Եղիշե Չարենց…

       07.04.1978 Երբ արդեն վերջացան (կարծեմ) Եղիշեի մասին բոլոր ճռվողողները, պիտի ասել սակայն, որ նա ծնվել էր այնտեղ, որտեղ որ ինքն է գտել նշելու՝ Մակու, և ոչ մի այլ անորոշություն, ինչպիսին Ղարսն էր կամ մի ուրիշ «բնակավայր»: Եղիշեն, երբ «Երկիր Նաիրին» գրել էր, այլևս նրա ոչ մի խոսքը «քննության առարկա» չի կարող դառնալ…վասնզի նա, ավելի քան լուրջ և խելքը տեղն էր, քան բոլոր նրանից հետո ծնվածները (խեղճ), նամանավանդ մեծ մարդկանց մասին քննող-դատող փոքրությունները: Ասեմ նաև, որ Պարույրն էլ (որ միակ աշակերտն է Չարենցի) չանախեցի չի, նա էլ կամ Մակուից, կամ Սալմաստից, կամ Խոյից սերված էր և ոչ մի Չանախչի, և ոչ մի Ղարս:  
       ***Եվ առհասարակ հանճարները գալիս են հողից և ոչ քաղաքներից, նրանք գալիս են քաղաք՝ հայտարարելու, որ իրենք եկան:
      06.02.1997 Չարենցի ծննդյան 100-ամյակն է գնում… Լավը այն է, որ կարդալու հնարավորություն չունենալով` լսում եմ արտասանություններ և խոսքեր, գնահատականներ` ուշացած և շա՜տ ուշացած և այլն… Եվ իրեն բոլորովին ավելորդ, քանի որ ինքը` Եղիշեն, գիտեր` ինչ է ինքը և, թերևս պետք է, ինչպես իր կենդանության օրոք, պետք է նրանց, որոնք այդպես էլ չհասկացան` ում կողքին են ապրում: Նույն Նաիրին, նույն Ալազանի, Դաբաղյանի, Գսպեի նման «մարդիկ» որոնք ոչ միայն չգիտեին` ում կողքին էին ապրում, այլև չգիտեին` իրենք ինչ էին նրա համար… Կերան, քրքրեցին այդ մարդու սիրտն ու հոգին, «մարմինը»` ծվատ, և կերան շերամի որդի ագահությամբ և հանգստացան միայն, երբ չկար, կերել էին և հանգստացան: Բայց հետո էլ չհանգստացան: Եկած նոր սերունդն էլ չհասկացավ, և նամանավանդ այսօր խոզերից շատերը, որոնք «Լենինն ու Ալին» ասելով ուզում էին Չարենց «բացատրել»… Իսկ ինքը` Եղիշեն, միայն մի մեղք է ունեցել, որ ինքը մի քանի գլուխ բարձր էր ծնված, հանճար էր ծնված, իսկական հանճար, որին չեն տեսնում կողքին ապրողները…
Մեղկ, մեղկ, մեղկ, հազար անգամ մեղկ: Գոնե կասկածեին իրենց եղածի վրա… Ո՛չ, պետք էր նրա «ավելորդ» բարձրությունը գլխատեին, որ հավասարվեր իրենց: Գլխատեցին, կերան:
       Իսկ ինքը հիվանդ էր, հիվանդ ամենօրյա նվաստացումներից, այդ միջակությունների անողոք հետապնդումից… և միայն ֆիզիկապես, մարմինն էր տանջվում, մարմինն էին ծվատում և հիվանդ էր, շա՜տ հիվանդ, մեղկ, շատ մեղկ, բայց խղճացող չճարվեց: Բայց ինչքա՜ն մարդիկ կային, որոնք կարող էին իրեն մի քիչ գոնե խղճալ, օգնել, սատար լինել… Չարեցին… Մնացին մորթեպաշտ… Ամոթ է անգամ անունները տալ…
         26.02.1997 Չարենցը երբեք չի հնանա: Ավելի ճիշտ, միշտ կմնա որպես չափ ու կշիռ, որպես չափանիշ բոլորի համար, ովքեր կցանկանան բանաստեղծ դառնալ և մարդ, որը ավելի դժվար կլինի:
***    Առաջներում ինձ թվում էր մի քիչ չափազանցություն, բայց ես էի փոքր, որ հասկանայի և հիմա հասկացա, որ իսկապես, ինչ ուներ այս ժողովուրդը լավ ու մեծ, հավաքել` իրեն է տվել:
       Ոչ մի հայ` Չարենցից առաջ ծնված և իրեն հետ, այնքան դառնություն և չարություն չի տեսել… ինչքան ինքը… Եվ ֆիզիկապես միայն չդիմացավ, իսկ ոգին մնաց միշտ արթուն, անսասանելի ոչ ոքի համար, աննկուն, ինչպես Դամասկոսի պողպատը:
Եվ ուրեմն ի՜նչ գերմարդկային ուժ կար այդ փոքր մարմնի մեջ և ինչո՞վ կարելի է չափել…
***     Եվ հիմա էլ երիտասարդի նման փշաքաղվում եմ, երբ… լսում եմ, կարդում են ինձ համար… փշաքաղվում եմ հրճվանքից, որ կա իր ամեն մի տողում…
***    Չարենցը գրական լեզուն և հայերենը 100 տարվա համար հղկեց, չհալեց, ձուլեց և չգիտեմ` ինչ մետաղից…
100 տարի կարելի է գործածել և չմաշվի, չի ծերանա… մինչև մի նոր Չարենց ծնվի… Իսկ կծնվի՞ արդյոք… կասկածում եմ:
***    Բոլոր լավ ու շատ լավ բանաստեղծների լեզուն, իր լեզվի հետ համեմատած, ինձ բարբառներ են թվում, իրեն լեզուն հենց այն է, ինչ պիտի լիներ:
       22.07.1997 Չարենցը 1930-ական թվերին լրիվ հայացավ: Իլիչն էլ, համաշխարհային սովնարկոմը մնացին ռոմանտիկա, իսկ ժողովրդի հոգսը մնաց: Եվ ասեց, որ «քո միակ փրկությունը»… և ասեց ծածկագիր, ակրոստիխ 2-րդ տառից, որը ես գտա շատ չարչարվելուց հետո, երբ Սերոբը (խմբագիրը) ասեց այդպիսի ստիխ կա երկրորդ տառից:
       Եվ այդպես, բոլոր «իզմերը» արվեստի մեջ ծնվում են անկախ պոետների, նկարիչների կամքից և դառնում «իզմ» էպիգոնների ջանասիրությամբ: Օրինակ, չէր լինի սիմվոլիզմը, եթե չլիներ ցարական ցենզուրան և այլն:
Չարենցը նաև բարկացած է եղել նույն թվերին հայ ժողովրդի վրա, որ ծնել է  անքանակ տերեր և իշխաններ, թագավորներ անփառունակ:
Եվ նույն Չարենցը հիացած է եղել հայ ժողովրդով, որ եղել է հանճարեղ, կամուրջներ է շինել «կոր գծով»… և այլն:
      Չարենցի գլուխգործոցը եղել է «Գիրք ճանապարհին»-ը, «Երկիր Նաիրին» առաջին հերթին, «Շավարշը» և «Նավզիկեն»՝ առանց կասկածի տակ առնելով մնացածը: Չարենցը վատ ստիխ չի գրել երևի:
Չարենցը իմացել է, որ ինքը մեծ է: Չարենցը իմացել է (հասկացել է), որ Թումանյանը ավելի մեծ է և մեծ է բոլորից:
     Չարենցը սիրել է միայն Բակունցին եղբոր պես՝ մեծ եղբոր:
Չարենցը սիրել է բոլոր կանանց և, առաջին հերթին, Նավզիկեին՝ իր երազած, չունեցած կնոջը:
     Չարենցը պիտի գրեր հանճարեղ դրամաներ, եթե ապրեր, ինչպես և Թումանյանը:
     Չարենցը գիտուն էր, կրթված, գրագետ, իրեն շրջապատից տասը գլուխ բարձր:
     Չարենցը… կհավաներ իմ «Իգդիրը», գուցե և նկարչությունս…քանի որ միակն էր գրողների մեջ, որ հասկանում էր նկարչությունը: Եվ նա առաջինը հասկացավ Կոջոյանի մեծ լինելը և ճիշտ տեղում էլ օգտագործեց (գրքի ձևավորումը):
      Չարենցը Բաժբեուկին ավելի էր հավանում, քան Սարյանին:
      Չարենցի «Ես իմ անուշ»-ը հռչակագրի նման բան է:
*** Չարենցի «ռուբայաթները» մտացածին բաներ են: Եվ շատ հեռու են Թումանյանի քառյակներից:
*** Չեմ կարող ասել, թե Չարենցը որ պոետին է սիրել… (երևի թե բոլոր լավերին):
      Չարենցը իմ սիրելի պոետն է:
      Չարենցը «Տաղարանը» գրել է, որ ազատվի Սայաթ-Նովայի հմայքից:
      Չարենցը երեխաների համար չէր կարող գրել, շատ էր լուրջ (Թումանյանի գրածները մեծ երեխաների համար են գրված)… «Կտուցը լիքը արին, կաքավ նստել էր քարին»… (կաքավի կտուցը կարմիր է):
Չարենցի «բարն եմ սիրում»-ն է ճիշտը:
«Կոմիտաս»-ը՝ ձգձգված և անտեղի:
Երաժշտության մեջ «բոյերով» շատ է մոտ Նավզիկեին:
Չարենցը օրագիր գրե՞լ է: Եթե ոչ՝ ինչո՞ւ… և ստիխն ավելի հե՞շտ էր, թե՞ վախեցել է կարդան…
       Մենք չգիտենք ո՛չ Թումանյանի, ո՛չ Չարենցի խոհերը, ինտիմ խոհերը…ափսոս: (Այ, թե մի Էքերման ունենար Թումանյանը, Չարենցը չէր ունենա):
Ինքը՝ Չարենցը, պատասխանել է էն հարցին, թե ինչու է փնովել Թումանյանին ու Տերյանին…վախից:
     Բաժբեուկին, որը միամիտ ասել է, որ չի սիրում Մայակովսկուն… 2 ժամ բացատրել է նրա՝ Մայակովսկու մեծությունը… իսկ Բաժբեուկը ոչինչ չէր պահել միտը…ափսոս, և Բաժբեուկի անփութության պատճառով չկա այդ 2-ժամյա դասախոսության՝ գոնե հիշողության նման մի բանը:
Բոլոր նրանք՝ «Ես իմ անուշ»-ը վեր դասողները, Չարենցից բան չեն հասկացել:
     Պարույրը Չարենցի ճուտն է, ինչպես Շիրազը՝ Իսահակյանի:
Չարենցը այնքան էր տանջահարված, որ երկար չէր ապրելու, իսկ նրան բանտ նստեցնողները պարզապես հրեշներ են եղել: Չէ՞ որ օրենք չկա հիվանդ մարդուն կալանելու:
      Չարենցը պիտի որ վատ հայի մասին խիստ բան գրած լիներ, ինչու՞չի գրել (հիմա Դավիթը գրեց և վատ չէր):
Չարենցը նկարիչ լիներ, Դելակրուա կունենայինք №1:
Իմ բոլոր սիրելի ընկեր պոետները «կարճաշունչ» են՝ ոչ շնորհքից, խելքից և կուլտուրայից, և ոչ մեկը Չարենցին չէր կարող հասնել, ինչպես որ հաստատեցին:
      Թումանյան ու Չարենց չենք ունենա մի հարյուր տարի:
Բանաստեղծն իրեն արժեքավոր մտքերից, լավ զգացմունքներից ոչինչ չպիտի տանի իր հետ: Ափսոսում եմ, տարավ և կորած է: Շատերը հաջողեցնում են անգամ ոչ արժանին թողնելու, իսկ ահա… մեծն Թումանյանը ցավում է, թե ինչ պատասխան պիտի տա Աստծուն, երբ ժամանակը դարձել էր «Շագրենի կաշի»…
      Չարենցը թերևս հասցրեց Նավզիկեի մեջ իրեն խորին երազանքը…
      13.03.2002 Էս տարի Չարենցի 105-ամյակն է… Որ թողնեին ապրեր, հազիվ թե ապրեր 50-60 տարիներ: Բայց կերան հոգին «մարքսիզմի չստեր հագած օրենսդիրները» և հատկապես միշտ արթուն, միշտ «պայքարող», միշտ զգաստ միջակությունները, գաճաճները… որոնք ուզում էին ամեն ինչ իրենց մկրատով հավասարեցնել… Կերան, խժռեցին մրջյունի համառությամբ և կատաղությամբ կերան, նրա հետ էլ Ակսելին: Նախանձի թույնով թունավորելով մի կտոր հացը…
      Օ՜խ, ոնց էի սիրում այդ երկու աստվածներիս… Չարենցով լցվեց, բացվեց հոգիս, քանի որ պատրանք էր հոգիս և լցվեց նրա պոեզիայի անսահմանությամբ… Չկա պոետ աշխարհում այդ հեռուները տեսնող և իր ապրած օրը այսքան մեծարող…
     Ոչ ոք չհասկացավ իր ժամանակ, որ նրանք կանգնում են, խոսում են, տեսնում են հանճարի… Ինքն էր ստիպված ասում, որ «հանճար եմ, հանճար, մարդիկ տեսեք, հո քոռ չեք»… Քոռ էին, նախանձից կատաղած… Այդ հրեշը՝ նախանձը կերավ և՛ իրեն, և՛ Ակսելին… Եվ թողեցին մեզ աղքատ Ղազարոսի վիճակում… Այնպես ոչնչացրին, որ թոզն էլ չմնաց… Այդպես էլ չիմացանք, թե որտեղ թաղեցին անգամ… ոնց որ գողի, մարդասպանի, չարագործի թաղեցին ծածուկ, գիշերով… Եվ իր ժամանակի մեծերը չտեսան իրեն… և այսօր գովում են, ճռվողում ուրիշների ասածով… Չտեսան մի աշտարակի նման մարդու, որի վրայից աշխարհը կարող էին տեսնել… Չտեսան… հենց մեծերը, ովքեր կային… Իրենց թվացել էր երևի… սովորական պոետ… Ինչո՜ւ, ինչո՜ւ, ինչո՜ւ Աբեղյանը չի գրել նրա մասին, ինչո՜ւ Աճառյանը չի գրել, ինչո՜ւ Մալխասյանը չի գրել… ինչո՜ւ, ինչո՜ւ, ինչո՜ւ…
        Ինչ հոգի ու սիրտ ու կամք պիտի լիներ այդ նիհար, փոքրիկ մարդու մեջ, որ դիմանար այդ քոռերին… կույր հոգիներին… Ինչի՞ց է եղել նրա կամքն ու հոգին… Այդպիսի մետաղ չկա: Եվ ես՝ քնձռոտ պիոներս… ախար տեսնում էի տեսնում, նրան էլ, Ակսելին էլ… և ինչո՞ւ էի տեսնում… կարճ շալվարով… պիոներ տեղովս…
      Իսկ նրա հումորը… հումորը, էդ հումորն էլ չհասկացան…
Շատ էր մեծ իր ժամանակից… և տեսնում էին ընդամենը փոքրահասակ մարդու, բանաստեղծի, ոչ հսկայի, պոետի, որ պիտի լինի բարձր, «մեծ», անհաս և ամոթ, հազար ամոթ…
        Եվ կերան ու խժռեցին անմնացորդ… այնպես կերան, որ տեղն էլ չիմանաս:
      Տեր Աստված… ինչե՜ր դեռ պիտի գրեին այդ երկու աստվածները… երկուսն էլ 40-ը չլրացած…
     Էլ Չարենց կծնե՞ս, ո՜վ հայ ժողովուրդ: Չե՛ս կարող, չի ծնվի, չորացրիր արգանդդ:
     Իսկ ուրիշները ի՞նչ պիտի գրեն… Էլի Սարոյանն է «մի բան» զգացել: Եվ «մերոնք» էլ միայն հետո, հետո գրեցին, խզբզեցին սովորական խոսքերով… Իսկ նա ոչ մի «սովորականի» մեջ չէր և չի կարող խցկվել:
Պիտի փնտրեին, գտնեին հայերենի մեջ խոսքեր, բառեր, որոնք երբեք չեն գործածվել… որ չկա էլ, քանի որ դատում ու մտածում են «մարդու» մասին, իսկ ինքը մարդ էր չէր, հրաշք էր ծնված… «հայ ցեղի արգանդից»…
Ես սարսափում եմ այն մտքից անգամ, որ հանկարծ ինքը… Չարենցը չլիներ… ինչ կլիներ մեր՝ հայերիս վիճակը: Օ՜, եթե չլիներ… ո՛չ Պարույր կլիներ, ո՛չ Համո, ո՛չ Սերո, ո՛չ Վահագն, ոչ մի պոետ չէր լինի, կլինեին գաճաճներ, որ էսօր «կան»:
       Չարենցի չափն կշիռը դեռ շատ-շատ երկար կմնա: Ամեն գրիչ վերցնողը պիտի սարսափի այդ «չափից», մինչև գրելը:
       Չարենցն էլ պապերիս երկրից էր… Այնտեղից եկան Հերացին, Րաֆֆին, Պարույրը, Հրաչիկը մեր… և Արմենը Շեկոյան: