Աշտարակի աշունն ուրիշ է: Քասաղի ձորով, այգիներով, համբերությամբ, բանաստեղծությամբ, գեղեցիկ աղջիկներով ու կանանցով, առ Աստված երկյուղածությամբ, գինու կարասներով, ընկուզենիներով լի այս քաղաքի համար բնությունը մի ուրիշ, առանձնաշնորհյալ աշուն է միշտ էլ ունենում: Կիսատ-պռատ մի ձմեռ է տալիս, կարճ ու գիժ մի գարուն, տապ, շատ տապ մի ամառ, որպեսզի շլացնի աշունովՙ լի, գունագեղ, ամենանուրբ երանգներով, տիեզերական խաղաղություն պարգեւող աշունով: Ու եթե հոգնած ես լինում աշխարհի ամեն մի խորդուբորդությունից, եթե հոգնած ես լինում քաղաքական խարդավանքներից, գիշերվա կեսին հեռուստատեսային ստուդիայում պպզած եւ, չգիտես ինչու, ինքն իրենով անվերջ հիացող աղջկանից, անվերջ գործ փնտրող ու անվերջ նվնվացող տղամարդկանցից, իրենց անգրագիտությունից չամաչող պատգամավորներից, 14 տարում 14 գույն փոխած քաղաքական գործիչներից, Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու եւ «Այրարատ» կինոթատրոնի շրջակայքում գիշեր ու զօր կանգնած ներկված աղջիկներից ու կանանցից, դավից, խանդից, խարդավանքից-տիեզերական խաղաղության կհասնես Աշտարակում: Այսպես է անում մեր այօրվա ամենատարեց գեղանկարիչըՙ Էդուարդ Իսաբեկյանը…
Վարպետ, երեք օր առաջՙ նոյեմբերի 8-ին լրացավ Ձեր կյանքի 91-րդ տարին…
Խոսքս ու շնորհավորանք-մաղթանքս չի թողնում ասեմ, ավարտեմ.
— Իննսունմեկը չէ, իննսուներկուսը… Թեեւ մետրիկայում իմ ծննդյան թիվը 1914-ն է նշված, բայց իրականում ծնվել եմ 1913 թվականի նոյեմբերի 8-ին, Ռուսաստանի կայսրության Սուրմալու ուեզդի (այսինքնՙ գավառի) Իգդիր քաղաքում: Ճիշտը դա է, թեեւ երբեմն տղասՙ Արամոն էլ է ասումՙ «Այ հեր, ինչ տարբերություն, 1913, թե՞ 1914…»:
Արամոն (չիմացողների համար ասենք) Հայաստանի գեղարվեստի ակադեմիայի ռեկտոր Արամ Էդուարդի Իսաբեկյանն է…
Բայց այս հարցի առթիվ հայր Իսաբեկյանն իր հատուկ կարծիքն ունի. «Ես իմ ծննդավայր Իգդիր քաղաքից այնպիսի մանրամասներ էի հիշում, որ միայն 1913 թվականի ծնված տղան կկարողանար հիշել… Հիշում եմ, թե պապիսՙ Իսաբեկի խանչալի կոթն ինչպիսին էր… Հորաքույրս հետո, տարիներ հետո զարմանում էր իմ հիշողության ուժը զգալով…»:
Չորս կարգերի ժամանակ է ապրել, այսպես ասենքՙ չորս երկրի քաղաքացի է եղել Էդուարդ Իսաբեկյանըՙ Ռուսաստանի կայսրություն, Հայաստանի առաջին հանրապետություն, Խորհրդային Հայաստան (որին հիմա աշխատում են Հայաստանի երկրորդ հանրապետություն չկոչել) եւ վերջապեսՙ Հայաստանի երրորդ հանրապետություն: Իր կյանքի 92 տարիներից 71-ը (1920-1991 թթ.) ապրել է Հայաստանի երկրորդ հանրապետությունում…
