռեստորանային մատուցողի տանը, որը իր բոլոր տնտեսած միջոցներով հավաքել էր շուրջ 200 նկարներ և անգամ ճանաչված, թանկ նկարիչների գործեր… Էլ չեմ ասում բազմաթիվ դոկտորների, պրոֆեսորների մեծ ու փոքր հավաքածուների մասին, որոնցից միայն Բուխարեստում կային տասնյակից ավելին, իսկ նրանցից ամենահարուստը, ամբողջականը դոկտոր Զամբախչյանինն  ու Սիմանինն էին: Պարզապես թանգարանների արժեքի էին…Եվ ոչ միայն ռումինացի նկարիչներ, ես տեսա Պիսարոներ, Կլոդ Մոնեներ, Սեզաններ և այլ ֆրանսիացիների, տներում՝ Պալադիի, Պետրաշկուի և Անդրեեսկու և այլն, և այլն, մյուսների հետ կախված:           Օպերայում ունեին չտեսնված երգիչներ – նաև հայեր, որոնցով Լա Սկալան կարող էր հպարտանալ և այլն: Կարող են տարօրինակ թվալ իմ այս հանրահայտ տեղեկությունները Ռումինիայի մասին, բայց պետք էին, քանի որ Վազգեն Առաջինը Երևան – Էջմիածին եկավ հենց այդ երկու արվեստներին քաջածանոթ, գիտակ և զգացող: Եվ եկավ արտաքինով էլ գեղեցիկ, հմայիչ մարդ, որը մշտական հյուրը եղավ նշանակալից ցուցահանդեսների և նույնքան նշանակալի համերգների, օպերաների…
       Այսօրվա փնթի, դատարկագույն զազրախոսությունները այն մասին, որ սովետները դեմ էին, հալածում էին, եկեղեցին օրենքից դուրս էր… զազրախոսություն էլ կմնան, քանի որ Վազգեն Առաջինի արածը, գործը անուշադիր չի մնացել իշխանության կողմից, և եթե միջոցների կողմից ժլատ են եղել, այնուամենայնիվ երբեք չեն խանգարել նրան՝ կաթողիկոսին հայոց, խանդավառվելու: Իսկ գործով ու բոլոր մտահղացումներով լիքն էր այդ մարդը… Եվ բոլոր գործերին էլ հրավիրում էին ընտրովի մասնագետներ, իրենց գործին հմուտ արվեստագետներ…Ռաֆո Իսրայելյան, Գրիգոր Խանջյան և այլն, նաև ճարտարապետներ, մշտական հաստիքներով ծառայողներ, պարտեզ ու ծաղիկ մշակողներ և ինչքան պետք էին և հարկավոր և անսահմանափակ:
        Եվ որտեղից էր ճարում այդ հսկայական գումարները, որից բաժին էր հանում նաև … իշխանություններին: Ամեն տեղ, ամեն երկրում հաճելի հյուր էր Վազգեն Առաջինը և բարձր կառավարողների, թագավորների կողմից և առաջին հերթին իհարկե հայ գաղութների կողմից, ունևոր խավի կողմից, որոնք էլ չէին խնայում ոչինչ իրենց նոր հայրապետի համար՝ համարելով իրենց համար պատվի ու հարգանքի գործ:
Շենացրեց, մաքրեց Էջմիածնի բոլոր նախկին շինությունները կուտակված աղբից, քանի որ այդ շինություններից կարևորները զինվորական մասերին էին տրված եղել օգտագործելու: Մաքրագործության մեծ գործ եղավ նախ և առաջ և հետո էլ ՝ նոր շինությունները:
      …Բացվեց Տրդատադուռը և վեհարան դարձած ողջ կոմպլեքսը առնվեց գեղեցիկ տուֆակերտ պարսպապատի մեջ, ինչպես և ողջ նախկին տարածքը: Վերականգնվեց մատենադարանը, ճեմարանը և այլն, և այլն և բարձրացավ ցուցասրահների նոր կառույցը և բոլորը-բոլորը հայկական ճարտարապետական ոճ ու սկզբունքներով՝ հայակերտ, հայաշեն… մի ամբողջ կոմպլեքս հոգևոր կառույցների Ռ.Իսրայելյանի շնորհքի կնիքով և ուրիշների նաև: Այսինքն՝ արվեց այն, ինչ պիտի արվեր և այդ անողը չկար և եկավ Ռումինիայից… և բարին եղավ նրա գալը, քանի որ կաթողիկոսները եկել-գնացել էին, իսկ սբ.Էջմիածնի տարածքը այդպես էլ մնացել էր առավել քան անմխիթար վիճակում: Ամեն ինչ արվում էր միասին, ամեն ինչ իր հերթին և արվում էր … հազար տարվա համար և ոչ սովորական շինարարական «ոճով», որ կար նաև ողջ երկրում … հազար տարվա համար…տուֆակերտ…մարմարակերտ… բրոնզակերտ, ոչինչ չխնայելով, ճարելով, բերելով ու բերելով տարբեր երկրներից, եթե պետք էր: Ուրեմն մեր նոր Վեհափառը նաև մեծ կազմակերպիչ էր, շինարար՝ բառիս իսկական իմաստով:
       Ինձ նման և ինձանից մեծ սերնդի՝ զարմանքի ու հիացմունքի տերը եղավ Վազգեն Առաջինը …և մնաց այդպիսին իր մեծագործություններով մինչև վերջ՝ թողնելով մի ժառանգություն, որի վրա ոչինչ ավելացնելու չմնաց հետագա վայելողներին և ի փառս սբ.Էջմիածնի և ի զարմանս ոչ միայն հայ հավատացյալների համար, այլև դարձավ օտար այցելուների բոլոր կարգի ու պաշտոնի մարդկանց համար զարմանքի ու ակնածանքի սուրբ Էջմիածին … նորահարսի պես զուգված ու պճնված Էջմիածին, դարերի համար նաև հպարտության և ակնածանքի և հարգանքի սբ.Էջմիածին:
       Վազգեն Առաջինի բերած երկրորդ սերը եղավ, ինչպես պիտի սպասվեր, նկարչությունը, գեղանկարը: Դարձավ նկարիչների մշտական, ցանկալի, պաշտելի հյուրը, ոչ միայն ցուցահանդեսներում … այցելելով նաև առանձին-առանձին իրեն հաճելի և գնահատելի նկարիչներին… Արամիկ Ղարիբյանից, Կալենցից սկսած մինչև Շլջյան, Խանջյան, Շարամբեյան, և էլի տասնյակից ավելիներ նրա ուշադրությունից չվրիպեցին:
        Երկու անգամ այցի եկավ նվաստիս մոտ, բարեկամացրեց իրեն բոլորիս և ինձ՝ նվաստիս, և ես էլ կարծես ցանկալի հյուր եղա Վեհափառին, որի ապացույցն էլ մշտապես լինում էր նաև … նվիրատվության ձևով՝ ներկերով և այլ պիտույքներով, որոնք այն ժամանակ սուղ էին, և ինքն էլ բերում էր այդ իմանալով և … նվիրում մեծ մարդուն վայել առատաձեռնությամբ և հաճությամբ, և ոչ մի նվաստացում չթողնելով նվերը ստացողի համար:
Իմ տեսած և ճանաչած բազմաթիվ հոգևորականներից ոչ մեկին հոգևոր հանդերձանքը չէր սազում այնպես, ինչպես իրեն՝ Վեհափառին, հատկապես երբ վեղարն էր հագած: Ճշմարիտ նմանվում էր Հռիփսիմեի տաճարին, առավել ճշմարիտ՝ նմանվում էր զորական առաջնորդի, նամանավանդ նոր եկած ժամանակ, երբ ընդամենը քունքերին էր նշմարվում արծաթը և …շուտ էլ սպիտակեց, ահռելի հոգսերն ամենօրյա ունենալով ուսերին, որն էլ մեկ հոգու գործ չէր բոլորովին… Չգիտեմ՝ ինչպիսին էր օֆիցիալ ընդունելությունների ժամանակ, բայց «սովորական» այցելուներին դիմավորում էր … շողարձակ հայացքով, մի ժպտանման բան, որն էլ թվում էր և՛ քաջալերող, և՛ հրավիրող, և մի թեթև էլ հեգնական էր թվում այդ ժպիտը և վարակիչ, և նրան նայող ամենալրջախոհ անձն ինքն էլ աննկատ ժպտում էր: Երբ մի առիթով Արամիկի, Հարությունի հետ խոսում էինք մեր տպավորությունից Վեհափառի մասին, Հարություն Կալենցը ասեց.
      -Արտիստ է այդ մարդը, ոչ դերասանի իմաստով, արտիստ սրտով ու հոգով և ողջ կեցվածքով…
       Իսկ Արամիկն էլ գտավ, որ ՝ ջանմ, այդ մարդը ուրիշ մոլորակեն իջած է, և ինձ մնաց ավելացնել ընդամենը՝ իսկապես ոչ ոքի և ոչ մեկիս նման չէ: Եվ ամեն մեկս այստեղ իրեն վերաբերող մի դեպք հիշեցինք, որ մեզ թվացել է, որ միայն մեզ հետ է եղել այդպես պարզ, ջերմ, մարդկային, սիրալիր, հոգատար… Հոգեկան ինչպիսի վեհություն կարելի է ունենալ, որ լինել պարզ, մատչելի և միևնույն ժամանակ այդքան վսեմաշուք, որ համարյա իրեն տարիքի մարդիկ իր մասին խոսելիս շփոթվեն իրենց գնահատությունների մեջ, որ նրանց թվա, թե իջել է ինչ-որ մոլորակից և ոչ թե եկել Ռումինիայից:
        Ձայնը մեղմ էր, հաճելի, «քաղցր», զարմանալի հայերենով, միացրած արևելյանն ու արևմտյանն իրար և բոլորովին աննկատ… ինչ-որ նոր հայերենով, որ լսողին թվում էր ամեն ասածը… պատգամի նման բան, առավել քան, երբ ճառում էր տաճարի կամարների տակ՝ քար լռության մեջ … և ներկա ժողովուրդն էլ քարոզի վերջում հազիվ, ուժով էր զսպում իրեն, որ չծափահարի լսածի համար… և տեսնելով, զգալով այդ, նորից իր աննշան ժպիտը հեգնանքով… պարգև էր երկնային մեզ՝ հայերիս համար, այդ տարիներին, երբ ամեն անգամ իրեն տեսնելուց կամ շփվելուց հետո տուն էինք վերադառնում… վերացած, մոռացած ծանր, հետպատերազմյան օրերը, մի կտոր մեզ հետ տուն տանելով նրա շողարձակ հայացքից, նրա ձայնից, ժպիտից, «համարյա» հավատացյալ դարձած…
       Իր քարոզներում, ճառերում հավատի հարցեր քննության չէր առնում, առավել քան մեջբերումներ Սրբո գրքից, բարձրյալի պատգամներից, և, առհասարակ, հավատի հարցերում զուսպ էր, պահպանելով նախ «նրանց» և հետո «ժամանակի թելադրանքը»՝ չանցնելով այն «սահմանը», որ դեռ կարելի էր, բայց ամեն ասածի մեջ լսողը տանում էր «չասածն» էլ հետը, քանի որ ամեն ասածի մեջ կար և չասածը… և այդ «չափի զգացումը» երբեք չդավաճանեց իրեն, լինելով, մնալով մտածող, խորհող, պարզ տրամաբանող, «հարցականներ» չստեղծող… Մի զարմանալի դժվարին մտածելակերպ, որը երևի հեշտ չէր: Խորը մտածված էր ասվածի փիլիսոփայությունը՝ դարձնելով հասկանալի հասարակ մարդուն, դեռ նոր հավատի եկողին, եկողներին… Պատահեց անգամ, որ Էջմիածնի շրջանի շրջկոմներից մեկին «դուր» չէին եկել Էջմիածնի՝ առանց այն էլ քիչ և նաև թույլ զանգերը… բայց եղավ այնպես, որ Էջմիածնում չմնաց այդ զանգերից դժգոհողը: Եվ ով եղավ պատճառը, չիմացանք.այդպես էլ էր լինում: Եվ երբ մեր երիտասարդ նկարիչներից մեկը (որ այդ ժամանակ տարիքով չէր) հարցրել էր Վեհափառին… իր տարակուսանքը հայտնել… Աստծո գոյության մասին, Վեհափառը հանգիստ և նույն ժպիտը դեմքին ասել էր ընդամենը ՝ «Փնտրիր քո մեջ և կգտնես»… ընդամենը: Եվ այդ երիտասարդը հիմա 70 անց է և, ինչպես ասում են, Հռոմի պապից ավելի հավատացյալ…
        Քեզ Հռոմի պապն էլ չի կարող գոհացնել, եթե չես հավատում: Հավատ չունեցող մարդ էակը նման է կույրի, որն ամեն ինչ շոշափելով պիտի համոզվի… իսկ բանական մարդը, որ քիչ թե շատ պատկերացում ունի այս աշխարհի և տիեզերքի մասին, նրա տարօրինակ և զարմանալի մշտական կրկնվող, ներդաշնակ կրկնությունների մասին, պիտի որ իրեն հարց տա, որ կա մեկը, մի ուժ, որ այդ բոլորը կարգավորում է, քո մեջ պիտի փնտրես և գտնես այդ «մեկին», պիտի ընդունես նրան անվերապահ հավատքով… Հավատը հզոր ուժ է ներքին, հոգևոր… ես նրա՝ այսպես ասածի մասին չեմ կարող վկայել, բայց նման բան գուցե ուրիշ կերպ ասել է: Նույն հարցը ես կտայի, եթե հանդգնեի: Բայց այդ պատմածն էլ խորհելու, մտածելու և «փնտրելու» իմ մեջ և գտնելու պահանջ եղավ և երկար ժամանակ տարավ, մինչև ես էլ իմ մեջ ինչ-որ անբացատրելի ուժ զգացի…Ամեն անգամ ինքս կրկնելով, կրկնելով «Տեր Աստված»: Տեսնես կա՞ արդյոք մարդ, որ Տեր Աստված չի բարբառել. չեմ կարծում, եթե այդ մարդը բանական է: Ով կարող է հաշվել, թե մարդը բոլոր ժամանակներում ինչքան աստվածների է հավատացել… և անգամ ոչ մոլեռանդ մահմեդականը, քրիստոնյան և ուրիշ կրոնների մարդիկ ասում են ու կրկնում, որ Աստված մեկ է, ապա դա այդպես է:
        Չէ՞ որ նույն արաբները ունեցել են և փիլիսոփաներ՝ Պլատոններ, Արիստոտելներ, աստղաբաններ, մաթեմատիկոսներ և այլն, և ինչքան խորացել է մարդը բնության բոլոր գաղտնիքները իմանալու, բացատրելու մեջ, ոչինչ չի կարողացել ավելացնել Վեհափառի ասածին: Եվ ինքը խոսել է ոչ որպես հոգևոր հայր, այլ սովորական խորհող, մտածող: Այդպես է կարծեմ, ընդամենը «կարծեմ»:
        Ես իրեն մասին գրելուց ուզում եմ և չեմ գտնում մեծարանքի խոսք նրա ամենօրյա, իր գահակալության ընթացքում արածների մասին…և չեմ էլ գտնի այդ խոսքը: Երևի ճիշտ կլիներ, որ մի քաջատեղյակ մեկ առ մեկ թվեր (եթե հնարավոր է) այն բոլորը, ինչ հասցրեց անել, ստեղծել այդ… այդ զարմանալի մեծը, այդ անկրկնելի մեծը հոգևոր այրերից, անկրկնելին, անգերազանցելին՝ Վազգեն Առաջինը:
       Իր գահակալության օրոք չկար նկարիչ, որ չերազեր նրա տեսությանը գոնե մեկ անգամ արժանանալու, իսկ ցուցահանդեսների ժամանակ, երբ նա միջոց էր գտնում գնելու մի երկու-երեք գործեր, բոլորին համոզում էր, որ իր ճաշակը անթերի է և … դժգոհելու կամ առավել վատը՝ նախանձելու տեղ չէր թողնում…
       Չպիտի մոռանալ, որ այդ … «երջանիկ ժամանակ» (նկարիչների համար նաև) պետության ձեռքն էին բոլոր ցուցահանդեսները, իսկ նա գնում էր անգամ …միջակը և անգամ … վատը… դա, իհարկե, մի տեղ «հավասարեցում» կարելի էր բնորոշել նաև, բայց բոլոր նկարիչները ապրելու իրավունք ունեին չէ՞ (քանի որ սահման չկա՝ լավից լավի, միջակից՝ վատի…): Նվաստիցս երկու գործ գնվեց, իսկ երրորդը ես նվիրեցի պարզապես, չնայած որ պատվեր էր և «առանց պայմանագրի»: Եվ սակայն փոխարենը այնքան ներկ ու վրձիններ ստացա նվեր, որ կհերիքեր նոր երկու-երեք գործ նկարելու, և այդ «նվիրելն էլ» այնպես էր անում, այնքան հեշտ ու թեթև, հասարակ, կարծես նվիրածը … արժեք չուներ … և ոչ մեկ անգամ: Ինքն էր առաջնորդում իր «պահոցը», որի մասին մենք ասում էինք՝ երևի թռչնի կաթ էլ ունի այդ պահոցում…
       -Վերցրու՛ այդ տուփերից որը կուզենաս և հավաքիր ինչ պետք է,- ինքն էլ ցույց էր տալիս՝ որ ներկը որտեղ է և բարկանում էր, որ փոքր տուփ եմ վերցրել,- է, ինչու՞ այդ փոքրը վերցրիր…
Եվ ես ստիպված ասում էի.
       -Դե, ներկեր են, ծանր են, հազիվ տանեմ …,- իսկ ես պարզապես ամաչում էի մեծը վերցնել…
       Մեր տարիքները շատ չէին իրարից տարբեր… 4-5 տարվա տարբերություն և … ամաչում էի…Տեր Աստված, ինչքան լավ զգացում է «ամաչելը»… բայց իրենից կարելի էր ամաչել, որն էլ անչափ հարգանքի նշան կարելի էր համարել,  որը չէր կարող չլինել … և այդ «չլինելն» էլ այն բառը չի… կարելի էր և պաշտել իրեն, և հանդիպելիս իրեն չէի կարողանում ծունկս չծալել իր առջև և իր փոքրիկ, գեղեցիկ ձեռքը չհամբուրել … Եվ այդ բոլորը իր թեթև և մի քիչ քմծիծաղի նման հայացքի ներկայությամբ… Եվ մի անգամ էլ նվիրեց մի ամբողջ կույտ գրքեր արվեստի մասին, երբ պատկերասրահի տնօրեն էի՝ մեր գրադարանի համար: Եվ մենք էլ նվիրեցինք մեր պահոցներում եղած մի տասնյակի չափ հոգևոր նկարներ, ինչ-որ ժամանակ հավաքած տարբեր տեղերից՝ սևացած մի քիչ, ռեստավրացիայի կարոտ, որոնք էլ ենթարկվեցին ռեստավրացիայի, բայց ափսոս, որ մասնագետները լավը չէին:
       Մեր, պատկերասրահի և Էջմիածնի՝ հանձին Վեհափառի հարաբերությունները հիանալի էին … Նա ներկա էր լինում մեր կազմակերպած բոլոր ցուցահանդեսներին, իսկ Էջմիածնի ֆիլիալն էլ… բացումն էլ ինքն արեց… իսկ մեր ռեստավրացիոն արվեստանոցին… և առհասարակ ինչ-որ պետք ունեինք, իրեն էինք դիմում և մերժում բառը չկար, եթե կար:
***  Էջմիածնի կոմպլեքսային լուծումին զուգահեռ հիմնովին վերանորոգվեցին նաև Հռիփսիմեի տաճարը, բացելով նաև նոր մուտք արևելյան կողմից, նույն կերպ սկզբնական տեսք ստացան Շողակաթն ու …: Գնաց հեռուն, որտեղ Գեղարդավանքն էր բարձիթողի, վերակառուցեց ողջ համալիրը և ավելացրեց հյուրանոց և մուտքը դեպի տաճար: Ամբողջովին վերակառուցվեց և քարով երեսպատվեց Սուրբ Սարգսի եկեղեցին Ռ.Իսրայելյանի նոր պրոյեկտով՝ ավելացնելով նոր կառույցներ երևանյան եկեղեցական խորհրդի համար… և այլն, և այլն:
        Եվ այդպես, տարիների հետ իրագործեց մի հզոր շինարարական տրեստի գործ իր ողջ գործունեության հետ զուգընթաց՝ Էջմիածինն ու վերականգնած եկեղեցիները դարձնելով գործող և մարդաշատ՝ տասնապատկելով հայ և օտար տուրիստական խմբերի այցելությունները… հակառակ այն զազրախոսության, որ … կոմունիստական կարգերը խանգարել են, արգելել են հավատի և հոգևոր գործունեությունը… Եվ այդ խոսակցություններն էլ վերաբերում էին միայն այն հոգևոր այրերին, որոնք իրենք են եղել անշնորհք, ոչ նախաձեռնող և ոչ գործնական: Մինչև Վազգեն Առաջինի գալուստը և օծվելը անշնորհք հոգևորականները, իրենցից բան չթողնելով, իրենց անգործությունը վերագրել են իշխանություններին, ազատվելով հոգս ու գործից և զազրախոսելու տեղ թողնելով այսօրվա երիցս զազրախոսների համար:
      Ինչպես ասել ենք, ընդամենը մի քարտուղար, Էջմիածնի շրջանի պետական այր՝ Դարչո անունով, փորձեց խանգարել Վեհափառին և խայտառակ կերպով վտարվեց: Իսկ «դարչոներ» այսօր, ինչպես ռուսներն են ասում, «хоть пруд пруди!», և զարմանալի էլ չի թվում ոչ ոքի նրանց գոյությունը, շատությունը:
***  Իր քարոզներին, ինչպես մենք ենք ասում, ասեղ գցելու տեղ չէր լինում… և՛տեղացիներ, և՛ այցելուներ… և լսվում էր նրա համակ երաժշտություն, մեղմ ձայնը… շատերի աչքերին հուզմունքի և բերկրանքի արցունքները, և ամեն անգամ, երբ բախտ էր վիճակվում լսել նրան… ես էլ չէի կարողանում ինձ զսպել, ինչքան էլ ջանայի…որպես կոմունիստ (և ինձ թվում էր, որ եթե նույն մեղմությամբ, առանց ձայնը բարձրացնելու հրամայեր գնալ դեպի Մարգարայի կամուրջ… հենց Էջմիածնից կգնայի, առանց հետ նայելու):
Հիշում եմ, մի անգամ հյուր ընդունելով մի շատ երևելի մտավորականի, նրա գնալուց  հետո մեղմ, կարծես իր համար ասաց.
     — Է, ինչու՞ կպոռար այդ մարդը հարգելի:
Եվ դիմելով ինձ, որ ներկա էի այդ հարգելի մարդու «պոռոցին», ասեց.
     — Կարծեմ բերած պիտի լինես էսքիզը, ինչի համար պայմանավորվեցինք այսօր:
       Եվ ներկաները, որոնք անելիք չունեին, մեզ թողեցին մենակ: Նայեցինք միասին «Ավարայրի ճակատամարտը» նկարի էսքիզը, որի համար տեղ էինք գտել ճեմարանի մի պատի վրա, և ընդամենը մի նկատողություն լսեցի և շատ տեղին և կարևոր… որ պիտի երևա, ճշգրտվի հոգևոր խմբի ներկայությունը Եղիշեի գլխավորությամբ… Բայց այդ նկարը մնաց անավարտ և արվեստանոցում…մնաց անավարտ, քանի որ ես իրեն՝ նկարչությունից բան հասկացողի, նկարչություն սիրողի համար էի նկարում և … թևերս կախվեցին, թողեցի անավարտ:
       Այդպես է, ես իրեն համար էի նկարում: Նրան՝ Վեհափառին գոհացնելը ինձ համար գերագույն խորհուրդ էր, անթաքույց հաճույք… տեսնել նրա դեմքին ժպիտը գոհունակության և լսել նրա ձայնը.
-Է՜հ, լավ է, Էդվա՛րդ, կարծեմ:
***  Եվ դա էլ պատվերի, ցանկալի պատվերի այն սպասումն է, երբ նկարիչը պիտի արարի իրեն գերազանցելու միայն կարողությամբ:
Նրա բոլոր պատվերները՝ լինի նկարիչ, թե ճարտարապետ, ստեղծվել են բոլորը նրան՝ Վեհափառին միայն գոհացնելու, նրա ժպիտին արժանանալու համար, և հաստատ այդպես է:
      Այդպես, Հռոմի պապերի խստագույն և բարձր ճաշակը գոհացնելու համար արարել են բոլոր հանճարները Հռոմում՝ Ջիոտտոյից սկսած, մինչև Լեոնարդո, Անջելո, Ռաֆայել…Եվ այդպես կլիներ նաև մեզ մոտ, եթե … մի օր չասեր, որ … սպասելն է դժվար… մեռնելը, գնալը դատարկ բան է…կարծեմ: Եվ ասեց այդ մի անգամ զրույցի ժամանակ և նույն ժպիտը երեսին… ոչ քմծիծաղով, մի թեթև թախծով պարուրված:Եվ…մի օր էլ ինձ նվիրեց (շատերին էր ինքը նվիրում) Աստվածաշունչ և չասաց, որ կարդամ, պարզապես մի պահ նայեց երեսիս իր ժպտահեգնանքով, կարծես մակագրելով … իսկ ես չկարողացա «ջանասիրությամբ» կարդալ և չվերջացրի… համարելով հրեաների, իրենց թագավորների («իմաստուն») պատմություն և մի քիչ էլ հնարովի… և որոշեցի մի անգամ ևս Խորենացի կարդալ: Եվ ինձ թվաց, որ ճիշտ եմ վարվել, քանի որ այդ թագավորները, բացի Սողոմոնից, որ նաև «իմաստուն» էր համարվում, բոլորը միասին վերցրած, բոլորովին էլ «սրբեր» չէին եղել, իսկ հաճախ էլ վատ մարդիկ են եղել, ինչպես Դավիթը…էլ ի՜նչ սուրբ և Աստվածաշունչ…գուցե սխալ եմ եղել, բայց այդ մասին չեմ ասել Վեհափառին և ափսոսում եմ դրա համար:
Եթե Վեհափառի արտիստիզմը գալիս էր նրա երաժշտական նուրբ զգացողությունից, ապա սերը դեպի նկարչությունը փոխվում էր գործնականի և դրսևորվում էր բոլոր ճարտարապետական կառույցների վրա և ամեն ինչի վրա, ինչ շինվում էր, լինեն դա Էջմիածնի տաճարը շրջափակող պարիսպները, թե Վեհարանի մուտքի սովորական ռեշոտկաները կամ պարիսպների հանգույցների աշտարակները: Մի խոսքով, բոլոր թվացող մանրուքներն անգամ ոճազարդվում էին աչքի համար հաճելի ձևերով, մինչև վեհարանի մուտքը բրոնզաձույլ, մարմարաշար վեհարանը և իր ընդունարանը, որն էլ զարմանալի պարզ, անպաճույճ տեսք ուներ՝ առանց շքեղության և միայն ծայր անհրաժեշտ իրերով: Չափի զգացողությունը երբեք չէր դավաճանում նրան և առանց ճիգ ու ջանքի, այդպես էր թվում:
      Նրան այցի էին գալիս Բուխարեստի օպերայի աստղերը և ոչ մեկ անգամ, Զինաիդա Պալին, Կարբիս Զորյանը, Բուխարեստում ճանաչված նկարիչներ՝ Չիկ Դամադյանը, Գրիգոր Ավագյանը և ուրիշներ, նրան հիշող և հարգող, բարձր գնահատող գործիչներ՝ նորից նրա հետ շփվելու, տեսնելու նրան, լսելու նրան: Պատահական չէր նաև տեղի մտավորականության ընտրությունը իր ծրագրերում՝ Ռաֆայել Իսրայելյան, Լուսինե Զաքարյան, Գրիգոր Խանջյան և այլն, և այլն:
        Եվ բոլորովին էլ պատահական չէին նրա պատվերները, հայկական գոբելեն ստեղծելու մտահղացումը, որն էլ իրականացրեց գերազանցորեն Գրիգոր Խանջյանը, ստեղծելով երկու մեծադիր ֆիգուրատիվ կոմպոզիցիաներ, որոնք էլ իրականացվեցին Փարիզում, բարձր պատասխանատվությամբ … իսկ Լուսինեն անզուգական երգչուհի դարձավ հենց հոգևոր երաժշտության մեջ շնորհիվ Վեհափառի հոգածության, միաժամանակ բուժելով Լուսինեին հազվագյուտ դեղամիջոցներով և մշտական ուշադրություն վրան…ինչը չէր կարելի ասել իր առողջության համար, որի մասին մոռանում էր իր ծայրագույն զբաղվածության հետևանքով և այդպես էլ տևական հանգիստ չունենալով…
       Եվ պատմեց մի օր զվարճալի պատմություն, որը վերաբերում էր հանգստի տեղը ընտրելուն, որ իրեն խանգարող չլինի, ճանաչող չլինի… Եվ երբ հանգստանալիս է եղել գերմանական մի ոչ հայտնի հանգստարանում և այն հույսով, որ գոնե այդտեղ իրեն ճանաչող չի լինի… չարաչար սխալվել է: Հենց գալու երկրորդ օրը երկու հայ տիկնայք իրենց զավակների հետ կտրել են զբոսանքի ուղին և … ձանձրացրել են իրենց անտեղի «զեղումներով»՝ գլխացավի հասցնելով…
      Չկար աշխարհում տեղ, որ իրեն չճանաչեին երևի: Այդպիսին էր մեր Վեհափառ հայրապետը, անգամ իր սքեմները փոխած ժամանակ էլ գտնում էին նրան…ինչպես լինում է երևի համաշխարհային մեծ ու փայլուն աստղերի հետ, որոնց չի հաջողվում երբեք ծպտյալ մնալ…
      Եվ ոչ զարմանալի էր դա և ոչ էլ պատահական… նրան գոնե մի անգամ տեսնողը առհավետ մնում էր նրա տեսքին կարոտ և ցմահ: Նրա հմայքը բազմապատկվում էր նաև նրա սիրուց դեպի մարդը, հայը, որին շատ էր պետք նրա՝ մեծ հայի սերը իրեն նկատմամբ, հայի նկատմամբ, որն էլ շռայլորեն բաժին էր անում բոլորին-բոլորին և… այդ մեծը Վեհափառն էր, ամենայն հայոց հայրապետ Վազգեն Առաջինը:
       Մի քանի սերունդ, ինչպես և իմ սերունդը, «բախտի» մասին միայն կարող էինք երազել: Եվ այդ չճարվող, չտեսնված բանը բերեց այդ և բախտ ունեցանք վերջապես տեսնելու այդ բախտ կոչեցյալը՝ մեզ հայորդիներիս մեղմ և թեթև քմծիծաղով միշտ դիմավորող, մեր «հալն» ու առողջությունը հարցնող, մեզ հետ ապրող, մեզ կյանք ու գործ սովորեցնող, րաբունի հորը, ուսուցչին, մեր Վեհափառին, որը մեզանից 3-4 տարի էր մեծ ընդամենը… և մենք, ես հասկացա, թե ինչ կնշանակի այդ բախտ կոչեցյալի իմաստը, որ մարդը միայն կարող է տալ… և ոչ մի ուրիշ՝ ոչ հարստությունը, ոչ փառքը: Մեզ՝ երջանիկներիս, բախտ էր վիճակվել նրա կողքին, նրա հետ ապրելու ժամանակի մեջ…ժամանակ, որը կարծես թե անցնող է, բայց կարող է կանգնել նույն ժամի վրա:
       Ես, որ չեմ սիրում հայերենում եղած մեծարանքի բառերը կրկնել, «շռայլել», ինչպես ասում են, կուզենայի մի պահ ունենալ Նարեկացու … ընդամենը մի պահ, հոմանիշների անվերջանալիությունից մի երկու տասնյակը, կրկնել, հեգել Վեհափառի համար, բայց երևի թե չկարողանամ այդ մի պահն էլ գտնել…
      Ինքը Րաբունապետ էր առանց չակերտների…