Հարությունյան Վ. – Նկարչի ավանդը – թերթ, «Գրական թերթ», Ե., 05.07.1985

Posted on Մրտ 22, 2022 in Uncategorized

     Հեղեղն անակնկալ է գալիս. լինի դա բնության մեջ, թե արվեստում: Այդպես Էդուարդ Իսաբեկյանի արվեստը 1940-ական թվականներին «հանկարծ» հեղեղվեց և իր հորդաբուխ ջրերը բերեց լցնելու հայ կերպարվեստի մայր հունը: Բայց բնության մեջ հեղեղի կյանքը կարճատև է, մինչդեռ Իսաբեկյանի ջրերը տևական հեղեղ եղավ: Ասածիս խոսուն վկան է նրա ստեղծագործությունների օրերս բացված ցուցահանդեսը, որն համագումարում է 70-ամյա նկարչի անցած ուղին ու ծանրակշիռ ավանդը մեր արվեստում: Ցուցահանդեսում շատ կան հեղինակի տաղանդն ու վարպետությունը հավաստող դիմապատկերներ, բնապատկերներ, մեր անցյալն ու արդիականությունը ներկայացնող կոմպոզիցիաներ, որոնց մասին արժե և հարկ է գրել: Բայց, կարծում եմ, առիթին պատշաճում է նաև կատարել գոնե հակիրճ տեսական հանրագումար, ստուգաբանելու նրա ավանդի որոշ պարագաները:

     Կյանքի ամենից ավելի լայն ընդգրկման, դիտողի հետ մեծ խոսակցություն վարելու կարելիությունը կերպարվեստում վերապահված է կոմպոզիցիոն-թեմատիկ պատկերին, որը գրական մարզում համեմատելի է վեպի հետ: Հանճարեղ Սուրենյանցից բացի մենք չենք ունեցել թեմատիկ պատկերի վրա պարբերաբար աշխատող նկարիչ-վիպագիրներ: Մյուս, թող որ անվանի, նկարիչների վրձնած հիշարժան թեմատիկ կտավները մատների վրա կարելի է հաշվել: Մեր կերպարվեստում վաղուց արդեն հասունացել էր ստեղծված բացը ծածկելու պահանջը, և այդ առաքելությանն առաջինը լուծնկեց եղավ Իսաբեկյանը:
     Իսաբեկյանի կոմպոզիցիոն ստեղծագործությունը հիրավի պետք է համարել Հայրենական մեծ պատերազմի ծնունդ, քանի որ ներքին մղումից բացի պատերազմն էր, որ մեծապես ազդակեց հայրենասիրության ու հերոսականության մասին բանիբուն խոսակցություն վարելու, ժողովրդին գոտեպնդելու, մարդկանց հոգեպես ու գործնականորեն համախմբելու ընդունակ թեմատիկ պատկերների վրա տարվող աշխատանքի ծավալմանը: Պատերազմի 4 տարում նկարիչը վրձնեց հերոսական ու ողբերգական պաթոսով առլեցուն մոտ երկու տասնյակ կոմպոզիցիոն կտավ: Պատերազմի տարիներին սովետական երփնագրողների ստեղծած ու երախտավոր գործ կատարած բազմաթիվ կոմպոզիցիոն կտավներից հասկանալի պատճառներով շատերը չէ, որ ապրեցին, դարձան արվեստի պատմությունը: Այդ քչերից առնվազն երկուսը Իսաբեկյանի կտավներն են.«Տանյան» և «Դավիթ Բեկը»:
     Իսաբեկյանի կոմպոզիցիաների ստվար քանակն ու պատկառելի մակարդակը հաստատված են ռեալիստական առողջ մտածողության ու բարձր պրոֆեսիոնալիզմի հողի վրա: Նա երբեք տուրք չտվեց բանականն ու կյանքայինը գույնի ու գծի բովանդակազուրկ խաղերով փոխարինելու մոլորությանը, երբեք զանց չառավ կերպարվեստում դասական ավանդույթներով հաստատված կարգ ու կանոնը: Եվ դա նրան ամենևինն էլ «թանգարանային» չդարձրեց: Ինչպես ասելիքով, այնպես էլ ասելակերպով նա միշտ եղավ մեր ժամանակակիցը, և դրանով սատարեց հայրենական երփնագրում դասական ավանդույթների միշտ նորոգվող հարատևությանը:
     Ժամանակակից կերպարվեստի որոշ ոլորտներում գլուխ են բարձրացրել կտավը (թե՞ հեղինակին) «չչարչարելու» հակումները, երբ գործի են դրվում նկարչական «քերականության» մեկ-երկու բաղկացուցչները միայն, կատարողական ավարտվածության թևերին փորձում արդարացնել իբր «մտքի ավարտվածությամբ»:         Գեղարվեստական այդ հակումներին սկզբունքայնորեն դիմադիր կանգնած ամենահաստատուն պատնեշներից մեկը եղել է Իսաբեկյանի արվեստը, որտեղ նկարը, կոլորիտը, լուսաստվերային արդվածքը, մարմնակազմական կառուցիկությունը, գծային, գունային ու օդային հեռանկարը, ծավալների խմբավորումը միասնաբար ներկա են և գործում են փոխադարձաբար կապակցված:
     Կոմպոզիցիաների վրա աշխատելիս նկարչի պատասխանատվության զգացումն այնքան մեծ է եղել, ձեռք բերածով չբավարարվելու, քրտինք թափելու պատրաստականությունն այնքան շատ, որ իր կարևորագույն կտավների մեծ մասը («Ավարայրի ճակատամարտը», «Պատասխան Հազկերտին», «Դավիթ Բեկ» և այլն) վրձնել է մի քանի տարբերակով:
Արվեստի պատմության մեջ մայր ոճերի հանդես գալը պատմական անհրաժեշտություն է եղել, և բոլոր նշանակալից ազգային դպրոցները դրանց բովերով անցել են ու այդպիսով հաղորդակցվել արվեստում համամարդկայինին: Ինչ-ինչ հանգամանքների բերումով այնպես պատահեց, որ մեր կերպարվեստի պատմությունն իր արձանագրած նվաճումներով հանդերձ, չունեցավ, օրինակ, կլասիցիզմի և ռոմանտիզմի փուլեր: Եվ ահա, թող որ մեծ ուշացումով, Իսաբեկյանի ստեղծագործությունը եկավ ծածկելու մի բաց ևս, և ապացուցելու, որ սոցիալիստական ռեալիզմի ստեղծագործական մեթոդին անհարիր չէ ռոմանտիզմի գեղագիտական մտածողությունը:
Ռոմանտիկական տրամադրություններով են շաղախված Իսաբեկյանի ոչ միայն անցյալը վերհիշող ստեղծագործությունները, այլև իր շրջապատի իրականությանը, մանավանդ երիտասարդությանը, նվիրված գործերը, որոնցում բնությունն ու մարդիկ, մնալով իրական, միևնույն ժամանակ դիտողին են ներկայանում ասես իբրև գեղեցիկի անրջանք:
     Ցուցահանդեսում լուրջ տեղ ու կշիռ ունեն գրաֆիկական միջոցներով արված թերթերը, որոնցում, սակայն, հեղինակն ունկնդրի առջև կանգնում է ոչ թե նկարի ակադեմիական ձևեր կիրառող, այլ տակավին որպես երփնագրող, որի ազատ ու արտահայտիչ նկարաձևերը, պարարտ ու հյութեղ գծերը ընդերքային հարազատություն ունեն Ռուբենսի ու Դելակրուայի նկարչական դավանանքների հետ:
Մինչև Հայրենական մեծ պատերազմը, դարձյալ Սուրենյանցից բացի, պատմանկարիչ չենք ունեցել: Այդ կարևոր ժանրը մեզանում հարություն առավ ու մշտապես գրանցում ստացավ նախ և առաջ Իսաբեկյանի շնորհիվ:
Մենք միշտ էլ սիրել ու մեծարել ենք մեր ժողովրդի պատմությունը: Բայց մեծ Հայրենականն էր, որ ավելի, քան երբևէ, զգալ տվեց, թե որքան անանջատ է մեր պատմությունը մեր ներկայից, որքան մեծ առաքելություն է նրան վերապահված հայրենիքի ծանր փորձության օրերում: Ահա այդ համոզումով էլ, ինչպես ետպատերազմյան տարիներին նկարիչը հետևողական ու արգասավոր ջանք դրեց պատմական սյուժեների պատկերման վրա, ընդ որում թեմատիկ ու ժամանակագրական լայն ընդգրկումով՝ Ավարայրի ճակատամարտից մինչև Խաչատուր Աբովյան, Հաղպատի ապստամբությունից ու մեծ եղեռնից մինչև սովետական կարգերի հաստատումը Հայաստանում:
Իսաբեկյանը պատմությունը խելացի վերընթերցել գիտե, և իր պատմանկարչական բոլոր կտավներում անդրադարձել է մեր պատմության այն նշանակալից իրադարձություններին, որոնք շրջադարձային նշանակություն ունեն և ունեն իմաստային աղերս մեր արդիականության հետ:
     Նկարչի կտավներից ոչ մեկում չկա անցյալը պատճենահանելու կոչված մանրախնդիր փաստագրություն, չկա դատարկախոս էթնոգրաֆիզմ, չկան հնամենության պատրանք ստեղծող ոճավորումներ ըստ միջնադարյան որմնապատկերների ու քանդակների: Բայց կա այդ անցյալի մթնոլորտը, ոգին, մարդը իր ազգային խառնվածքով ու վարվելակերպով, կա էպիկական խոր ու ներազդու տոգորում, կա երևույթների արդիական ու նորովի մեկնաբանություն:
     Նոր ու ինքնատիպ մեկնաբանություն է գտել շատ նկարիչների վրձնի տակով անցած նույնիսկ այնպիսի հերոս, ինչպիսին է Սասունցի Դավիթը: Գերմարդկային ուժի տեր անպարտելի հրաշք-հերոսին այստեղ փոխարինելու է եկել երիտասարդության ու գեղեցիկի իդեալը մարմնավորող բնության որդին:
     Որպես պատմանկարչական ժանրի գործեր են ընկալվում նաև Հայրենական մեծ պատերազմի թեմաներով հեղինակի վրձնած կտավները: Եվ դա ոչ այնքան նրա շնորհիվ, որ պատերազմից հետո տասնամյակներ են անցել և երեկվա ժամանակակիցն այսօր դարձել է պատմություն, այլ նրա, որ սկզբից իսկ հեղինակը մեծ պատերազմի դրվագները դիտել և իմաստավորել է որպես պատմական նշանակալից իրադարձություններ, նրանց հաղորդել նույն էպիկական վեհությունը:
      20-րդ դարի արվեստն իր հայթայթումների կողքին կորուստների դուռ էլ բաց արեց: Կերպարվեստի որոշ ոլորտներում կամ բոլորովին անէացավ, կամ էլ կորստյան սպառնալիքի տակ դրվեց ազգային բնորոշությունը, առանց որի չկա ու չի կարող լինել ազգային դպրոց: Այդ ոլորտներին հարող արվեստագետները հաճախ փորձ են անում իրենց արվեստին վերագրել ազգային բնորոշություն՝ դրսևորված ինքնավար գեղարվեստա-արտահայտչական միջոցներով: Մինչդեռ ազգային բնորոշությունը, ուրեմն նաև ազգային գեղարվեստական մտածողությունը, կրող են դրսևորվել այնտեղ, որտեղ ճշմարտացի ու տիպական վերարտադրություն են գտել ժողովրդի ներկան ու անցյալը, ազգային հոգեբանությունն ու մարդկային խառնվածքները, ազգային իդելաներն ու հասարակական մղումները և էլի նման մի շարք գործոններ:
     Ահա դրանց առկայությունն է, որ Էդուարդ Իսաբեկյանի արվեստը դարձնում է մեր կերպարվեստի ազգային դպրոցի արդի հաստատուն սյուներից մեկը:

                                                                                                            Վահան Հարությունյան

Leave a Reply

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են *-ով