Երևանի երևելագույն ձայները

        Երբ փակում եմ աչքերս, ականջիս է հասնում Հին Երևանի համար այնքան սովորական դարձած ձայների ռիթմը՝ էշերի զռռոցը, եկեղեցիների զանգերի ղողանջը, ուղտերի զանգուլակների զնգոցը, պղնձագործների մուրճերի տլնգոցը…Չենք սխալվի, եթե ասենք` Երևանում շատ էշ կար, ինչպես և չենք սխալվի, եթե ասենք, որ Երևանում շատ շուն էլ կար, բայց այդ «շատ շունը» բոլորովին էլ հարստության չափանիշ չէր կարող լինել… իսկ այդ հարգարժան կենդանին իսկապես որ  հարստության նշան էր և շատ ունեցողն էլ իսկապես հարուստ պիտի որ լիներ, մի քանի այգիների տեր, այդ համեստագույն, աշխատասեր կենդանին էլ միակ և ամենատարածված, ամենահարմար երթևեկության միջոցն էր, ամենաձեռնտուն, էժանը իր սակավապետությամբ, եղածով բավարարվող, մի առանձին  խնամք չպահանջող համեստագույն կենդանի:
       Էշերը բազմատեսակ էին.կային գրաստանման, խոշոր, սպիտակ, քիչ մոխրագույնի տվող էշեր, Պարսկաստանից բերած էշեր, որոնք կարմրին տվող գույնի էին, ցեղական, համեստ էշեր, ազնվացրած տեսակի, որոնցով երթևեկում էին ամեն կարգի երևանցիք` սկսած հարգարժան մոլլաներից և հարուստ բաղատերերից, իսկ Երևանի ամեն մի 3-րդ քաղաքացին այգի ուներ քաղաքի շրջակայքում, նշանավոր Դալման էլ առանձին: Էշերի քանակն էլ կախված էր այգիների մեծ ու փոքրից.կային տներ, որ ունեին 3-4 էշ: Այդպես, էշով տուն էին գալիս պատկառելի քաղաքացիները` մեկին նստած, 2-3 էշ էլ առաջը գցած` քաջալերելով, խոտով բարձած, և անգամ այսպիսի շարանն անցնում էր իր մանր կտկտոցով Աստաֆյան փողոցով և մտնում նաև խաչաձևող փողոցները` Ցարսկի, Նազարովսկի, Բեհբութովսկի և այլն:
       Էշով այգի էին գնում, շուկա-բազար, գործի էին գնում և զարմանալ էլ չէր կարելի, որ պատվավոր երևանցին ուտելեղենի զամբյուղներով էշին բազմած բարձրանար իր տունը: Այդպես էր, էշի պահանջը բոլորն ունեին և լավ էլ խնամում էին…խոտն ու գարին չէին ափսոսում, և էշն էլ լիուլի վարձահատույց էր լինում իր ջանասիրությամբ: Երկար ձմեռներին էշը կարող էր բավարարվել նաև դարմանով, ինչ պատահեր` պահանջկոտ չէր, համեստ էր:
        Էշով շուկա գնալն ավելի հարմար էր, քանի որ միայն երևանյան «այենքով» տոլմա շինելու համար մի իշաբեռ այենք էր հարկավոր: Բիբար, բադրջան, սերկևիլ, դդմիկ, քյալամ, նաև թթու շլոր և մի տասնյակ ֆունտ  ընտիր դոլմայացու միս` նկատի ունենալով, որ մենակ տնեցիներով չեն վայելելու.ոչ մի երևանցի մենակ հացի չէր նստում: Դա արդեն պապերից եկած սովորություն էր, և «նոր» երևանցին ոչ փոխել էր ուզում, և ոչ էլ զրկվել դրանից:  Երևանցիք սիրում էին համեղ, առատ սեղան և լավ ախորժակ ունեին, չնայած վատ ջրին (դեռ), բայց ո՜վ է դոլմայի վրա ջուր խմում, եթե խելքը չի կորցրել: Դոլմայի վրա միայն խարջու գինին պիտի խմես, որ Աստված վերևում չբարկանա…
       Խոսք կա, ասում են.«Էշի համար գոմ չեն շինի»…բայց երևանցին գոմ էլ էր շինում և էշին էլ զարդարում գունագեղ փալաններով, զանգուլակներով, «բոժոժներով»: Սանձի մի հատուկ տեսակով էին քշում էշին, որ գլուխը շատ չկախի և հեշտ լինի ուղղություն տալը, շրջելը և այլն:
Մոռացա հիշել, որ այդ էշերից ցեղականները մի զարմանալի «վարգ»՝ վազք ունեին իրենց մանրիկ տոտիկներով, որ վրան նստածի չիբուխի մոխիրը չէր ընկնի, և այստեղ ձին էլ կարող էր նախանձել էշին, եթե հարկ համարեր ուշադրության արժանացնել:
        Եվ երևանցիք հո բոլորը իշխան Աղամալյաններ չէին, որ ցեղական նժույգների վրա շրջագայեին, և ոչ էլ Աֆրիկովներ էին, որ սեփական «կառեթ»-ով շուկա գնային: Եվ եթե նրանք  իրենց այգիների բերքը կարող էին Շուստովի, Սարաջովի գործարան  հասցնել իրենց  ձիասայլերով, ապա սովորական բազարների իրենց օգնականն էշն էր իր շարված «սաբաթներով», քթոցներով, իսկ այդ քթոցները հենց իշու գավակի համար էին ստեղծված իրենց իդեալական  կառուցվածքով, որի մեջ խաղողի ողկույզը տրորվելու  հնարավորություն չուներ և, առհասարակ, բոլոր մրգերը` ծիրանից, դեղձից սկսած մինչև դամբուլը, ծիրանից մեծ շլորի տեսակը և բալը, թուզը լրիվ անվնաս, չճզմված հասնում էր ուր որ պետք էր՝ խանութ, գործարան, թե տուն:
       Քթոցը գործում էին բարակ ուռենու շիվերից, տասնյակ տարիներ կարելի էր գործածել` առանց խոտորվելու.դա իդեալական, կրկնում եմ, միրգ տեղափոխելու գյուտ էր եղել, ով գիտի որ իմաստուն այգեպանի ձեռքով: Կլոր եռանկյան տեսք ուներ, և մրգերը իրենց ծանրությամբ հենվում էին կողերին` իրար չճզմելով: Եվ էշն էլ այն իդեալական էակն էր, որ իր մանրիկ, կտկտացնող քայլվածքով խաղողը, դեղձը, ծիրանը կտաներ ուր որ պետք էր և «թփից քաղած» վիճակում, իսկ իշխանն էլ կհասցներ շուկա ջրից նոր հանածի վիճակում: Նորքեցիք, քանաքեռցիք «քաղալակ» էին կոչում այդ հրաշալի «փոխադրական միջոցը», որ «քաղելու» և «կալելու» հետ առնչություն ունեցող բառ է երևի:
        Եվ այդ էշին, բացի բեռնելուց, հեծնելուց նաև լծում էին: Փոքրիկ սայլակներ կային հատուկ, որից օգտվում էին  առևտրականները և շուկաներում եղած  բարիքներով շրջում էին փողոցներով, և երևանցիների մի մասն էլ կարող էր ուզած բանջարեղենը, մրգերը, տան պետք եղածը տանը մնալով գնել և  համարյա թե նույն գներով: Մի խոսքով, այդ համեստագույն կենդանին  շատ կողմերով էր օգտակար և պետքական: Եվ բնականորեն քաղաքում կային  նրանց պետքերին էլ հարկավոր արհեստավորների տեսակներ և հատկապես փալանի համար: «Մալի մեյդանի», այսինքն՝ անասունների վաճառքի  մեծ շուկայի դիմաց  փալանչիների՝ փալանը կարողների, դարբինների, սանձագործների մի մեծ համակարգ կար սպասարկող և մշտապես գործի վրա` աշակերտներով, կարողներով, և պատվերի պակաս չկար, քանի որ  շրջակա բոլոր գյուղերից, որտեղ և էշն իր լուման ուներ, Երևան էին գալիս պատվիրելու:
Ես և ինձ նման «քիթ սրբողներս» հատկապես սիրում էինք «Մալի մեյդան» այցելել և ժամերով շրջում էինք այդ «կենդանաբանական» հավաքատեղիում անձանձրույթ: «Մալի մեյդանը» և՛ անասունների նստատեղի էր, և՛ վաճառքի տեղ, թերևս, բացի եղնիկից կամ նման մի հազվագյուտ կենդանուց, ինչ «լեզուդ պտտի»… Նույն մեր համեստագույն էշը` իր բոլոր տեսակներով, գրաստներ, ձիեր, ընտիր ցեղական, ուղտեր` բերած Պարսկաստանից, գոմեշներ, կով ու եզ, ոչխարներ անհամար… Ծնած կովեր էին ծախում հորթուկի հետ, որոնք արժանանում էին մեր առանձին ուշադրությանը, և քուռակներ` ձիու, էշի` աննման, գեղեցիկ, հենց եղնիկների նման, ուղտի «նառ»՝ սպիտակ ուղտի, հպարտ, գլուխը բարձր բռնած: Ե՛վ վախենալու էին, և՛ հրապուրող` երկար վիզը զարդարված մի քանի շարան զանգուլակներով` տարբեր չափերի ու տարբեր հնչեղությամբ, որոնք էլ նառ ուղտի  արտակարգ հանդիսավոր քայլվածքի  ռիթմով ղողանջում էին բազմերանգ ռեգիստրներով: Եվ նառ ուղտը  ամբողջությամբ մի փառահեղ պատկերայնություն էր դառնում` շլացնող, հրապուրիչ: Ես ամեն անգամ այդ նառ ուղտերին տեսնելիս քարանում էի ինքնամոռաց: Ափսոս, շատ ափսոս, որ դեռ  նկարել չգիտեի, իսկ իմացողներից միայն  Սեդրակ Առաքելյանն է նկարել, բայց ափսոս, որ դարձնելով ժանրային նկար` չի նկարել  այդ նառի գեղեցկությունը («Կուլտուրան դեպի լեռները» խորագրով):
        Հետո գնում էի դեպի փալանչիների շարքը՝ դիտելու և նորից մոռանում ժամանակը: Նկարչի նման բան էին նրանք` այդ փալան կարողները, որոնց տալիս էին արդեն ձևած, իշու մեջքի չափով կարած հաստ քաթանից փալանի նախաձևը ձևավորելու շուրջը լցված տարբեր գույների լաթերի կտորներով՝ հենց նկարչի նման պալիտրայից գույները վերցնելով, գորգերի, կարպետների լաթերը համադրելով, դարձնելով նույն կարպետի նման հնչեղ, զարմանալի ճաշակով,  տարբեր կոնտրաստներից մի ամբողջություն ստեղծելով, համարյա թե աբստրակտ նկարչության սկզբունքով: Հրաշքի նման էր ստացվում, և վարպետն էլ, որ նկարում էր` արդեն իմ երկար նայվածքը չթաքցրած, ավելի  անկեղծ հիացմունքս, ինձ էր դառնում ու ժպտալով հարցնում.«Հը՜, սազում ա՞, դուրդ գալիս ա՞», ես ել ուրախացած գլխով հավանության նշան էի անում ու ասում.«Շա՜տ, շատ լավ ա»…Հետո հետ էր տալիս աշակերտներին, որ իր դրած լաթերը մեծ մախաթով կարեն քաթանի վրա, ու նորից էր վերցնում:
        Չկան հիմա այդ հրաշագործ վարպետներն էլ, արհեստն էլ… վերացան… վերացան նույն ուղտերի, էշերի հետ:
     Հետաքրքիր էին  շատ նաև զանգուլակներ ու շարաններ շինողների խանութները, որոնք դեռ հեռվից կանչում էին իրենց զվարթ  սլվլոցով, զնգզնգոցով: Այստեղ էլ յուրատեսակ կոմպոզիտորություն էր, հրաշագործներ էին, որոնք այդ տարբեր  հնչյունների, զանգերի  կակաֆոնիայից ջոկում էին հնչյունները` կազմելով  «նոտագրեր»` նորից համակարգելով ինչպես տարբեր գույների լաթերը` դարձնելով մի ամբողջ համակարգ, և հատկապես ուղտերի համար, հատկապես նառերի համար… նրանք էլ չկան:
      Եվ այդպես, կիրակի օրերին կարելի էր մոռանալ և՛ ժամերը, և՛ դասերը, իմանալով, որ կարող է և ծեծի արժանանաս: Բայց շրջում էինք, հասնում էինք «Ղասաբ խանա»,  մսագործների խանութները` նայելու  ղասաբների  խանութների պատերից կախված կաքավներին` վանդակների միջից երգող, ղուշերին` խոշոր, գեղեցիկ, խնամքով պահված, սանրված, ճակատները ներկած մի որևէ գույնով, որոնց  պահում էին կռվացնելու, վաճառելու համար, և պահում էին որպես ցուլեր, և պատահում էր, որ հենց կիրակի օրերին մի այդպիսի հրաշալի ներկայացման էլ հանդիպեինք, ինչպես նաև կաքավների կռիվը, որտեղ էլ լավ երգողն էր խաղը տանողը լինում: Հետո անցնում էինք  պղնձագործների փողոցը, այստեղ էլ նայելու բան կար: Բոլոր խանութների դռները փողոցի կողմում բաց էին լինում և երկու կողմում իրար վրա դարսված էին լինում իրենց պատրաստի արտադրանքը: Սկսվում էր շարանը դեպի վեր` մեծ պղինձներից և վերջանում փոքր պղինձներով, և ծայրին` ամենափոքրը: Խանութի ներսում քուրան էր, իսկ միջի մասում վարպետ ու աշակերտ  կոփում էին պղինձները մեծ ու փոքր մուրճերով և մշտապես երեք հոգով, ընդ որում երեք մուրճերը տարբեր չափերի էին` մեծ, միջին, փոքր մուրճիկ, որը և վարպետի ձեռքին էր լինում, որը և խփում էր երրորդ,  վերջին հարվածը: Մեծը սկզբին, միջինը` երկրորդը, նրա վրա, և երրորդ հարված փոքր մուրճով վերջացնում էր կոփելը և խփում էր զարմանալի ճշտությամբ ուղիղ կենտրոնին: Եվ, խնդրեմ, պատրաստ էր՝ երեք նոտայանոց հարվածներով, անդադար ռիթմով, մինչև պղինձը կոփված կլիներ բոլոր կողմերով: Սրանք էլ իրենց ռիթմով էին կանչում դեպի իրենց, և ձայներն էլ հաճելի էին` տկըլ, տկըլ, և մեղմ տկլոց վերջում: Եվ այդպես միալար ռիթմով, անշտապ, մեծ ու փոքր պղինձներ, փարչեր, սինիներ, թավաներ… պղինձն էլ բոլ ու բոլ, Ալավերդուց անպակաս: Իսկ կոփելուց հետո պետք էր ամանեղենը հղկել, և դրա համար էլ մի տարեց մարդ կար, համբալ` բեռից հոգնած: Երբ կլայեկչու պահը կգա, կտեսնեմ զարմանքով ու հիացմունքով, թե ինչպես է պղինձը շողում` փայլատակելով: Եվ այդպես անշտապ, հանգիստ, քթի տակ էլ մի անվերջանալի, երգանման բան  դնդնալով….
         Հրաշք, աստվածային խորհուրդ ունի արհեստավորի գործը,  որը նույն աստվածային  արարչությունն է կրկնում, և եթե հոգնած չեմ լինի, կանցնեմ դեպի ներկարարների շարքը, հետո շտապով  կանցնեմ դագաղագործների շարքից, որոնց տխուր «ստեղծածի» իմաստն էլ հետո կհասկանամ: Հետո դիմացս կբացվի հրապարակի նման բան, որտեղ էլ վանեցիներն էին  արարում: Ատաղձագործների մոտ երկար կկանգնեմ դիտելու մեզ` տղաներիս ամենասիրած բաներից մեկը` հոլերը` փոքր ու մեծ, «ղազախի» տեսակը, և եթե իմ հոլը հնացած է, հավաքած կոպեկներով կառնեմ նորը, կամ չեմ առնի, քանի որ ես մի քանի հատ ունեի, որոնք էլ տանում էի խաղի ժամանակ: Հատուկ մրցելու ձևեր կային, և հատկապես ումը երկար ժամանակ կֆռֆռա: Իսկ իմը չէր կարող երկար չֆռալ: Հոլը գցելու վարպետություն էր հարկավոր, իսկ ես բոլոր խաղերի մեջ ունեի այդ հմտությունը.դա էլ շնորքի բան էր, ունեի:
         Բայց խոսքս էշերի մասին էր կարծեմ: Շատ էին, և պիտի որ պարզ լինի, թե ինչ էշային համերգ էր լինում, երբ «որոշակի» ժամերի լսվում էր առաջին էշի սոլոն, և գնում էր շղթայական զռռոցը էշի, իշու, էշան…Հզոր ձայն ունեին, և էլի խոսք է, ասում են, որ ամեն գոզալ գոնե մի թերություն կունենա, և ահա ունեին՝ զռռում էին: Զռռում էին պատեհ-անպատեհ, և հատկապես եթե փորները կուշտ էր լինում և առավել քան, եթե կերածն էլ գարի էր… Երևանցիք ինչքան էլ սովորած լինեին այդ արատին, բարկանում էին, նամանավանդ ոչ իշատերերը, հարևանները: Բայց ի՞նչ կարող ես անել.անասուն է, խոսք չի հասկանում, իսկ այդ զռռոցն էլ իր միակ բավականությունն է: Պիտի համբերես՝ համբերում էին:  Եվ բավականին երկար պիտի համբերեին, քանի որ երբ մեկը սկսում էր… նրան պիտի ձայնակցեին հերթով քաղաքի բոլոր էշերը, և այդպես օրը երկու անգամ: Ընդամենը երկու` մեկ առավոտ վաղ, մեկ էլ կեսօրին…
        Առավոտները «բարի լույսին» էր համընկնում, աքաղաղների կանչի հետ միասին և, թերևս, տանելի` որպես «զարթոնքի» ազդանշան, իսկ ահա կեսօրին խայտառակություն էր.թարսի պես համընկնում էր Երևանի բազմաթիվ մզկիթներից  հնչող մոլլաների աղոթքի կանչի հետ, որոնք հրավիրում էին ուղղափառներին կեսօրվա «նամազի», աղոթք, որին պիտի մասնակցեին բոլոր ուղղափառները` տանը կլինեն, թե շուկայում: Եվ հանում էին պարսիկ, թուրք խանութպանները փոքրիկ կարպետները  Գոյ մեջիդի շուրջ պայտաձև մեծ  հրապարակի վրա, իրենց խանութների առաջ և չոքում  նամազի… իսկ բոլոր արհեստավորները նստում էին խմբերով հացի` փռից բերած, իրենց տանից բերած տարբեր ուտելիքներով անպակաս, գինու կուլան կողքերին… հրաշալի բան է, ծիսակատարության նման բան` գործից հոգնած, վաստակած մարդու հացկերույթը, հալալ հաց ուտելը: Չեմ հիշում, որը որից շուտ կամ հետո… Մի պահ խառը համերգ էր տարածվում Երևանի երկրակամարում: Երգում էին մոլլաները… զռռում էին այդ անպատկառները… Եվ քանի որ էշ ունեցողները միայն հայերը չէին, ուղղափառներն էլ ունեին, ինչն իրենց պետք էր, բողոքող կամ բարկացող չկար, քանի որ միասին էին զռռում և՛ հայերի, և՛ ուղղափառների էշերը: Բայց երեկոյան աղոթքին չէին խանգարում, չէին զռռում, ինչու՞, ի՞նչ իմանաս: Հոգնած էին լինում երևի և շատ էին քնում: Մի խոսքով, էշերի զռռոցը հավատի հետ կապ չուներ:
       Իսկականից, համերգ էր լինում և ինչպես սկսվում էր հանկարծ, նույն հանկարծակիությամբ էլ համերգը վերջանում էր, կարծես մեկի հրամանով:
Եվ երևանցիք ազատ շունչ էին քաշում, ոչ բարկացած, ժպտալով, իրենց էշերն էին, լռեցնելն էլ անհնար էր: Փորձում էին գլխին, դնչին խփելով, չէր օգնում… ցավից տնքալով էլ շարունակում էին, երկար չէր տևում, տանելի էր և կարելի է ասել, որ մի քիչ էլ աշխուժություն էր տալիս Երևանի լռությանը: Գործարաններ չկային, ավտոմեքենաների հռնդյուն… խաղաղ քաղաք էր Երևանը, և նրա փոշոտությունը ժամանակ առ ժամանակ բացի էշերի զռռոցից խանգարվում էր Շուստովի գործարանի շչակների սուլոցով կամ կայարանից լսվում էր շոգեքարշի սուլոցը:
         Եվ քանի որ Երևանը հարուստ էր եկեղեցիներով, երևանցիք լսելու բան էլի ունեին` բացի… այո, առավոտյան, երեկոյան ժամերգության հրավիրող զանգերի ձայները, որոնք նույնպես տարբեր էին… Սբ. Սարգսինը համեստ էր, տլնգոցի նման բան, իսկ Լուսավորչինը` զվարթ, զնգուն, Պողոս-Պետրոսը մեզ` Կոնդի տակերում ապրողներիս, չէր հասնում, մյուսը ռուսաց կաֆեդրալ եկեղեցու դղրդոցն էր, որի ձայնի հետ, ինչպես մեր անուշիկ Իգդիրում, անհամար աղավնիներ էին երկինք ճախրում: Ամենօրյա կրկնվող ձայներից էին նաև «Անգլիսկի սադ» կոչվող մեծ պարտեզի…հաշիվ չունեցող սև ագռավների երեկոյան կռռոցները, որոնք տեղավորվում էին ծառերին ունեցած բներում, որոնց էլ կոչում էին «Բեհբութ բիձի հավերը», այդ պահապանի՝ հին երևանցի Բեհբութի անունով:
Սրանք էին Երևան քաղաքի բնակիչների կողմից «իրավունքի ձայն» ստացած երևելագույն ձայները: Մնացածը ժխոր էր, մռլտոցի նման բան, որ խաղաղվում էր ուշ երեկոյան: Բայց ամենազորեղը, իհարկե, էշերի զռռոցն էր:
          Գիշերը ամեն ինչ լռում էր, Սբ. Սարգսի շրջակայքում ապրողները լսում էին Զանգվի  խուլ զնգոցը, իսկ ուշ գիշերներին, ամառը կտուրներին բալկոնններում  քնած երևանցիք, պատահում էր, որ լսում էին Պարսկաստանից եկող, դեպի հեռուները գնացող ուղտերի քարավանների  զանգերի մեղմ, օրորող ղողանջները, որոնք շատ էին անուշ, շատ տարբեր բոլոր զանգերից: Ամեն մեկի վզին, հատկապես նառերի վզին, մի քանի տեսակ զանգեր էին լինում, ոչ զանգուլակներ, ինչ ունեին էշերը: Ուղտերինը շատ էր անուշ և գիշերվա զով անդորրի մեջ երկար-երկար լսվում էր  իրենց դանդաղ, հանդիսավոր շորորի հետ:
Այդպես էր «ձայների առումով» Երևանի առօրյան: