Հայրո… Հարցաքննություն…

     …Լսվեց նորից դուռը բացվելու, բանալու աղմուկը, և Հայրոն նստեց, շտկվեց թախտին. մտնողը իր մշտական ուղեկիցն էր, վերև-ներքև տանողը, որին այդպես էլ չկարողացավ «հասկանալ»՝ ինչ մարդ է… մեկ՝ կոպիտ, գարշելի… մեկ էլ` ցավակից է, թե՞ բարի կամեցող… ի՞նչ է… Եվ հիմա էլ գիտեր՝ ինչպես պիտի իրեն դիմի…
     — Դե՛, բոլ ա շնթռես… վե՛ր կաց, վեր, գնանք «վեր»…,- գլխով էլ դեպի կեղտոտ առաստաղն է հրում… և դեպի դուռը  նայելով՝ երկու ծխախոտ  տալիս թաքուն…
     Հայրոն լուռ թաքցնում է գրպանում ու դժվարությամբ ստիպում իրեն կանգնել… զգալով թուլացած ոտների վրա իր «ծանրությունը»… Շատ էր  նիհարել, ուսագլխի ոսկորները ցցվել էին… իսկ ձեռքը շալվարի գրպանը տանելիս… սարսռում էր բարակած ազդրերը շոշափելիս…
                                                                           ***
     Տարօրինակ է, էսօր բոլորովին անծանոթ մարդ է քննիչը, իսկ  սենյակը, սեղանը, սեղանի վրայի ջրով լի գրաֆինը նույնն են, որի վրա անթաքուստ միշտ հայացքը ուղղում է ինքը. տված ջուրը միշտ գոլ է, հին, պղտոր… և երբեք ծարավը չի հագենում… հիշելով սառը, մաքուր Կրխբուլախի ջուրը… երանի՜…
     Սա նոր մարդ էր… և եթե մյուսները հետո էին ասում… խմիր ջրից, եթե ուզում ես, կամ մոռանում էին… սա հենց սկզբից նկատեց և ասեց.
     — Խմիր, եթե ծարավ ես…
    Հայրոն ամենայն զգուշությամբ, որ մի կաթիլ չթափի, խմեց՝ զգալով նաև ծարավից դողացող ծնոտը, ատամները, որ  անհարկի  զնգացնում էին բաժակը… ողողելով տեղը դրեց:
     Այդ «նորը», աթոռը ցույց տալով, ասեց՝ նստի, ինքն էլ տեղավորվելով քննիչի աթոռին և ձեռքերը խաչեց սափրված ծնոտին: Նայելով առջևում դրված թղթերին՝ գլուխը բարձրացրեց և տեսնելով, որ Հայրոն կանգնած է (մյուսները կանգնած էին հարցաքննում, որն էլ տանջանք էր իրեն համար…) նորից  կրկնեց.
     — Նստի՛ր, նստի՛ր…
     Եվ զննող, «հասկացող» հայացքով իրեն էր նայում անթարթ և ակնհայտի հետաքրքրությամբ.
     — Ահա, թե ինչպիսին ես… դաշսոմոլ կոչվածդ…
     Հայրոն աննկատելի ժպիտով հիշեց, թվաց, թե հիմա կլսի  Հմայակ հորեղբոր ձայնը… որ մեկի մասին պատմելիս ասեց. «Մե խեղճ, ողորմելի մարդ էր, բան էր»: Իսկ այդ «ողորմելի»-ն էլ նրա բացատրությամբ նշանակում էր՝ բարի, համեստ մարդ… իսկ ինքը  չբացատրվածի նման է՝ ճիշտ ողորմելի բան… Իսկ այդ հարցնողն ի՞նչ նկատի ունի… Եվ լսեց…
     — Դասական գիմնազիան հինգ ու խաչով ավարտած և…
     — Այո՛, ընդամենը հաշվապահ, պետական թատրոնում եմ…
     — Ես այդ նկատի չունեի, տակավին շատ երիտասարդ, դասական գիմնազիայի փայլուն   գնահատականներով և… դաշսոմոլ…
     — Տեր Աստված, ասել եմ քանիցս, որ չկա այդպիսի բան, չեմ եղել այդպիսին:
     — Իսկ Ապարանի կռվին, մաուզերը ձեռքիդ, Դրոյի թիկնապահ ո՞վ է եղել…
     — Թիկնապահ չեմ եղել, կապավոր եմ եղել մի ընկերոջ հետ Ապարան-Երևան գծում… իսկ զենք ունեցել եմ… դեռ Իգդիրից, Իգդիրում զենքը պարտադիր էր, չորս կողմում թուրք ու քուրդ էին:
     Նոր քննիչը երևի  գործին ծանոթ չէր և հարցերն էլ տալիս էր մեկ սեղանի թղթին նայելով, մեկ՝ իրեն և զննող հայացքով…
     — Իսկ ինչո՞ւ չհանձնեցիր այդ «զենքը», մաուզերը… չէ՞ որ  ընդհանուր հրաման է եղել…
     Ա՜խ, այդ մաուզերը… ախր շատ լավն է, գեղեցիկ արծաթ կոթով… հարազատ ընկերոջ նման իր պահապանը:
     — Դե, ասել եմ… ափսոսում էի, հապաղեցի… պիտի հանձնեի… ուշացրի… մեղավոր եմ… ափսոսեցի: Մի կով էինք ծախել գնելու համար… թանկ հաճույք էր:
     — «Հաճույք»… Զենքը հաճույքի համար չէ, երիտասա՛րդ… մարդ սպանելու համար է, և ո՞ւմ պիտի սպանեիր, երբ թշնամիներ չկան…
     — Տեր Աստված… ոչ ոքի, ես մարդասպան չեմ, կռիվ էր, ես էլ սովորական զինվոր, տանը  չէի նստելու, երբ թուրքերը հասել էին Սարդարապատ, Ապարան:
     — Էդ բոլոր հեքիաթները գրված են այստեղ, դու նոր բան ասա:
     Հայրոյի ծարավն անցել էր, բայց չորացած, սղոցի նման դարձած կոկորդից ցավացնելով էին բառերը դուրս գալիս: Բայց իրավունք չունի լռելու, գիտի, որ չի կարելի լռել…
     — Ի՞նչ ասեմ, ամեն ինչ ասված է, բան չունեմ ավելացնելու… Իսկ «նոր բան»… ամոթ է հնարելը…
     -Իսկ «թշնամիներ» հնարելը ամոթ չէ՞, երբ մեր շուրջը հիմա բոլորը եղբայր ժողովուրդներ են… իսկ դու զենք ես պահում…
     Հայրոն կուզենար չպատասխանել այդ հարցին, բայց տեսնելով, որ հարցաքննությունը համարյա թե «տեսական» բնույթի էր, չկարողացավ զսպել գայթակղությունը…
     — Իսկ թուրքե՞րը…
     — …Ահա և «նորությունը»: Ուրեմն թուրք աշխատավոր ժողովուրդն էլ է քեզ թշնամի… այո՞… և ահա, թե ինչու ես պահել մաուզերը: Դու, երիտասա՛րդ, չես գտնո՞ւմ, որ անուղղելի դաշսոմոլ ես… և պոզերով չի լինում այդ… զզվելի է անգամ այդ անունը տալը: Եվ չի կարող լինել, որ համակիրներ էլ չունենաք… բարի եղեք թվել… նրանք էլ զենք կունենան… մի ամբողջ շայկա եք:
     Հայրոն չէր նկատել սենյակի կիսախավարում նստած երիտասարդ քարտուղարին, որ այդ բոլորը գրի էր առնում, և երբ նկատեց… սառը քրտինքը ճակատին էլ հայտնվեց… Մի տխուր ժպիտ երեսին՝ նրան էր նայում այդ երիտասարդը՝ համարյա իր հասակին: Եվ հասկացավ Հայրոն, որ… ստորագրեց իր դատավճիռը ինքն իր ձեռքով… այդ գարշելի «թուրք» բառը ասելով…
     …Հայրոն ուզում էր վեր կենալ, անգամ փորձեց, բայց մանր դողը ծնկներում նորից սկսվել էր, և նա հոգնած հենվեց աթոռին… մեջքով… գլխապտույտի տաք հորձանքից թուլացած…
     — Նստի՛ր, նստի՛ր… Դու գիտես, երիտասա՛րդ, իգդիրեցի, «Քեռի»… ինքդ ստորագրեցիր քո դատավճիռը… Ուզում ես կարդան, որ լսես՝ ինչ ասեցիր մեր եղբայր հարևանների մասին… և ինչ է քեզ սպասում… բայց… ախր մեղկ ես, շատ ես երիտասարդ և… կինդ էլ… երեխայի է սպասում… ծերացած ծնողներ… հարսանիքիդ էլ, ոչ ավել, ոչ պակաս… ինքը՝ Չարենցն է եղել… Աշխատանքի մեջ էլ օրինակելի, կարգապահ… պետթատրոնի երաշխավորագիրն էլ կա այդ մասին… բոլորը սխալվե՞լ են… «ուրի՞շ» ես… թաքնված հանցագո՞րծ… հը՞… ի՞նչ կասես…
     Եվ առանց գլուխը բարձրացնելու՝ կարդում է, ասում է սեղանին եղած թղթերը այդ տարօրինակ քննիչը… լայն ճակատով, սև գանգուր մազերով, նրբակազմ, քմծիծաղի նման բան շրթերին… այդ զարմանալի քննիչը…
     Հայրոն չէր հավատում իր լսածներին, իր ականջներին, որոնցից աջը լավ չէր լսում… նախկին քննիչի ապտակից, որից ուշագնաց է եղել, և իրեն քաշ տալով են տարել խուցը…
     — Եվ իմացիր, որ ես քննիչ չեմ, սա ոչ օֆիցիալ հանդիպում է… Ինձ հետաքրքիր էր իմանալ, թե այդ «դաշսոմոլ» կոչվածը ի՞նչ «պտուղ» է… Բայց դու պտուղ չես, պարզապես խակ, մոլորված երիտասարդ ես… իգդիրեցի սակայն…
     Եվ էլի ինչ-որ բաներ, որ Հայրոն արդեն չէր լսում… թվում էր երազ… և՛ քննիչը, և՛ արդեն ժպտացող քարտուղարը…
     Նրբակազմ, բայց թիկնեղ, խոշոր սև աչքերով… արդեն համակրելի… բարի մարդ… Երազ է երևի… որն էլ կանցնի, ներս կմտնի այն կոշտ, հաստաբեստ ապտակողը…
     Իսկ «քննիչը» շարունակում է.
     — Ես այս պրոտոկոլը գրպանս կդնեմ և կխնդրեմ, որ վերջացնեն հարցաքննությունը: Քեզ կպատժեն խիստ… բայց ոչ այն, ինչ մտածում ես… բայց կպատժեն: Այդ զենք պահելը թեկուզ բավական է, որ… գնաս շատ հեռու… Իգդիրից, Երևանից, թատրոնից, և էլ չասենք Չարենցից… Եվ իմացիր, որ նա էր խնդրել, որ «գործդ» նայեմ… Այդ Չարենցն էլ այդպիսին է, ամեն տեղ է իր մեծ քթով… և միայն դու չես, որ սիրում ես նրան, ընկերն ես… Մի խոսքով, բախտդ բերեց նաև…
      Հայրոյին այդ օրվա եղածը… թվում էր ոչ իրական, անգամ կասկածելի, չար կատակի նման բան… Իրեն նման քանիսներն են… հենց միայն իգդիրեցի լինելու համար… Սարդարապատում, Ապարանում կռվելու… կենդանի մնալու համար… հայորդիներ Մամիկոն, Մկրտիչ… հենց բանտում՝ պատի տակ… Եվ բախտավորն էլ ինքն է… Իգդիրից, Երևանից հեռու… ծերացած, անգործ Ուստաբաշուց՝ հորից հեռու, կնոջից… երեխայից հեռո՜ւ-հեռո՜ւ… Գիտեր այդ «հեռու»-ն ինչ է… ի՜նչ բախտավորություն… որ հետո ափսոսես, որ չես կանգնել պատի տակ…
      Տեր Աստված… այս ինչ բանդագուշանք է, կյանք կոչվածի ծամածռություն, անքուն գիշերների կոշմար… ճիչ, գոռոցներ… ոտնաձայներ, ոտնաձայներ… Ի՞նչ են սրանք… այս «նոր տեսակի հայերը»… հայ չե՞ն, ի՞նչ են, ի՞նչ, ինչքա՞ն հոշոտեն իրար… ո՞վ է այս «բարի» քննիչը, ինչո՞ւ է բարի ձևանում, երբ ճիշտը պատի տակ կանգնելն է:
      Այո՛, այո՛, առավոտյան կասեմ, որ Դրոյի թիկնապահն եմ, կռվել եմ «եղբայրների» վրա, դաշսոմոլ եմ, մաուզերիստ, Քեռի, համակիրներ ունեմ… Էլ ի՜նչ ունեմ, Տեր Աստված… մի ծեր հայր, մի ծեր մայր, զավակս, որ պիտի լինի… բարեկամներ, հարազատներ… և բավական է, որ ես էլ կանգնեմ այդ արնոտ պատի տակ… Հետո՞… հետո ոչինչ… Հետո մի մարդաբոյ սև փոս… Հետո կքնես հանգիստ, ո՛չ ցցված ոսկորներդ կզգաս, ո՛չ ցուրտ, ո՛չ սառնամանիք… և ոչ մի քննիչ՝ ո՛չ չար, ո՛չ բարի…
      Հայրոն, ինչքան էլ հյուծված… մտածում էր… ուրիշ բան չկար իրեն թողնված… Եթե հնար լիներ, դա էլ կարգելեին… Մտածում էր և արդեն «սույն» քննիչի մասին. ջուր տվեց, ծխախոտ առաջարկեց… երբ ինքը չի ծխում երևի: Ի՞նչ է դա, քննության նոր տեսա՞կ… Պարզապես ձեռ է առնում… «կենտրոնանում» էր երևի… «ինչից» սկսելու համար: Իսկ էն՝ ժամանակից շուտ ճաղատացածը… ջուրը ինքն էր խմում և երևի ծարավ չլինելով, ծխում էր ցուցադրական… ոչ մի նստել, ինքն էր շնթռում էլի դիտմամբ՝ երկար տեղավորվելով իր հաստ նստուկի հետ… Եվ հաճախ էլ շրջում էր՝ իր շուրջ սարսռացնելով լարված սպասումի տագնապով, որ մի հիմար, անսպասելի բան պիտի անի… ինչպես և արեց մի քանի անգամ… ապտակելով… միշտ նույն տեղում… աջ ականջին՝  քունքախառն… և Հայրոն էլ սարսռում էր ամեն անգամ, մինչև կանցներ ականջի մոտով:
      Իսկ այս «նորը» նստած է միշտ… և սեղանին դրած թղթերն է նայում, կարդում: Եվ հարցերն էլ… հանգիստ, ձայնը չբարձրացնելով… և Հայրոն մտածեց, որ այդպես… անգամ «հաճելի» է:
                                                                           ***
Հայրոյին բանտախուց ուղեկցեց մյուս հերթապահը, որին ինքը «լռակյաց» է անվանում… կատարում էր իր պարտականությունը և վերջ: Հարցերին չէր պատասխանում և խնդրանքներին… եթե «հնարավոր» է, անում էր, իսկ եթե ոչ… մնում էր անպատասխան, թերևս այդպես ավելի լավ էր… Իսկ խոսելու դեպքում… ինչ իմանաս, մի սխալ բան կասես, և կլինի պատմություն և տհաճ:
     Պառկել էր թախտին և ի՞նչ պիտի աներ՝ մտածում էր… տարօրինակ քննիչի մասին… և հիմա արդեն համոզված էր, որ տեսել է այդ մարդուն և… հենց թատրոնում… ֆոյեում զբոսնելիս և միշտ շրջապատված: Իսկ ինքը պատահում էր՝ երեկոյան ներկայացումներին մնում էր… Ուրեմն տեսել է, և երևի ճանաչված, պաշտոնով մարդ է…
     …Մտքերը խճճվեցին, և Ուստաբաշին կանգնեց առաջը… խեղճացած… կծկված, երբ տարիքով էր, բայց ջահել բարդու նման ուղղահայաց էր, ձիգ հասակով… Եվ տաքացան չոր աչքերը… Լացը լավ բան է… Լուռ լալիս էր՝ տանջվելով այն մտքից, որ աներևակայելի ցավ է պատճառելու հորն էլ, մորն էլ… և… էլ ի՜նչ և… չեն դիմանա… «միակ» է, չէ՞, «մինուճար»… Տեր Աստված, գոնե նրանց խղճան… Էս ի՜նչ զուլում բան դարձավ էս աշխարհը:
     Եվ դիրքը փոխեց դժվարությամբ… ոսկորները զգալով, որ մտքերը ցրվեն… Եվ փոխարենը, ահա, էն ճաղատ «իսկական» քննիչը թաշկինակով քրտնած ճակատն է սրբում անընդհատ: Դեռ քրտնում էլ է, կարծես գործ է արածը… Ամեն օր նույն հիմար հարցերը, որոնց պատասխանն էլ նույնը ստանալով՝ գազազում էր… Իսկ իր ուզածն էլ այն է, որ… համաձայնվեմ… պատի տակ կանգնելուն…
     Եվ սրտխառնոցը նորից սկսվեց: Եվ գիտի, որ հետո թուլանալու է՝ կիսամեռ դարձած…
      Ջուրը… խմելու փոխարեն շփեց երեսիս էն ցրտին… և բաժակն էլ… ուղղեց վրաս, բայց ջարդուխուրդ եղավ հատակին… Կատաղած ցուլ է ձևանում, բայց վախկոտի մեկն է… Այդ շենքում աշխատողները… բոլորն են վախկոտ երևի, ի՞նչ գործ ունեն այստեղ… կաշի են պահում… ապահով տեղ է… բայց զբաղմունքը՝ մարդուն ոչ վայել: Ամոթ… Գարշելի՛… Ո՛ւխ… ձեռքս ընկնեիր էն ժամանակ… որտե՞ղ էիր կաշիդ պահում… Մեծ էլ է մի քանի տարի: Ընտանիք էլ կունենա… Տեր Աստված, էս տականքը ո՞նց է հաց ուտում… կամ ի՞նչ է ասում իր երեխային… ինչո՞վ է զբաղված… Չի՛ ասի… Բարի, բարեպաշտ հայրիկ էլ կխաղա Միմոսի նման…
      Եվ անզոր թուլությունից… ինչ-որ մի պահ ամեն ինչ սևացավ աչքերին…
     Դուռը շրխկոցով բացվեց… «Լռակյացն» էր… Գլխով դուռը ցույց տալով՝ հասկացրեց, որ «զբոսանքի» ժամն է… և Հայրոն էլ մի կերպ ձեռքերով հասկացրեց, որ չի կարող վեր կենալ… Լռակյացն էլ մի թեթև զարմացական նշան արած կլիներ երևի, բայց սովորական համարելով… դուռը փակեց, գնաց…
      Այդպես լինում էր… և ոչ միայն «հարցաքննություններից» հետո… Շատերը մնում էին իրենց խցերում…