Ցուցահանդեսի կատալոգ – Էդուարդ Իսաբեկյան (Առաջաբանը՝ Ե.Կուրդոյանի). հայ., ռուս., – Ե., 1965

    Արվեստի՝ խոհերով ու հույզերով լի, այնքան հետաքրքիր աշխարհի գաղտնիքների աստիճանական տիրապետումը պայմանավորվում է և՛ բնատուր ձիրքով, և՛ մեծ աշխատասիրությամբ, և՛ կյանքի ճշմարտացի ընկալմամբ:
    Քմահաճ է արվեստի աշխարհը. խանդավառող ու թևաթափ անող: Այդ դժվարին քառուղիներում հաղթող է դուրս գալիս նա, ով իր ստեղծագործություններով արտահայտում է ժողովրդի երազանքներն ու մտքերը, ով արձագանքում է ժամանակի հրատապ հարցերին և ոչնչի առաջ կանգ չի առնում մտահղացած նպատակի իրագործման համար:
    Այդ խոհերը ծագեցին հանրապետության ժողովրդական նկարիչ Էդվարդ Իսաբեկյանի ստեղծագործությունների անհատական ցուցահանդեսի կազմակերպման առթիվ: Սակայն անկախ այս առիթի էլ, վերևում ասված խոսքերը, առանց երկմտելու, վերաբերվում են մեր արժանավոր և վաստակած ստեղծագործողին:
    Էդվարդ Իսաբեկյանը (ծնվ. Իգդիրում, 1914թ.) ավարտել է Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիան: Սովորել է հին ու նոր վարպետներից, բայց միաժամանակ, և ավելի շատ սովորել կյանքից, իր ժողովրդի ազգային դարավոր մշակույթից: Ժողովրդի կյանքը, նրա հերոսական պատմությունը ու հայրենի բնությունն է նրա ստեղծագործության ակունքը:
    Իսաբեկյանը սովետահայ արվեստի անդաստանը մտավ մոտավորապես երկուս ու կես տասնամյակ առաջ: Ստեղծագործական թափն ու թարմությունը, ինքնատիպ կոլորիտը, թեմատիկայի բազմազանությունն ու բազմաժանրությունը, պատկերվող երևույթի նկատմամբ կրքոտ ու ակտիվ վերաբերմունքը պայմանավորեցին նրա ստեղծագործական դեմքը:
    Սակայն Էդվարդ Իսաբեկյանի անունը սովետահայ կերպարվեստում նախ և առաջ առնչվում է կոմպոզիցիոն թեմատիկ նկարի զարգացման պատմության հետ: Դրանում է նրա ծառայությունը սովետահայ կերպարվեստում:
    Իսաբեկյանի իբրև նկարիչ ձևավորվելու պրոցեսը համընկավ այն պահին, երբ Համաշխարհային երկրորդ պատերազմը խախտել էր մեր երկրի խաղաղ շինարար կյանքը: Հայրենիքը վտանգի մեջ էր: Հախուռն ու արագ տպավորվող նկարիչը անտարբեր չէր կարող մնալ. այդ տարիներին նա ստեղծում է «Տանյա» (1-ին տարբերակ), «Ռոստովի գրավումը», «Հառաջ, թամանցիներ», ռազմաճակատային ճեպանկարներ և այլ աշխատանքներ: Նշված աշխատանքների արժեքը գերազանցապես ժամանակի հրատապ հարցերին արձագանքելու ու ժողովրդի իշխող տրամադրության վերարտադրման մեջ է: Իսաբեկյանը ստեղծում է աննկուն, անընկճելի հայրենասերների կերպարներ, որոնք պայքարում ու մեռնում էին հայրենիքի համար, որոնք հաղթանակում էին:
    Պարտիզանուհի Տանյայի` Զոյա Կոսմոդեմյանսկայայի կերպարը Հայրենական պատերզամի դրվագների ճշմարտացի ընկալման ու մարմնավորման հաջողված առաջին փորձն է: Նկարիչը հետագայում ևս (1947 թ.) անդրադառնում է այդ կերպարին` հասնելով ավելի խոր և ճշմարտացի կերպարային լուծման: Այստեղ շեշտը դրված է հերոսների հոգեբանական բնութագրման վրա: Իսաբեկյանի կտավը փաստի լոկ արձանագրում չէ: Նկարիչը հոգեբանական ուժեղ բախումների և երկու հակադիր ու անհաշտելի խմբավորումների միջոցով ավելին է ասում, քան այն, որ Տանյան հերոսուհի է:
    Վշտի ու ցասումի ծանրության տակ քարացած սովետական քաղաքացիները լուռ կսկիծով նայում են կախաղանի տախտակամածին կանգնած երիտասարդ, բայց հերոսական կյանք ապրած Տանյային: Տանյան խոշտանգված է, բայց ընկճված չէ. հաղթանակի հավատն է բոցկլտում նրա աչքերում: Դա հոգեկան կորով է հաղորդում գերության մեջ գտնվող սովետական մարդկանց: Հակադիր խմբավորումը իր կազմակերպած գազանական խրախճանքն է ապրում, իբրև մի սովորական արարողություն: Այդ րոպեին նենգ են ու ուժեղ ֆաշիստական դահիճները:
    Բայց չե՛ն հաղթում դահիճները, չի՛ պարտվում այդպիսի հերոսներ ծնող ժողովուրդը:
    Այս է ասում Իսաբեկյանի «Տանյա» կտավը, որ ետպատերազմյան շրջանի սովետահայ կերպարվեստի նշանակալից երևույթներից է:
    Դեռ Հայրենական պատերազմի տարիներին Իսաբեկյանը անդրադառնում է մեր պատմական անցյալի հերոսական էջերին: Միանգամայն հասկանալի էր Դավիթ-Բեկի ընտրությունը: Երկրի անկախության համար մղած Դավիթ-Բեկի ազատագրական պայքարը ամենալիիրավ կերպով էր համապատասխանում արդիականությանը: Պատմական թեմատիկան միջոց էր ժամանակակից հարցերը լուսաբանելու համար: Իսաբեկյանի «Դավիթ-Բեկ»-ը մինչև օրս էլ հայրենական պատմանկարչության լավագույն գործերց է: Նրա Դավիթ-Բեկը սնվել ու աճել է ժողովրդի ծոցում: Նրա  և իր զինակիցների ուժը ժողովրդի հետ ունեցած անքակտելի կապի մեջ է: Նկարչին հաջողվել է ստեղծել ամբողջական հոգեբանական կերպարներ: Արդեն «Տանյա» և «Դավիթ-Բեկ» աշխատանքներում նկատվում է անցում արտաքին էֆեկտներից ավելի խոր հոգեբանական բնութագրումների:
    Այդ ուղղությամբ նկարիչը հատկապես լուրջ հաջողության է հասնում «Խ. Աբովյանը Արարատի բարձունքին» կտավում: Գեղանկարչական բարձր արվեստով ու հաճելի կոլորիտով է կատարված հայրենասիրական այդ կտավը: Աբովյանը և հայ գեղջուկը դիտվում են իբրև մի ամբողջական ներդաշնակություն, որպես դժվարության հաղթահարման գաղափարը խորհրդանշող:
    Ուշագրավ է «Գյուղացիների ապստամբությունը Հաղպատում» կոմպոզիցիոն աշխատանքը, ուր նկարիչը ստեղծում է ցարիզմի դեմ պայքարող հայ գեղջկուհու, երիտասարդի, ծերունու և երեխայի լիարժեք կերպարներ:
    Հնարավոր չէ անդրադառնալ նկարչի կոմպոզիցիոն բոլոր աշխատանքներին, սակայն չի կարելի չնշել «Պատանի Դավիթը» կտավի մասին (1956թ.): Իսաբեկյանը հավատարիմ է մնացել հայ դյուցազներգության էպիկական ոգուն, նրա փիլիսոփայական էությանը:
    Սասնա վեհապանծ բնության ֆոնի վրա վեր է խոյանում Դավթի սլացիկ կերպարը: Դառնացած է Դավիթը չարի ու անարդարի դեմ, որ ավերակ է դարձրել հայրենի երկիրը: Սակայն գեղեցիկ ու կորովի, պարզ ու մարդկային է պատանի Դավիթը: Նա խորհրդանիշն է բարու ու ազնիվի հաղթանակի: Էպոսի ոգու ճիշտ մեկնաբանումը բարձրացնում է «Պատանի Դավթի» գեղարվեստական արժեքը:
    Իսաբեկյանի գեղարվեստական ըմբռնումների և հայրենասիրության լավագույն ապացույցն էր 1960թ. ստեղծած «Պատասխան Հազկերտին» մեծածավալ բազմաֆիգուր կտավը: Իսաբեկյանը երբեք երևույթի անտարբեր փաստագրող չի եղել: Նա ողջ էությամբ ու կրքով իր վերաբերմունքն է արտահայտել նկարագրվող երևույթի նկատմամբ, ժխտել կամ հաստատել է այն: Նրա այդ մոտեցումը լիաբուռ կերպով դրսևորվել է «Պատասխան Հազկերտին» կտավում:
    Նյութը հայ ժողովրդի պատմության կարևոր իրողության է վերաբերվում:
    Հազկերտը դավանափոխության առաջարկ է անում, որը, սակայն, չի ներփակվում կրոնի սահմաններում: Դրված է լինել, թե չլինելու հարցը: Հազկերտին պատասխանելու են հավաքվել զորավարներ, փիլիսոփաներ, ռազմիկներ: Ահեղ վճռականությամբ նրանք ժողովրդին բնաջինջ անելու մոլուցքով տարված օտար բռնակալին պատասխանում են` ոչ: Կենսունակ հայ ժողովուրդը մի անգամ ևս ապացուցում է ապրելու և հարատևելու իր իրավունքը:
    Իսաբեկյանի թեմատիկ կտավների համար բնորոշ է բարձր գաղափարայնությունը և կոմպոզիցիոն կուռ կառուցվածքը: Խստապահանջ է նկարիչը իր նկատմամբ: Երևույթի կամ գործողության փաստագրական կողմը նրան հետաքրքրում է ճշմարտությամբ այն վերարտադրելու համար, որպես առաջին պայման: Հետագայում նույն թեմային անդրադառնալիս խորանում է նրա էության մեջ` հասնելով կերպարային ավելի խոր լուծման: Այս կերպ է ստեղծվել «Տանյա», «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբությունը», «Խ.Աբովյանը Արարատի բարձունքին», «Պատանի Դավիթը», ինչպես նաև այլ աշխատանքների տարբերակներ:
    Ստեղծագործական ինքնուրույն կյանքի առաջին իսկ տարիներից Իսաբեկյանը աշխատում է դիմանկարային ժանրի վրա: Նա ստեղծել է մտավորականների, բանվորների, կոլտնտեսականների և իր հարազատների բազմաթիվ կերպարներ: Կերպարային լուծմամբ խոր ու արտահայտիչ է «Մոր դիմանկարը» (1944թ.): Իսաբեկյանը մեծ ոգևորությամբ և վարպետությամբ ստեղծում է հայ ականավոր գործիչների, գորղների (Րաֆֆի, Դ.Դեմիրճյան, Ա.Բակունց, Ավ.Իսահակյան, Մեսրոպ Մաշտոց, Արազի, Սայաթ-Նովա) դիմանկարները:
    Նշված աշխատանքներից բնութագրմամբ, կերպարայնության և կատարման վարպետությամբ առանձնանում են Դ.Դեմիրճյանի, Ա.Բակունցի և Սայաթ-Նովայի դիմանկարները:
    Դեմիրճյանի դիմանկարը դիտելիս մեր առաջ հառնում է ականավոր գրողն իր ողջ էությամբ, խառնվածքով: Հանգիստ ու խաղաղ, միշտ հավասարակշռված ու հանդարտ, սակայն միշտ հույզերով ու խոհերով ծանրաբեռնված: Դեմիրճյանի կերպարը ստեղծելիս նկարիչը ի նկատի է ունեցել մեծ գրողին հուզող պատմական երևույթներն ու գործիչները:
    Ստեղծագործական այդ կարգի մտորումներն այլ գույն ու երանգ են առնում ընդամենը 10 տարվա գրական ստեղծագործական կյանքով հավերժացած Ակսել Բակունցի դիմանկարում: Զանգեզուրյան լեռնաշխարհի ֆոնի վրա տրտում ու խոհուն մի կերպարանք է բարձրանում: Սյունյաց աշխարհի և մեր ողջ ժողովրդի պարծանք Ակսել Բակունցն է դա: Նայում է նա հայրենի լեռնաշխարհի բարձրաբերձ կատարներին ու նրանց հետ վեհանում ու վեհանում:
    Մեծ բանաստեղծ ու երգիչ Սայաթ-Նովայի կյանքը մի նոր հուզաշխարհ է բացել Իսաբեկյանի առաջ: Կտավի առաջնամասում «աղերեմեն բեզարած» «խալխի նոքյար» Սայաթ-Նովան է կանգնած` արժանապատվության խոր գիտակցությամբ: Նա իր անբաժան ուղեկից քամանչան կրծքին սեղմած, իր թևավոր երգն է տանում դեպի արժանավորները, դեպի խալխը, իսկ պալատը մնում է ետևում, որպես անվերադառնալի հուշ: Նա հեռանում է պալատից: Մեկնաբանումը ճիշտ է, արտահայտչական ձևերը` նրան նպաստող:
    Դիմանկարների այս շարքը պատահականության բերումով չէ, որ տեղ է գտել նկարչի ստեղծագործական ծրագրում: Նշված դիմանկարների ստեղծումը նկարչի երկարատև մտորումների և խորհրդածությունների արդյունքն է, առնչված նրանց երկերում ծավալված գործողությունների ու այդ երկերի հերոսների հետ:
    Բոլոր դիմանկարները հոգեբանական են, նկարչի տրամադրություններին այնքան հարազատ:
    Առանձին հետաքրքություն են ներկայացնում Իսաբեկյանի բնանկարները, որոնք ռեալ են, խորապես արտահայտիչ:
    Դրանք մեր լեռնաշխարհի խստաշունչ բնության, պնձագույն, խանձված հողի ու ժայռի, քարքարոտ վայրերի պատկերներն են: Նկարչի համար հայրենի բնության ամեն մի վայր կյանք է առնում` առնչվելով մեր ժողովրդի կյանքի, նրա անցյալի ու ներկայի հետ: Բնանկարը Իսաբեկյանի մոտ ինքնանպատակ չէ: Նա պատմություն է, ժայռերից հաց քամող մի բուռ ժողովրդի պատմություն: Այս առումով նկարչի ամեն մի բնանկար խորհրդածության առիթ է տալիս:
    Այդպիսի կտավներից են` «Բյուրականի ձորում», «Ժայռերը երեկոյան», «Աշտարակի ջրաղացը», «Արարատը առավոտյան», «Գարունն Աշտարակում», «Խնձորեսկ», «Տաթևի վանք», «Երեկոն Բջնիում», «Ամպամած օր» և այլն: Այդ պատկերները լեռների գագաթներին, ձորերի մեջ արևախանձ ժայռերին ծվարած գյուղերի պատկերներ են, բերդերի ու տաճարների պատկերներ, որոնցից յուրաքանչյուրի մեջ պարփակված է հսկա հուշամատյան` հարուստ դեպքերի և եղելությունների պատմություն:
    Ըստ հարկի պետք է ավելացնել, որ սովետահայ գրաֆիկական արվեստում էլ Իսաբեկյանը ունի վաստակի իր բաժինը:
    Միանգամայն հաջողված պետք է համարել Իսաբեկյանի կողմից կատարված պատմական վեպերի նկարազարդումները: Նրա բարձր շնորհունակությունը առանձնապես դրսևորվել է Դ.Դեմիրճյանի «Վարդանանք» և Ս.Խանզադյանի «Մխիթար Սպարապետ» վեպերի նկարազարդումներում:
    Նա այդ բոլորը մարմնավորել է իրեն հատուկ լեզվով, ջերմությամբ ու արվեստի ուժով: Վեպերում ծավալված գործողությունները, անշուշտ, նրա ստեղծագործական մտքին թռիչք են տվել, սակայն նա ասել է իր սեփական խոսքը, ամեն մի թերթ ընթերցողի համար դարձնելով շատ ուշագրավ ու հետաքրքիր, ուստի և այդ գրքերի` ընթերցողի սեփականություն դարձնելու մեջ ունի որոշակի դեր:
    Այսօր էլ նկարիչը իրեն հատուկ եռանդով աշխատում է, ունենալով նոր հույզեր ու խոհեր, ստեղծագործական լայն ծրագրեր: Դիտում ենք «Ծերունու առավոտը» կտավը և մեր մեջ անմիջապես հառնում է մարդկային առօրյա հոգսերի համար առավոտ վաղ տնից դուրս եկած ընտանիքի հայրը, մտածկոտ ու դանդաղաքայլ: Շատ է համակրելի նա: «Ծերունու առավոտը» ուշագրավ է և դիտողին հուշելու շատ բան ունի: Հուշելու և խոհեր պատճառելու շատ առիթ են տալիս «Գանգրահեր տղա» և «Նավզիկե» աշխատանքները:
    Ժողովրդական նկարիչ Է.Իսաբեկյանի կյանքի անբաժան մասն է կազմում Գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտում բազում տարիներ կատարած մանկավարժական շատ շնորհակալ աշխատանքը: Նրա սաներից շատերը, որոնք այժմ էլ ամենասերտ կապերի մեջ են իրենց նախկին ուսուցչի հետ, այսօր մեր արվեստում ունեն իրենց դեմքն ու տեղը:
    Իսաբեկյանը թևակոխել է կյանքի երկրորդ 50-ամյակը: Ցանկանք իր ստեղծագործության ամենաբեղմնավոր շրջանում գտնվող նկարչին նորանոր հաջողություններ, ցանկանք, որ նրա մինչև այժմ մեր արվեստի զարգացման գործին մատուցած ծառայությունները կրկնապատկվեն, և արդեն իմաստնացած կյանքի ճանապարհին շարունակի ապրել մեր ժողովրդի հույզերով ու խոհերով:

Ե.Կուրդոյան