— Վարպետ, ասում եմ, հիմա շատ-շատերը պարզապես չեն ուզում ընդունել, որ մենքՙ հայերս 71 տարի մեր պետությունն ենք ունեցել: Դա ես կարող եմ հոգեբանորեն բացատրել. ամեն մի երկրի իշխանավոր, միշտ էլ ցանկանում է իր ժողովրդի եւ իր երկրի պատմությունն սկսել իրենից: Բայց դա վտանգավոր է այդ ժողովրդի պատմության համար, որովհետեւ կարկատաններով արված մի բան է ստացվում, որը ոչ շոր է, ոչ էլ դրոշակ…
— Հայաստանի նորագույն ժամանակների պետականությունն սկսվում է 1918-1920 թթ. առաջին հանրապետությամբ: Սա պետություն էր, պետությանը հատուկ բոլոր ատրիբուտներովՙ դրոշով, գերբով, բանակով, կառավարությամբ…
Ինքըՙ Էդուարդ Իսաբեկյանը խորին հարգանք ունի մեր այս առաջին հանրապետության նկատմամբ, որովհետեւ այս պետության կառավարության մեջ են եղել այնպիսի նշանավոր մտավորականներ, ինչպիսիք են, ասենք, Շանթը կամ Քաջազնունին, Աղբալյանը… Այս իշխանության տարիներին են բացվել Երեւանի համալսարանը, հայկական առաջին օպերան է բեմադրվել, շինարարություններ են արվել…
Բայց ինքըՙ վարպետը, իր գիտակցական-ստեղծագործական կյանքի յոթ տասնամյակից ավելին ապրել է Խորհրդային Հայաստանում: Լավ ու վատի խնդիր չկա: Պարզապես չպիտի պատմության շարունակականությունը մոռանալ…
Իգդիրից, Արաքսն անցնելով, Իսաբեկյանների ընտանիքը 1918 թվականին հասել է Հայաստան: Իր գրքումՙ «Իգդիր» վեպում Էդուարդ Իսաբեկյանը գրում է.
«…Եվ շենացրին, ծաղկեցրին Արարատյան դաշտի անտեր, անմշակ մնացած հողերն ու նորից պատեցին հեքիաթային այգիներով, պարտեզներով: Եռացին սեւ, թանձր գինիները նոր թրծած կարասներում, թուջերում կողակ ու Վանա տառեխ աղ դրին, թոնիրներ կապեցին, կրկին ծուխ բարձրացավ հացատներից: Եվ որպես բարեպաշտ լուսավորչականՙ չմոռացան նաեւ եկեղեցի շինել շտապՙ հում, չթրծած աղյուսից եւ երեկոյան զանգերի ղողանջի հետ սեղան նստեցին, հաց կերան, ոմանք Բյուրականի, Կրխբուլաղի, Գառնու սառը, անմահական աղբյուրների ջուրը խմեցին հացի վրա, որ զով կժերով ու կուլաներով հարսներն ու նախշուն աղջիկները բերում էին «քառասուն» աղբյուրներից…»:
19-20 տարեկան էր Էդուարդ Իսաբեկյանը, որ «Պիոներ կանչ» թերթի համար նկարներ էր անում, գլխատառեր նկարում: Շատ ու շատ բանաստեղծների առաջին գործերը թերթի խմբագիր Սերոբ Սարգսյանը տալիս էր Էդուարդինՙ նկարազարդելու համար: Այդպես, մեծ սիրով նա նկարազարդում էր Հրաչյա Հովհաննիսյանի առաջին գործերը…
— Մի օր խմբագրություն եկավ Աղասի Խանջյանըՙ Վահան Արամունու եւ ուրիշների հետ: Ուշադրությամբ նայեց նկարները, բանաստեղծությունները կարդաց եւ Արամունուն ասաց. «Տես, թե ինչ լավ ու կարեւոր գործ են անում այստեղ»… Նա շատ էր կարեւորում գրականությունը, նկարչությունը, արվեստն ընդհանրապես… Այդպես եղան նաեւ նրանից հետո եկածները:
Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի առաջին քարտուղարների հետ անձնական մտերմություն է ունեցել Էդուարդ Իսաբեկյանը: Ու բոլորի մասին բարի հիշողություններ են մնացել:
— …Է, միայն Խանջյանն է ո՞ր… Բա Գրիգոր Հարությունյանը… Նա ուրիշ մարդ էր, ուրիշ մարդ… Նա արտակարգ մարդ էր, բարձրահասակ, հայկական դիմագծերով, իշխանական տեսքով մարդ էր… Մի քանի անգամ հանդիպել եմ իրեն… Եկել էր մեր նկարները նայելու, ընդունելու: Հրաշալի վերաբերմունք ուներ նկարիչների, գրողների, երաժիշտների նկատմամբ…
— Դուք տեսել, ծանոթ եք եղել Հայաստանի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղարների, կառավարության անդամների: Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի երկրորդ հանրապետությանՙ Խորհրդային Հայաստանի դերը հայ ժողովրդի կյանքում:
— Պիտի ճշմարիտն ասենք, որ այսօրվա Հայաստանի համար ինչ արել ենք, այդ ժամանակ ենք արել: Սկսած օպերային թատրոնի շենքից մինչեւ Կարեն Դեմիրճյանի անվան մարզահամերգային համալիր, քաղաքների, գյուղերի շենացումից մինչեւ մարդկային բարի հարաբերությունների ստեղծում, գրականության, նկարչության, երաժշտության հրաշալի ստեղծագործություններն այդ ժամանակ են ստեղծվել: Հիմա ով ասեսՙ քարկոծում է այդ 70-ից մի քիչ ավելի տարիները: Բայց էդպես չէ: Արվեստի, մշակույթի մարդը հարգանքի էր արժանի, գնահատվում էր:
Վարպետը հիշում է Մարտիրոս Սարյանին, Վահրամ Փափազյանին, Հրաչյա Ներսիսյանին, Ավետիք Իսահակյանին, Հովհաննես Շիրազին, Պարույր Սեւակին, Առնո Բաբաջանյանին, Ղազարոս Սարյանին…
— Եղել են, չէ՞, ապրել են այդ ժամանակներում եւ հայ ժողովրդի, հայ մարդու անունն են բարձր պահել… Վիկտոր Համբարձումյան ենք ունեցել այդ տարիներին, չէ՞… Հիշում եմ, թե ինչպիսի հարգանք կար արվեստի մարդկանց նկատմամբ… Աբովյան փողոցում մի սրճարան կար, որն այսպիսի ցուցանակ ուներ. «Սրճարան «Լուրջ», փոքրիկ Մուկուչ, մի բաժակ սուրճ»: Ահա, այս «Լուրջ» սրճարանում, փոքրիկ Մուկուչի մոտ սուրճ խմելու էին գալիս Հրաչյա Ներսիսյանը, Դավիթ Մալյանըՙ թատրոնում փորձերից հետո: Ու տեսնեիք, թե Աբովյանով անցնող-դարձող մարդիկ ինչպիսի սիրով ու երկյուղածությամբ էին նայում այդ սրճարանի ուղղությամբ: Արվեստի, մշակույթի կուլտ կար, երկրպագություն… Հապա Ավետիք Իսահակյա՜նը կամ Մարտիրոս Սարյա՜նը… Չափ ու չափանիշ կար, հարգանք ու պատիվ կար… Մեր նկարները մշակույթի նախարարությունը գնում եւ տալիս էր Երեւանի պատկերասրահին, մյուս քաղաքների մշակույթի տներին ու ակումբներին… Ճիշտ է, շատ չէին վճարում, բայց վճարում էին…
Վարպետի հոգին չխռովելու համար չեմ ասում, որ այսօր Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի միայն… 1 տոկոսն է հասնում մշակութային ծախսերին: Ու եթե անգամ Պերճ Զեյթունցյան էլ լինես (եթե չեմ սխալվում, Զեյթունցյանից հետո էլ մշակույթի ուրիշ նախարարներ ենք ունեցել)ՙ ոչինչ չես կարող անել: Պետությունը չի կարողանում հոգալ մշակութային ծախսերը (ասում ենՙ «անցման ժամանակաշրջան» ենք ապրում), մեծահարուստներն էլՙ չեն ցանկանում: Ու վերջիններիս մեղադրելու իրավունք չունենք: Իսկ ճշմարիտ արվեստագետն էլ, ձեռքը պարզած, չի գնա սրանց դուռը:
— Խորհրդային իշխանության տարիներին Երեւանը շատ գեղեցիկ ու պայծառ քաղաք էր,- իր խոսքն է շարունակում վաստակած, ճանաչված ու հարգված այս մարդըՙ նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանը:- Հազարավոր, տասնյակ հազարավոր հյուրեր էր ունենում Երեւանը, ովքեր միշտ էլ հիացական խոսքեր էին ասում մեր քաղաքի մասին: Իսկապես հրաշալի քաղաքում էինք ապրում: Ու բոլորս սիրում ենք իրար, հարեւանություն ու բարեկամություն անում, հարգանք կար մեծի ու փոքրի նկատմամբ, արվեստի մարդու, ինչու չէՙ նաեւ ղեկավարի, քաղաքական գործչի նկատմամբ: Բայց քաղաքի նոր տերերը ճարտարապետների ձեռքով ավերեցին քաղաքը: Հիմա ո՞ր այգում կարող ես նստել ամռան տապին, ո՞ր ծառի տակ կարող ես զրուցել բարեկամիդ կամ արվեստակից ընկերոջդ հետ: Մենք հիմա մսխում ենք այդ 70-71 տարում ստեղծածը, դժվարությամբ, հաճախ զոհերի գնով ստեղծածը: Քանի՜-քանի՜ իշխանավորի իշխանաթափ արեց Մոսկվան, քանի՜-քանիսի՜ գլուխը կերավ, որովհետեւ նրանք իրենց Հայաստանի, իրենց ժողովրդի համար գեղեցիկ, հարմարավետ երկիր էին ստեղծում, իրար դեմ միշտ բաց դռներով տներ սարքում, միմյանց սիրող ու հարգող մարդկանցով բնակեցնում այս քաղաքն ու այս երկիրը… Չկարծես, թե ես հույս ունեմ վերադարձնելու այդ ժամանակները կամ էլ կարոտախտով եմ տառապում: Չէ: Բայց ինձ զայրացնում են այն մարդիկ, ովքեր միայն հայհոյում են այդ 71 տարին, սեւացնում… Գիտեմ, հիմա «անցման ժամանակներ» են, կապիտալիստական, ազատ շուկայական հարաբերությունների ձեւավորման ժամանակներ: Այսպես էլ պետք է լիներ: Բայց ժամանակ անց կրկին ամեն ինչ կհանդարտվի, ամեն ինչ կզուլալվի, եւ մենք ճիշտ կգնահատենք մեր անցած ողջ ճանապարհը, նաեւՙ Հայաստանում խորհրդային իշխանության տարիները…
Մինչեւ 1995 թվականը Էդուարդ Իսաբեկյանը նկարել է. նկարել է անդավաճան մնալով միայն գեղեցիկն ու մնայունը տեսնելու իր սկզբունքին: Տեսողության տկարությունը բնավ էլ նրա միտքը չի պղտորել: Ցավ կա նրա հոգում, բայց այդ ցավն անեծք չի դառնում, այլ կրկին ու կրկին, այս անգամ հոգու աչքերով, նկարում է այն ամեն գեղեցիկը, որը մնայուն է: