Հայկական ՍՍՀ ժողովրդական նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանը ծնվել է 1914 թվականին, Իգդիր քաղաքում: Նրա մանկությունը տեսել է մեր ժողովրդի համար ողբերգական 1915թ., իսկ որոշ ժամանակ անց Հայաստանիի ամբողջ պատմության ամենալուսավոր դարագլուխը՝ 1920թ.նոյեմբերյան լուսաբացը:
Իսաբեկյանի վաղ շրջանի ստեղծագործությունները 30-ական թթ. հաճախ տպագրվում են «Պիոներ կանչ», «Ավանգարդ», «Խորհրդային Հայաստան» լրագրերի էջերում: Դա կարևոր մի ուղենիշ էր երիտասարդ նկարչի ստեղծագործական դեմքի ձևավորման, ինքնահաստատման ճանապարհին:
Իսաբեկյանի մասին խոսելիս սովորաբար ընդունված է ասել, որ նա պատմական ժանրի նկարիչ է: Ըստ իս, ավելի ճիշտ կլիներ ասել, որ նա սիմֆոնիստ-նկարիչ է, կոմպոզիտոր-նկարիչ է, փիլիսոփա-նկարիչ, որովհետև այդ ամենը ցայտուն կերպով դրսևորվում է նրա թե՛ սյուժետային-թեմատիկ կտավներում, թե՛ դիմանկարներում և թե՛ նատյուրմորտներում կամ բնանկարներում: Նրա ստեղծագործություններում նկատելի է նաև ոչ թռուցիկ, հայեցողական վերաբերմունքը փաստերի նկատմամբ, իսկ կյանքի երևույթները, պատմական իրադարձությունները դրսևորվում են շարունակական զարգացման մեջ, որի հիմքը կազմում է ոչ թե փաստերի բարեխիղճ ցուցադրումը, այլ երևույթների էության ընդհանրացված խոր իմաստավորումը, գեղարվեստական կերպարների միջոցով դրանց արտացոլումը: Եվ երբ Իսաբեկյանի կտավներից մեկում մենք տեսնում ենք մեր պատմության որևէ կոնկրետ դրվագի պատկերումը, ապա տվյալ դեպքում էլ կռահում ենք հեղինակի հիմնական մտահղացումը.նկարիչը միշտ ձգտում է թեմային տալ մի այնպիսի մեկնաբանում, որը բազմապլանային զուգորդություն է առաջացնում և կամուրջ գցում, անցյալի, արդիականության ու գալիքի միջև:
Էդ.Իսաբեկյանը 1941 թվականին, ավարտելով ուսումը, ակտիվորեն մասնակցեց Հայաստանի նկարիչների միության ստեղծագործական աշխատանքներին: Պատերազմի օրերին Իսաբեկյանը մի խումբ գրողների և մշակույթի գործիչների հետ մեկնում է Թամանյան դիվիզիա, որտեղ, ռազմաճակատի ծանր պայմաններում, վրձինը հավասարեցնում է սվինին: Ես հիշում եմ առաջավոր գծերից տուն վերադարձած իմ արվեստակցին. Իսաբեկյանը հագել էր զինվորական համազգեստ. նկարիչն իր հետ բերել էր ռազմաճակատային բազմաթիվ աշխատանքներ: Նրա դյուրընկալությունը և հախուռն խառնվածքը օգնում են ստեղծելու մի շարք մեծ, լուծման տեսակետից հետաքրքրական կտավներ՝ «Տանյան» (1-ին տարբերակ), «Քաղաքի գրավումը», «Առա՜ջ, թամանցիներ», որոնք դարձան ոչ միայն նկարչի նվաճումներից մեկը, այլև նոր էջ բացին սովետահայ կերպարվեստի զարգացման մեջ: Այդ ստեղծագործություններն իրենց մասշտաբայնությամբ, կերպարայնությամբ համընդհանուր ուշադրության արժանացան և ցույց տվեցին, որ Իսաբեկյանը կարող է վրձնել խոշոր կտավի, ձևով և բովանդակությամբ խորիմաստ տեղծագործություններ: Այդ տարիներին նկարիչն ստեղծեց անձնվեր հայրենասերների կերպարներ, որոնք մահու և կենաց պայքար են մղում, կրծքով պաշտպանում են իրենց հայրենիքը և հաղթանակում:
Կրքոտ թափը, կերպարային-կոմպոզիցիոն կառուցվածքը, գունագեղությունը, թեմատիկայի բազմազանությունը, ակտիվ, հուզավառ վերաբերմունքը պատկերվող իրադարձությունների նկատմամբ՝ այդ ամենը սահմանում էր տվյալ ժամանակաշրջանի նրա ստեղծագործական չափանիշը:
«Քաղաքի գրավումը» մի այնպիսի ստեղծագործություն էր, որը նոր էջ բացեց հայկական կերպարվեստի խոշոր ծավալաչափի կտավների զարգացման պատմության մեջ: Թերևս, հենց այդ նկարից էլ սկսվում է Իսաբեկյանի ստեղծագործական ուղու շեշտակի վերընթացը: Դրա հետ մեկտեղ այդ կտավը դարձավ այն անկյունաքարերից մեկը, որն ընկավ ազգային կերպարվեստի թեմատիկ-կոմպոզիցիոն ժանրի զարգացման հիմքում:
Պատահական չէ, որ Իսաբեկյանը պատմական թեմային նվիրած իր հայտնի կտավներից մեկը՝ «Դավիթ Բեկը», ստեղծեց նույնպես պատերազմի տարիներին: Այստեղ անհրաժեշտ է նշել, որ մեր պատմական էջերին դիմելը նկարչի համար միջոց է եղել պատմական սյուժեի օգնությամբ այսօրվա նկատմամբ իր վերաբերմունքը դրսևորելու: Ահա թե ինչու պատմական թեմա արտացոլող նրա յուրաքանչյոր նկարից զգացվում է ժամանակի ջերմ շունչը, նրանում պատկերված երևույթներն արձանգանքում են արդի իրադարձություններին:
Էդուարդ Իսաբեկյանի արվեստը անխզելիորեն կապված է իր ժողովրդի կյանքի ու պատմության հետ: Ուստի և նրա կտավները արտացոլում են Հայաստանի թե՛ անցյալը, թե՛ ներկան և թե՛ ապագան, արցունքներ և ժպիտ, կսկիծ ու բերկրանք և ամենից ավելի՝ հայ ժողովրդի ոգու անսասանությունն ու գեղեցկությունը, վեհությունն ու արիությունը:
Իսաբեկյանը շատ է սիրում պատկերել հայրենի լեռնաշխարհի խստաշունչ բնությունը՝ խորախոր վիհերը, վեհապանծ լեռները, դեպի երկինք մխող ժայռերը, որոնց կատարներին հաճախ են բախվում կայծակների հրացայտ թրերը: Սակայն այդ ահեղ տեսարանները լի են քնշությամբ, քնարայնությամբ, որովհետև նկարիչը կյանքի բերկրանքի և սիրո ոգեշունչ երգիչ է…
Իսաբեկյանի ժառանգության մեջ առավել արժեքավոր են այն ստեղծագործությունները, որոնք քաղաքացիական նպատակաուղղվածություն ունեն: Երբ նայում ես մեր պատմական անցյալն արտացոլող նրա կտավներին, ավելի խորն ես զգում, որ նկարիչը քաղաքացի-արվեստագետ է: Եթե այդ տեսանկյունից քննարկենք Իսաբեկյանի առանձին ստեղծագործություներ, ապա ամենից առաջ պետք է հիշատակել այն նկարները, որոնցում պատկերված է ժողովրդական դյուցազներգության հերոս Սասունցի Դավիթը: Չէ՞ որ Իսաբեկյան-պատմաբանի հիմնական ոգին հերոսականությունն է, որտեղ գլխավոր իրադարձության մեկնաբանումը գրեթե միշտ էլ դրսևորում է պայքարի պաթոսը: Իսաբեկյանի կտավներում պատկերված տեսարաններից շատերն արտացոլում են իրադարձությունների հանգուցալուծման պահերը: Նկարիչը շեշտը դնում է երևույթների մոնումենտալացման վրա:
Իսաբեկյանի ստեղծագործական ամբողջ ժառանգության մեջ առանձնակի տեղ է գրավում «Պատասխան Հազկերտին» կտավը, որը մտահղացման և չափերի առումով կապիտալ ստեղծագործություն է: Դա առավել ցայտունորեն է դրսևորում հեղինակի բարոյական և գեղագիտական ըմբռնումը: Դա բարդ, բազմակերպարային մի կոմպոզիցիա է, որտեղ հոգեբանական դրամատիզմը գագաթնակետին է հասցված:
Այդտեղ արծարծվող թեման արտացոլում է հայ ժողովրդի պատմության կարևոր էջերից մեկը.Հայաստանը ինքնուրու՞յն կմնա արդյոոք, թե՞ ընդունելով Հազկերտի առաջարկած դավանափոխությունը, կդառնա Պարսկաստանի կալվածքը… Հազկերտին պատասխանելու համար հավաքվել են իշխաններ, զորավարներ, փիլիսոփաներ, ռազմիկներ, կարծես ամբողջ հայ ժողովուրդը: Եվ նրանք ժողովրդի ազատության վրա ձեռք բարձրացրած բռնակալին վճռականաբար ասում են՝ ո՛չ, այդ չի՛ լինի: Հիրավի, մեծ համարձակություն պետք է ունենար նկարիչը՝ մի այդպիսի վիթխարի խնդրի լուծման համար:
Հետագայում պատմական թեմային նվիրված մի շարք կտավներ՝ «Ավարայրի ճակատամարտը», «Հաղպատի գյուղացիների ապստմբությունը», «Տաթևի ողբերգությունը», «Խաչատուր Աբովյանը Արարատի կատարին» նշանակալից ավանդ եղան հայկական կերպարվեստի գանձարանում:
Կերպարվեստի առավել բարդ և դժվարին բնագավառներից մեկը դիմանկարչական ժանրն է: Իսաբեկյանն այստեղ էլ ինքնատիպ վարպետ է: Բավական է հիշել նրա «Մորս դիմանկարը» (1944թ), որը հայկական դիմանկարային ժանրի աչքի ընկնող նվաճումներից է: Նկարիչը ստեղծել է դիմանկարների մի ամբողջ սքանչելի պատկերասրահ.այստեղ կարելի է տեսնել Րաֆֆուն և Խաչատուր Աբովյանի, Ավ.Իսահակյանի և Ակսել Բակունցին, Դ.Դեմիրճյանին և Արազուն, Մեսրոպ Մաշտոցին և Սայաթ-Նովային…
Էդուարդ Իսաբեկյանը նաև հմուտ նկարազարդիչ է: Հավատարիմ մնալով գրական բնօրինակին նա նուրբ ճաշակով, ճշմարտացիորեն է հաղորդում իրադարձությունների բնույթը, ժամանակի ոգին: Այդ նկատառումով ուշագրավ են Դեմիրճյանի «Վարդանանք» (առանձնապես վերջին տարբերակը), Ս.Խանզադյանի «Մխիթար սպարապետ» վեպերի և այլ գրքերի նկարազարդումները:
Իսաբեկյանի վրձնին են պատկանում նաև բազմաթիվ ինքնօրինակ բնապատկերներ և նկարաշարեր. դրանցից են՝ «Խնձորեսկ», «Բջնի», «Զանգեզուր», «Բյուրականի կիրճում», «Ժայռերը իրիկնադեմին», «Արարատը լուսաբացին», «Տաթևի վանքը», «Ամպոտ օր» և այլ բնապատկերներ: Թեև նկարչի ստեղծագործությանը ներհատուկ է ռեալիստական բնույթը, միաժամանակ այստեղ զգացվում է ռոմանտիկական ոգին և էպիկականությունը:
Իսաբեկյանը այսօր էլ իրեն հատկանշական ջանադրությամբ և հափշտակվածությամբ ստեղծագործում է որպես հասուն վարպետ: Նա տոգորված է զգացումներով, խոր խոհերով, ստեղծագործական նոր ծրագրերը, նոր խնդիրների լուծումը հանգիստ չեն տալիս նրան: Նրա արվեստանոցը լցված է ծրագրվող ստեղծագործությունների բազում էսքիզներով, և մարդ այդտեղ մի տեսակ նեղվածք ու շփոթմունք է զգում ականատես լինելով երևակայության այդ լավային, ստեղծագործական այդ անսանձ թափին: Նկարակալների վրա տեսնում ենք Իսաբեկյանի վեհասքանչ մի նոր մտահղացման՝ «Պապ թագավորը» կտավի դրվագները և տարբերակները: Խորամուխ լինելով դրանց էությանը, զգում ես, որ նկարչի այդ նոր կտավը կդառնա բարձրարժեք մի ներդրում ազգային կերպարվեստի պատմության մեջ:
Էդուարդ Իսաբեկյանը այսօր էլ շարունակում է ստեղծագործել երիտասարդական եռանդով և դաստիարակել ապագա նկարիչների կադրեր: Միաժամանակ լինելով Հայաստանի պետական պատկերասրահի տնօրեն, նա ակտիվորեն նպաստում է այն բանին, որ կերպարվեստը ձուլվի մեր ժողովրդի առօրյային: Նրա ակտիվ մասնակցությամբ մեր հանրապետության տարբեր քաղաքներում ստեղծվել և գործում են պետական պատկերասրահի մասնաճյուղեր:
Հոբելյանի առթիվ կցանկանայի քաջառողջություն, ստեղծագործական նոր հաջողություններ մաղթել իմ արվեստակցին և հույս հայտնել, որ նկարիչը նորանոր բարձրարժեք կտավներով կհարստացնի ազգային կերպարվեստի գանձարանը՝ բերկրանք պատճառելով իր արվեստի երկրպագուներին:
Արմեն Վարդանյան
ՀՍՍՀ վաստակավոր նկարիչ