Ես ութ տարեկան էի, երբ Օսան տատս առաջին անգամ ինձ տարավ Մարգարա՝ Իգդիրը տեսնելու: Իր Սոնիչկա քրոջ որդի Լևոնի մեքենայով մենք առավոտ շուտ ճանապարհ ընկանք: Լևոնն էր, տատս էր, տատիս ավագ քույր Սոնիչկան էր և կրտսերը՝ Լուսինե և ես: Ավագը Սոնիչկան էր, ճիշտ է, բայց տատս էր ուխտագնացության ղեկավարը: Ես չգիտեի ուր ենք գնում, բայց մեքենայով ճանապարհ գնալն ինձ համար արդեն իսկ տոն էր:
-Օսան, Էջմիածին չիջնե՞նք, մոմ վառենք,- ասաց Անիչկա մոքիրը, երբ քաղաքից արդեն դուրս էինք եկել:
-Չէ,-ասաց տատս,-ետ գալուց մոմ կվառենք:
-Էջմիածինը կա ու կա, ետ գալուց կվառենք,-ասաց Լուսին մոքիրը:
-Դու մի խոսա,-ասաց տատս,- դու խոսելու տեղ հեչ չունես:
-Էլի չսկսեք,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը,- հազիվ ենք հաշտվել:
-Ձե՞զ ինչ կա, -ասաց տատս,-խռովողը՝ դուք, բարիշողը՝ես:
-Էրկուսն էլ դու ես,-Լուսին մոքիրը ծխախոտ վառեց,-էլի չեղած տեղից ուզես ես կռիվ սարքես:
-Քո ծանոթներն են, -ասաց Սոնիչկա մոքիրը,-քո հետ պիտի գնանք, հո մենակ չե՞նք գնա:
-Իմ հետ եմ ասում,-ասաց տատս,-չեմ ասում առանց ինձ գնացեք: Անցած կիրակի խի՞ չեկաք:
Անցած կիրակի լվացքի-բանի մեջ խեղդված էի,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը:
-Մենակ դուք գործ ունեք: Ասենք ի՞նչ եմ խոսում-համոզում, ես մենակ էլ կէթամ, ավտոբուսով: Ես ոտով էլ կէթամ:
-Ախր, այ Օսան, էդ մարդկանց ամեն կիրակի հո նեղություն չե՞նք տա,-ասաց Սոնիչկա մոքրիը:
-Էդ մեկն արդեն ձեր գործը չի.որ նեղանան՝ ինձնից են նեղանալու: Համ էլ՝ ամեն կիրակի չի, էս մի քանի ամիսն ա, եղանակները, որ փչացան՝ էլ բան չի էրևալու:
-Ես ամեն կիրակի պատրաստ եմ, Օսան մոքիր,-ասաց Լևոն քեռին:
-Ավտոբուսը մինչև Վարդուշենց դուռը հասնում ա, Լևոն ջան, դու ասա մորդ ու մոքիրիդ մտքներին տեղ ըլնի:
-Ի՞նչ ավտոբուս, Օսան մոքիր, մեքենան սրանից լավ բանի համար չի:
-Լավ,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը,-էս խոսակցությանը վերջ տանք, ամոթ ա:
-Ամոթն էն ա, որ մոռանում եք,-ասաց տատս:
-Չենք մոռանա, Օսան ջան, -ասաց ավագ մոքիրը:
Ես ուրախ էի, որ վեճն ավարտվեց, որովհետև կյանքում առաջին անգամ մեքենայով երկար ճանապարհ էի գնում, և աստիճանաբար մոտեցող Մասիսն ու մյուս տեսարաններն ինձ շատ ավելի էին հետաքրքրում, քան՝ տատիս ու իր քույրերի վեճը:
Մարգարայում մեր գալը նախապես գիտեին, ու Վարդանուշ տատիկն իր ողջ գերդաստանով մեզ դիմավորեց:
-Օսան ջան,- ասաց Վարդանուշ տատիկը,- էլ ժամանակ չկորցնենք, էթանք:
-Հա, նստի,-ասաց տատս՝ ինձ գիրկն առնելով ու Վարդանուշ տատիկի համար տեղ բացելով:- Էսօր ուզես եմ թոռս ամեն ինչ իրա աչքերով տենա: Հեռադիտակը վերցի՞ր ես:
-Հա, գոյ ի,-ասաց Վարդանուշ տատիկը՝ ձեռքի պայուսակը ցույց տալով:
-Ոտով չէթա՞նք, երկու ոտ տեղ ա:
-Չէ, Լևոնս կտանի,-ասաց տատս:
Լևոնը մի քիչ քշեց ու տեղ հասանք: Ահագին բարձրացանք, որտեղից Մասիսը մոտիկ, շատ մոտիկ էր երևում:
-Հեռադիտակը տուր տենամ, Վարդանուշ ջան,-ասաց տատս:
Ծանր ու մեծ, սև հեռադիտակը հարմարեցրեց աջ աչքին, ապա ձեռքով ինձ իր մոտ կանչեց: Ես մոտեցա, տատս մատով հեռուն ցույց տվեց ու հարցրեց.«Էն սև կետը տեսնե՞ս ես»: «Հա, -ասացի ես»: «Դե հիմի հեռադիտակով էդ սևին նայի»:
Ես հեռադիտակով նայեցի, բայց բան չտեսա նույն սևից բացի, որը հեռադիտակով նայելիս ահագին մեծացավ:
-Տեսնե՞ս ես,-հարցրեց տատս:
-Սևը մեծացավ,-ասացի ես:
-Ո՞ր սևին ես նայում,-հարցրեց տատս:
-Քո ցույց տված սևին: Շատ մեծացավ:
-Էդ սևը տունա: Տուն տեսնե՞ս ես:
Սոնիչկա մոքիրը ուսս բոթեց, և Սոնիչկա ու Լուսին մոքիրներն ինձ աչքով-ունքով հասկացրին, որ ասեմ հա՛, տուն եմ տեսնում:
-Հա՛, տատ, -ասացի ես,-ոնց որ տուն լինի:
-Ոնց որ չի, բալես,-ասաց տատս,-հայրիկիս տունն ա: Կողքի թուլ սևերը տեսնե՞ս ես:
-Հա,-ասացի ես,-էլի սևեր կան:
-Հայրիկիս բաղն ա,-ասաց տատս,-ծառներն են: Ծառներից աջ էն մեծ սևը Դրոյենց տունն ա: Իդրա հայտնի մարդկանցից էր, բալես, կմեծանաս՝ կիմանաս: Դրա վերևի սևը Էդիկենց տունն ա,-ասաց տատս՝ ավագ քրոջ կողմը շրջվելով: -Սոնիչկա, արի, Էդիկենց տունն ա, ոչ մի անգամ էսքան լավ չէր էրևացել:
-Էդիկն ո՞վ ա, տատ,-հարցրեցի ես:
-Հիմի մեծ նկարիչ ա դառել,-ասաց տատս,- Իսաբեկյան ա ազգը: Խաբար եմ անելու՝ գան-տենան:
-Ինքը ի՞նչ նկարիչ ա, տատ, ապարատո՞վ:
-Չէ, իսկական մեծ նկարիչ ա, կմեծանաս՝ կիմանաս: Թութունի բաղերը,-ուրախացած ճչաց տատս՝ հեռադիտակն աչքից չկտրելով: -Բալես, Աստված քու խաթեր էսօր լավ օր ա արել, որ ամեն ինչ տենաս: Հրեն թութունի բաղերը, մոտիկ արի, Լուսին:
Լուսին մոքիրը հեռադիտակով նայեց, հետո հեռադիտակն ինձ տվեց՝ էլի թաքուն աչքով-ունքով հասկացնելով, որ տատիս չհակաճառեմ:
-Տատ,-ասացի ես,- էդ երկար սևերը թութունի բաղե՞ր են:
-Հա, -ասաց տատս,-Լուսին մոքիրդ յոթ-ութ տարեկանից թաքուն մտնում էր էդ բաղերը, թութունը թղթով փաթաթես էր ու ծխես էր: Յոթ-ութ տարեկանից ծխես ես, չէ՞, Լուսին:
-Հա,-ամաչելով խոստովանեց Լուսին մոքիրը,-յոթ տարեկանից ծխես եմ:
-Հիշե՞ս ես, որ հայրիկը ճիպոտով մատներդ դաղեց:
-Հա, ծխելուս համար:
-Ես հիշես եմ, որ հայրիկը մատներդ ճիպոտով դաղեց,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը,-Էնքան դաղեց, մինչև մատներիցդ արուն դուս էկավ: Էսօրվա պես հիշես եմ:
-Տատ, էդ բոլոր սևերը Իգդիրն ա՞,-հարցրեցի ես:
-Հա, էդ ամբողջը Իդրն ա. Էդ բոլոր սևերը:
-Հայրիկն էլ Իգդիրին ասես էր Իդր,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը:-Օսան, հիշե՞ս ես, որ Արշոյենք քեզ ուզելու էկան: Հայրիկն ասաց, որ մինչև ինձ չպսակի, քեզ մարդու չի տա: Արշոյենք քոռ ու փոշման գնացին, որտեղից որտեղ մի քանի օրվա մեջ իմ էրիկ Սամսոնին ճարեցին ու էրկուսիս միասին ուզեցին:
-Հրեն Արշոյենց տները: Սաղ-սաղ մի քանի ամիս իրանց տունն ապրեցի,- ասաց տատս:
-Վայ թե տարուց ավելի էր,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը:
-Տասնութի գարունը կարգվեցի, աշունն արդեն Էրևան էինք:
-Խարսնիսին հիշե՞ս ես, Օսան, որ Արշոն մի բուռ խարիրանոց թողեց սազանդարներին,-ասաց Լուսին մոքիրը:
-Հա,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը,-Սամսոնն ամոթու կուչ էր եկել, ամաչես էր, որ զինքն էդքան փոչ չունի:
-Խարիրանոցներն Արշոն որ թողես էր, Հայրապետի Վերգուշն ասաց՝ էլ ո՞նց կեղներ, մաթայզատի: Ուզես էր ասեր՝ գոռոզանաս ես,-ասաց Լուսին մոքիրը:
-Սամսոնը խարսնիսին ահագին խեղճացար էր.համ փողի հաշվով, համ էլ՝ խեղճն ախր ինձ սկի չէր ճանչնալի, -ասաց Սոնիչկա մոքիրը:
-Հա,-ասաց տատս,-Արշոն Սամսոնին զոռով էր բերել, որ քեզ առնի:
-Էրնեկ էն օրերը,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը,-էրկուսն էլ կային:
Արշավիր պապիս ես երբեք չեմ տեսել: Իմ անունն աշխարհում միակ բանն էր, որ տատիս խեղճացնում-ճնշում էր:
-Էթանք,-ասաց տատս,-էսքանն էսօր հերիքա:
-Հա,-ասաց Վարդանուշ տատիկը,-էթանք, սեղանն արդեն քցած-պատրաստ ա:
-Ի՞նչ սեղան, այ Վարդանուշ, էլի նեղություն ես քաշե՞լ,-ասաց տատս:
-Ամոթ չի՞, Օսան ջան, ի՞նչ նեղության մասին ա խոսքը: Հաշվեք՝ մի քուր էլ ավել ունեք:
-Իմացա՞ք,-քույրերին ասաց տատս:
-Վարդանուշ քույրիկ, ամեն անգամ մեզ ամաչեցնես ես,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը:-Կուշտ կերել-եկել ենք, էդ սեղան քցելդ պարտադիր չէր:
-Ամաչելունն էդ քու ասածն ա,Սոնիչկա,-ասաց տատս:-Էթանք:
-Էթանք, բան չունեմ ասելու,-ասաց Սոնիչկա մոքիրը:
Երբ մեքենայից իջանք, տատս ականջիս ասաց: «Արմո ջան, Վարդանուշը Արշո պապիդ ազգականներից ա»:
-Տատ, բա Էջմիածին չե՞նք գնում,- ասացի ես,որովհետև մեքենայով ճանապարհը շարունակելն էր իմ ուզածը:
-Մարդիկ պատիվ են տալի, բալես, մի քիչ նստենք, կէրթանք:
Սեղանը բացած էր այգում՝ ծառերի տակ: Բոլորը՝ մեծ ու փոքր, մեզ էին սպասում: Խորովածը կրակին արդեն թշշում էր: Ես տեղավորվեցի իշոտնուկին՝ տատիս մոտ, և տատս ականջիս ասաց.«Իդրը դուրդ եկա՞վ, Արմո ջան»:
-Շատ,-տատիս դուր գալու համար ասացի ես:
-Հայրիկիս տունը լավն էր, չէ՞:
-Հա, ասացի ես,թեև ստվերներից բացի ոչինչ չէի տեսել:
-Մի օր մոտիկից, առանց հեռադիտակի էդ սաղ կտենաս: Ես քեզ էդ բոլորը ցույց տվեցի, որ միտդ պահես:
-Տատ,-ասացի ես,-Լևոն քեռու ավտոյով գնա՞նք Իգդիր:
-Չէ,-ասաց տատս,-հիմի ժամանակը չի:
-Չեմ ասում հիմի: Ուտենք, պրծնենք, հետո:
-Ես վայթե էլ Իդրը չտենամ:
-Ինչի՞, այ տատ:
-Իդրը թուրքերինն ա, հիմի թուրքերին ա պատկանում:
-Ո՞նց ա թուրքերին պատկանում:
-Էն սալդատներին տեսար, չէ՞:
-Էն ավտոմատավորնե՞րը:
-Սահմանապահներ են: Փշալարերից դենը Թուրքիան ա: Մի ժամանակ Հայաստան էր, բայց հիմի Թուրքիան ա:
-Իգդիրն էլ Թուրքիայի մեջ ա մտնու՞մ:
-Հա, Իդրն ու մնացած բոլորը:
-Մասի՞սն էլ:
-Հա, Սուրբ Մասիսն էլ:
-Գրավել են,-ասաց տատս,-խլել են:
-Դուք Իգդիրից փախա՞ք, տատ;
-Տեղահան արին: Ուժի զոռով տեղահան արին:
-Բա էլ Իգդիր չե՞ք գնալու:
-Ես երևի էլ չհասցնեմ, բայց դու մի օր հաստատ կէթաս: Դրա համար հայրիկիս տները քեզ ցույց տվի, որ միտդ պահես: Տները ոնց որ կային՝ էդպես էլ մնաս են: Մտահան չես անի, չէ՞, Արմո ջան:
-Չէ, տատ,մտահան չեմ անի,-ասացի ես:
***
Ծաղիկներ էին.մեր չորսբոլորը կարմիր ու սպիտակ ծաղիկներ էին, որոնց միջով նեղլիկ արահետը մեզ տարավ դեպի դուռը: Տատս գոգնոցի մեծ գրպանից բանալին հանես, ու դուռը ճռռալով բացվեց: Սեղանի մոտ Արշո պապս գլուխը ձեռքերի մեջ ամուր բռնած՝ նստած էր: Դռան ճռռոցից պապս սթափվեց ու նայեց մեր կողմը: Ես պապիս մեր տան պատի միակ լուսանկարից գիտեի և իսկույն ճանաչեցի: «Օսա՞ն,-ասաց պապս,-էդ խի՞ ուշացար»: «Գնացել էի թոռանդ հետևից,-ասաց տատս»: «Էդ էրեխեն իմ թոռն ա՞,-հարցրեց պապս»: «Հա, Արմոն ա՝ Ակոբի տղեն,-ասաց տատս»: Պապս նստած տեղից վեր կացավ, հաղթանդամ ու ծանր մոտեցավ ինձ, գրկեց ու ասաց.«Արմո ջան, բալես, իսկը իմ կտորն ես, ո՞նց չճանաչեցի»: «Ես քեզ մեր պատի լուսանկարից ճանաչեցի, պապ,-ասացի ես»: «Փառք Աստծո,-ասաց պապս և ինձ ավելի ամուր գրկեց»: Ես զգացի, որ դեմքս թրջվեց, և հասկացա, որ պապիս արցունքներից է դեմքս թրջվում: Հենց այդ պահին էր, որ տատս ասաց.«Զարթնի, բալես, Էջմիածինն ա»:
Ես տատիս գրկում արթնացա, և տատս նորից ասաց.«Զարթնի, Արմո ջան, Էջմիածինն ա»: Մինչ երազից կսթափվեի, մենք արդեն տաճարում էինք: Տատս յոթ մոմ առավ, ինձ գրկեց-բարձրացրեց, որ ինքս մոմերը վառեմ ու կողք կողքի շարեմ:
-Էս մեկը իմ հայրիկ Մաթևոսի սուրբ հոգու հանգստության համար,-ասաց տատս: Ես առաջին մոմը կողքի վառվող մոմի բոցից վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս մեկը քու պապ Արշավիրի սուրբ հոգու հանգստության համար,-ասաց տատս:
Ես մեր երկրորդ մոմը մոտեցրի մեր առաջին մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս մեկը եղբայրներիս՝ Հայկի ու Արամի սուրբ հոգիների հանգստության համար,-ասաց տատս:
Ես մեր երրորդ մոմը մոտեցրի մեր երկրորդ մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս մեկը քույրիկներիս՝ Եպրաքսու ու Արփենիկի սուրբ հոգիների հանգստության համար,-ասաց տատս:
Ես մեր չորրորդ մոմը մոտեցրի մեր երրորդ մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս մեկը մեր նահատակ հայրերի սուրբ հոգիների հանգստության համար,-ասաց տատս:
Ես մեր հինգերորդ մոմը մոտեցրի մեր չորրորդ մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս մեկը մնացողաց փրկության համար,-ասաց տատս:
Ես մեր վեցերորդ մոմը մոտեցրի մեր հինգերորդ մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
-Էս վերջինը, Արմո ջան, քու համար, որ քու էդ սիրուն աչքերով Իդրը տենաս:
Ես մեր վերջին մոմը մոտեցրի մեր վեցերորդ մոմի բոցին, վառեցի ու խրեցի ավազի մեջ:
Երբ Լևոն քեռու մեքենայով վերադառնում էինք, ոչ ոք չէր խոսում, լռություն էր: Կեսճանապարհին տատս խախտեց լռությունն ու ասաց.«Փառք քեզ, Աստված, որ բախտավորեցրիր. Արմոս Իդրը տեսավ»:
Տատիս երկու քույրերը դարձյալ ինձ թաքուն նշան արին, որ չհակաճառեմ, ասեմ՝հա՛, տեսել եմ:
Խեղճերն ի՞նչ իմանային, որ ես իսկապես տեսել էի Իգդիրը:
Արմեն Շեկոյան