Իսաբեկյան Է. – Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյան – «Նորք» հանդես, Ե., հ.2, 2002

       Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ Բաշբեուկ[1]-Մելիքյան ֆենոմենի մասին գրելը, մեղմ ասած, «մի հոգու գործ չէ», ինչպես ընդունված է ասել, երբ դժվար խնդրի առաջ ես կանգնած լինում: Առավել քան եթե նրա մասին արվեստաբանական լուրջ փորձ, արժանի վերաբերմունք չի եղել ոչ իր կենդանության օրոք, ոչ հետո: Ցավալի, բայց և սովորական դարձած երևույթ մեզանում: Չի օգնել անգամ մեզ՝ հայերիս համար ասված բնորոշ խոսքը. «Գնա մեռի, արի սիրեմ», չնայած, որ սիրողներ, գնահատողներ շատ ուներ, կային և հիմա էլ կան:
       Տարօրինակ կլիներ, եթե միայն նրա նկատմամբ լիներ այդ հանցավոր անտարբերությունը:
        Բաշբեուկը բախտ չունեցավ հանդիպելու իր Վոլոշինին, ինչպես պատահեց մեծն Սարյանի հետ, որի մասին Վոլոշինից հետո, այդպես էլ «խելքը գլխին բան» չգրվեց, բացի մի բարեբախտությունից՝ Վ.Մաթևոսյանի հրատարակած «Սարյան» մենագրությունից, թեև մշտապես շրջապատված էր մի քանի արվեստաբաններով:
       Եվ, սակայն, ցավով հիշատակելով այդ մասին՝ բոլորովին էլ հավակնությամբ չեմ տոգորված ինքս գրել նրանց փոխարեն: Բոլորովին էլ ոչ, Աստված մի արասցե: Ասելիքս լինելու է ընդամենը երիտասարդական, ուսանողական տարիներին մեր հանդիպումների, նրա հետ առնչվելու հիշողությունները, իմ մտորումները սիրելի, թանկագին նկարչի, մարդու մասին և այնքանով որքանով հիշողությանս մեջ ժամանակի «արդուկը» իր չար անելիքը դեռ լրիվ չի կատարել: Եվ թերևս ասելիքս ինչ-որ չափով օգնի ապագա «վոլոշիններին»: Իսկ ես եղել եմ, կամ ու կմնամ Բաշբեուկ-Մելիքյանի սքանչելի արվեստի երկրպագուն իմ սիրելի վարպետի նկատմամբ խորին հարգանքով, ակնածանքով, երախտագիտությամբ:
       Մենք՝ Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիայի հինգ հայ ուսանողներս, ակադեմիա էինք ընդունվել 1935թ-ին և սովորեցինք մինչևհայրենական պատերազմի առաջին տարին՝1941 թ-ը: Մեզանից երկուսը՝ ԱրփենիկՆալբանդյանը և Մկրտիչ Քամալյանը տեղացիներ էին, իսկ երեքս՝ Էդդա Աբրահամյանը, Կարո Մեծատուրյանը և ես՝ երևանցիներ:
       Ալեքսանդր Բաշբեուկ-Մելիքյանի հետ ծանոթացանք 1936-37թթ, նրա աշակերտի՝ Տրդատ Նալբանդյանի միջնորդությամբ: Տրդատը Բաշբեուկի միակ աշակերտն էր, մի չտեսնված համեստ, ազնվագույն երիտասարդ, որին Բաշբեուկը շատ էր սիրում:
       Մինչ այդ Բաշբեուկի մասին միայն լսել էինք և շատ էինք ուզում լինել նրա արվեստանոցում, քանի որ չէր ցուցադրվում, չնայած ես «աչքի պոչով» դեռ 1934 թվականին, պատահաբար մի քանի գործ տեսել էի մեր պատկերասրահում, երբ Չարենցի ու Դրամբյանի ջանքերով դրանք բերել էին  Երևան՝ ցուցադրելու:
       Դա կարելի էր հրաշք համարել, բայց այդ հրաշքը տեղի ունեցավ, քանի որ Չարենցն էր «հովանավորը»: Այդ ժամանակ ինձ չհաջողվեց տեսնել ամբողջ ցուցահանդեսը: Ես տեսա մի քանի գործ, թաքուն, պատկերասրահի նախկին աշխատակից Սիմոն Գալստյանի օգնությամբ, քանի որ ցուցահանդեսին չէի կարող ներկա լինել՝ ակադեմիայում ընդունելության քննություններին մասնակցելո պատճառով:
        Այսպես, մի քանի գործ, այն էլ թաքուն, ես էլ Կոջոյանի «գերազդեցության» տակ, իսկ իր տուն-արվեստանոցում բոլորը, խիտ, համարյա իրար կպած, հատակից մինչև առաստաղ մի քանի հարկ իրար վրա շարված: Լավ էր, որ նստելու տեղ կար: Դա իր երկաթե մահճակալն էր, որի վրա առաջարկեց նստել: Երևի առաջին նստողը ես եղա, քանի որ ծնկներիս դողից հենարան էի փնտրում: Ես ներկերի հոտը նոր էի առել և այդ պպահին իմ նկատմամբ կարելի էր գործածել մի շարք բառեր՝ հիացած, զարմացած, ցնցված, շփոթված, հիմարացած, և այլն, և այլն:
        Չգիտեմ՝ որքան մնացինք ներսում: Ուշքի եկա դրսում: Լուռ քարուքանդ էր եղել հոգիս Կոջոյանի և գրաֆիկայի հետ միասին: Ախր ես «գեղանկարչություն» կոչվածից բավականին «կուշտ» էի, չէի սիրում մեր գեղանկարչությունը: Իմը Կոջոյանն էր և գրավյուրան, որը սովորելու համար էլ ընդունվել էի Թբիլիսիի Գեղարվեստի ակադեմիայի գրաֆիկայի բաժինը:
        Այդպես, 1937 թվականին, Բաշբեուկի տանը, օրը ցերեկով, աշնանային արև օր…
       Տխրեցի, շատ տխրեցի: Տեսել էի մի նկարչություն, որը «մերի» հետ ոչ մի նմանություն չուներ: Մասիսներ չկային, Ալագյազ չկար, ծառ ու ծաղիկ չկար, մարդի՞կ…ոչ մի տղամարդ:
      Բոլորը կանայք էին՝ մերկ, կիսամերկ, «հուզական» դիրքերով, ագահ աչքերով, չարաճճի, խորամանկ քմծիծաղով քեզ նայող և բոլորը այնքան «շոշափելի», զգայական, ազդեցիկ, հմայող…
       Երևի թե երիտասարդի իմ կրքոտ բնավորությունն էլ իր գործն էր անում: Ես կանացի պորտրեներ քիչ չէի տեսել, բայց… հագնված երևելի անձնավորություններ, սովորական կնայք, որ փողոցում էլ կտեսնես, իսկ այս տանը հավաքվել էին Թբիլիսիի բոլոր գոզալները, ոչ «պատշաճ վիճակներում»:
       Ահա թե ինչեր կարելի է անել ներկերով, բացի ծառ ու ծաղկից, սար ու ձորից…
       Եվ քանդվում ու քանդվում էր մեջս եղածը: Տո էլ ի՞նչ Կոջոյան, էլ ի՞նչ գրավյուրա, ի՞նչ պրոֆեսոր Շարլեման, ինչ Գրիգոլիա (իմ դասախոսները գրաֆիկայի բաժնում), բոլորը դարձան նախկին ծանոթներ, անցյալ…Գործս հեշտացրեց նաև մեր բաժնի տարօրինակ դասավանդումը, որը սովորելուց հետո պիտի գրքերի շապիկներ նկարեի, ֆորզացներ, տիտղոսաթերթեր, գլխատառեր վրացերեն, իսկ ես այդ բոլոր բաները տասնապատիկ ավել տեսել էի արդեն և ինքս էլ արել Կոջոյանը նկատի ունենալով:
        Եվ փլուզումը տեղիէր ունենում դանդաղ, իմ լուռ համաձայնությամբ և ամեն նոր «թույլատրված» այցելությունից հետո բոլորովին անդարձ: Փոխադրվեցի գեղանկարչության բաժին, նստեցի Արփենիկի ու Քամալյանի կողիքն՝ վշտացնելով ու բարկացնելով իմ սիրելի Լադո Գրիգոլիային, որի ջանքերով էի միայն ընդունվել ակադեմիա:
       Քսան տարի Լադոն հետս չխոսեց, իսկ պատահելիս էլ ցուցադրական արհամարհանքով շրջում էր երեսը, սակայն 1965 թվականին՝ Թբիլիսիում, իմ ցուցահանդեսի ժամանակ, մոտեցավ ինձ, բռնեց գլուխս, ճակատս համբուրեց ու ասաց.
      -Ты был прав, я горжусь тобой.
       Իսկ Շարլեմանը՝ պետերբուրգյան կնիքով այդ խստաբարո, մտավորականը, ավելի շուտ էր ինձ ներել: Երբ ակադեմիայի հանձնաժողովը ընդունում էր դիպլոմային աշխատանքները: Ամենաուշը Շարլեմանը գնաց դեպի դուռը և ըստ սովորության՝ ձեռնափայտը կախեց թևին ու անձայն ծափահարեց՝ ինձ նայելով իր բարի, քնքուշ ժպիտով:
Այդպիսին էր նա՝ խստաբարո և բարի:
       Այդպես Բաշբեուկը դարձավ «փլուզման» պատճառը, իսկ երբ 40-ական թվականներին Լենինգրադում դելակրուաներ տեսա, փլուզումը շարունակվեց և հաստատվեց ռուբենսներ տեսնելուց հետո, որից ինքը՝ Դելակրուան էլ էր հիացած:
        Մի օր Սաշան՝ Ալեքսանդր Բաշբեուկ-Մելիքյանը, ինչպես ինքն էր մեզ ստիպում որ իրեն դիմենք, ուղեկցեց մեզ Եղիշե Թադևոսյանի ցուցահանդեսը: Դա 1937 թվականին էր, երբ Թիֆլիսում, հետմահու բացվեց Ե.Թադևոսյանի առաջին անհատական ցուցահանդեսը Հայաստանի պետական պատկերասրահի տնօրեն Ռուբեն Դրամբյանի ջանքերով:                       Բաշբեուկը նկարների առջև կանգնելով մեկ առ մեկ բացատրեց մեզ աշխատանքները, ասաց, որ Թադևոսյանը շատ մեծ նկարիչ է: Բայց քանի որ մենք Բաշբեուկի արվեստանոցից հետո դեռ ուշքի չէին եկել, մեզ թվաց, թե «կոկետություն» է նրա ասածը, որի մասին էլ անզգուշորեն ակնարկեց Արփենիկը՝ արժանաննալով Սաայի բարկությանը: Նա խոսեց Թադևոսյանի անցած հզոր դպրոցի, նրա «պլեների» զարմանալի ուժի, հմայչության և այլնի մասին:
      Այդ օրը նա մեզ համար վարեց մի հոյակապ դաս գեղանկարչոթյան մասին՝ Թադևոսյանի օրինակով: Ակադեմիայում մենք այդպիսի դասախոսություն չէինք լսել և հետագայում էլ չլսեցինք:
      Բաշբեուկը քչախոս էր, բայց ոգևորության պահերին խոսում էր և միշտ պարզ ու հասկանալի, առանց տերմինների՝ «իզմերի», ոչ մի ճռճռան խոսք և այդ պարզությունն էլ գալիս էր իր գեղանկարչության խոր ըմբռնումից, գիտակցված ու հաստատ համոզմունքից, որը լրիվ ձևավորած էր նրա համար:Վիճելը, կասկածելը նրա ասածի մասին՝ բացառված էր.«Գեղանկարչությունը, — ասում էր,- կարելի է համեմատել բանաստեղծության և երաժշտության հետ… ենթատեքստ ունի իր խորության մեջ և միայն այն չի, ինչ տեսնում ես…«աչքի լսողություն» է պետք, գույնի և ֆորմայի հմայքը տեսնելու, զգալու համար և ամեն մարդ չի կարող դա ըմբռնել»:
       Բայց և շատ հազվագյուտ էին լինում այդպիսի ձևակերպումները:               Բավարարվում էր մի ֆրազով.
      -Тут живописной задачи нет.
      — Форма выражения жидковата .
      — Объёмность нужно подчеркнуть больше обычного, не стилизовать, но подчеркнуть то, что ты считаешь важным.
         Եվ դա «դե ֆորմեի» հասկացությունն էր, առանց որի իսկապես կդառնա “обычное” սովորական, ինչպես կա բնության մեջ:
Форма должна быть объёмной, выпуклой, но цветом, без светотени.
Սակայն նրա վաղ շրջանի գործերում լույսը և ստվերը կար և երևի դժվար էր եղել նրանցի ազատվելը:
      Հայ նկարիչների մասին չէր խոսում, քանի որ չէր տեսել: Իր հավանած նկարիչը Թադևոսյանն էր, որը Թիֆլիսում էր ապրել: Նրա մասին խոսք լինելիս խոսում էր սիրով ու պատկառանքով: Շատ էր հավանել Թադևոսյանի «Կոմիտասը».
    — Тут каждый сантиметр – живопись.
Հավանում էր նաև «Ջան գյուլումը».
    — Так и просится на гобелен.
Դա, ափսոս, որ ոչ ոք չիրականացրեց: Պատկերասրահի տնօրեն եղած տարիներին ես շատ էի ուզում իրականացնել այդ մտահղացումը, սակայն նախարարության «խելոքները» միջոցներ չտրամադրեցին:
        Թադևոսյանի «Ջան գյուլումը» ցանցառ կտավի վրա, առանց գրունտի (հիմնաշերտի) ու մի օր էլ լրիվ զրկվելու է ներկի շերտից:
       Թիֆլիսահայ նկարիչներից հավանում էր Հակոբջան Ղարիբջանյանին և իր աշակերտ Տրդատ Նալբանդյանին, որը դժբախտաբար այդպես էլ մնաց անհայտ:
       Վրաց նկարիչներից քչերին էր հավանում: Չէր սիրում հատկապես մսյո Թոիձեին և զավեշտական պատմություններ էր պատմում նրա մասին, քանի որ կարճ ժամանակ աշխատել էր նրա ստուդիայում (Թոիձեն թաքուն Հիսուսին էր նկարելիս եղել):
      Բաշբեուկը ընկերներ չուներ: Հարգում և ընկերություն էր
անում միայն Լադո Գուդիաշվիլու հետ, որը պարզապես սիրահարված էր Բաշբեուկի նկարչությանը: Նա հաճախ էր Լադոյի տանը լինում, հատկապես հրավիրվում էր ճոխ ճաշկերույթներին: Լադոյի կինը արվեստաբան էր: Այդ առիթով մի օր ասաց, որ չի սիրում արվեստաբաններին, իսկ կնոջ մասին էլ, թե.
     — Не люблю умных.
     Ինձ համար զարմանալի էին այդ խոսքերը: Չէ՞ որ նրա կինը՝ Նեկտարը, ճարտարապետական կրթություն ստացած խելոք, խելամիտ կին էր և Բաշբեուկը նրան սիրել էր  չէ: Բացի դրանից նրա վաղ շրջանի գործերում կային ճարտարապետական օրինաչափություններ և խստություն: Բայց երևի «խելոք կին» ասելով նկատի ուներ կնոջ ուրիշ որակը «խելք»-ի ցուցադրումը, որն իսկապես տանելու բան չէ:
       Գուդիաշվիլին կրթված էր, ինտելիգենտ բառիս իսկական իմաստով, բայց Բաշբեուկն էլ պակաս չէր, կարդացել էր բոլոր դասականներին՝ հատկապես ռուս գրականության:
       Իր ծննդյան օրից ապրելով Թիֆլիսում՝ ընդհանուր ոչինչ չուներ վրացիների հետ: Հավանում էր նրանց իրենց ուրախ,անհոգ կյանքի համար, և ասում էր, թե մեզ՝ հայերիս համար կյանքը կարծես обуза լինի…Մենք չենք հրճվում, որ ապրում ենք, իսկ վրացիները իրենց կյանքը չեն բարդացնում:
Հավատի մասին ոչինչ չէր ասում, երևի քրիստոնյա էլ չէր, քանի որ ողջ էությամբ հեթանոս էր, կին սիրող…Սայաթ-Նովայի նման և նկարիչ: Այո, Սայաթ-Նովան էր, մի տարբերությամբ, որ Սայաթը երգեց, փառաբանեց միայն Աննային, իսկ Բաշբեուկը սիրում և փառաբանում էր Թիֆլիսի բոլոր գյոզալներին: Ժլատ էր իր անձնականին վերաբերվող հարցերում. «չէր կիսվում»: Ինքնամփոփ էր: Հազվադեպ, ոգևորության պահերին միայն կարող էր իրեն թույլ տալ «տարածվելու» և այն էլ արվեստի հարցերում:                 Ասենք թեկուզ Ռուսթավելի պողոտայի մասին, որը նա համարում էր      «կենդանի ցուցահանդես», որտեղ ամեն օրվա երկրորդ կեսին ողջ Թիֆլիսի «գյոզալները բոլթա տալու» էին դուրս գալիս: Փողոցում զբոսնում էին նաև  փորձերը օպերայում և թատրոնում վերջացրած ոբոլոր դերասաններն ու դերասանուհիները, ինչպես նաև սովորական քաղաքացիք՝ բոլոր ազգերից և իհարկե հայ գեղեցկուհիները…Բաշբեուկը երբեմն գործը կիսատ թողած, դուրս էր գալիս, շրջում, «ջոկում» տիպաժներ, ու «տանում» իր «դղյակը»: Մեկի ոսկեծամ գլուխը, մյուսի նազելի իրանը, երրորդի հպարտ կեցվածքը և բոլորովին էլ չզարմացա, երբ իմ հարցին, թե ինչու՞ չի գալիս Երևան ապրելու ամենայն լրջությամբ պատասխանեց.
     — Շատ են տվել այդ հարցը, պատասխանել եմ տարբեր, բայց դու այդ հարցը չպիտի տայիր, չէ՞ որ ապրել ես այս հրաշք քաղաքում: Կարո՞ղ ես համեմատել Թբիլիսին «ձեր» փոշոտ Երևանի հետ: Չե՞ս զգացել ինչ փառահեղ կոլորիտ ունի այս քաղաքը, կարծես ուզում է մտնել նկարիդ մեջ:         Ես իմ գույները, կոլորիտը նրանից եմ վերցնում: Իսկ Երևանում կա՞ Ռուսթավելի կամ աշխարհում կա՞: Ինչքան քաղաքներ եմ տեսել, այդպիսի քաղաք չկա:
       Իհարկե ճշմարիտը Բաշբեուկն էր: Այդ գոզալներից բաժանվելը էլի «մի մարդու բան չէր»: Հարցս ավելորդ էր: Միայն Թիֆլիսում կարող էր Բաշբեուկ ծնվել, ինչպես նաև Սայաթ-Նովա, որից ազդվելով էլ Չարենցը գրեց իր «Տաղարանը»: Թիֆլիսից չկարողացավ պոկվել նաև Եղիշե Թադևոսյանը, նույնիսկ «Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը»՝ Թումանյանը: Թող չնեղանա իմ սիրելի Երևանը, որ մի օր էլ դարձավ վարդագույն գեղեցկուհի: Նեղանալու բան չկա: Չէ՞ որ Թիֆլիսը նաև հայերինն էր մի ժամանակ…հայերն էին շինել քաղաքը:
       Ճիշտ էր ասում Բաշբեուկը: Ռուսթավելին, իսկպես որ ցուցասրահ էր, իսկ մեր փոշոտ Երևանը ընդամենը մի փողոց ուներ՝ Աստաֆյան (Աբովյան): Էլ ինչպե՞ս համեմատես:
Ես էլ իմ կարկատած շալվարով ամեն օր, դասերից հետո անցնում էի Ռուսթավելի փողոցով, որ տեսնեի այդ «կենդանի» ցուցահանդեսը… և կարկատած շալվարը չէր խանգարում ինձ: Մի բան էլ ես արժեի՝ երիտասարդ, և գանգուրներով, տեսքս էլ «ոչինչ» ինչպես ասում էր Բաշբեուկը ժպտալով.
     — Ты похож на римского легионера.
      Իսկ դա կոմպլմենտի նման բան էր, և նայողներ, զննողներ լինում էին:
      Նկարների համար Բաշբեուկը էսքիզներ չէր անում: Ոչ մի «նախապատրաստական» աշխատանք իր բազմամարդ կոմպոզիցիաների համար, ոչ մի ճեպանկար: Երևի ամեն ինչ իր երևակայության մեջ պատրաստ էր լինում, երբ վրձինը վեցնում էր ձեռքը:
       Մի անգամ անզգուշորեն հարցրի, թե ինչու՞ գծանկարներ, ճեպանկարներ չի անում: Լրջորեն վիրավորվեց և ասաց.
     — Что я для тебя, рисовальщик что ли?
       Ներողության նման մի բան մռմռացի, բայց մնացի զարմացած: Հետո կիմանամ, որ այդ խեղճ «րիսովալշչիկ» բառը Թբիլիսիի նկարիչների մոտ բոլորի կողմից արհամարհված բառ է թե՛ հայ նկարիչների և թե՛ վրացիների: Ուրեմն բոլորը իրենց զտարյուն ժիվոպիսեցներ են երևակայում, հատկապես ինքնուս նկարիչները: Բայց ինչու էր իմ սիրելի վարպետը գործածում այդ բառը, երբ ամիսներով քրտնում էր փոքր գծանկարի վրա, ֆորմայի համար: Երակր մտածեցի այդ հարցի մասին և երկար ժամանակ էլ դադարեցի ճեպանկարներ անելուց, որը շատ էի սիրում: Սիրում էի շարժումը ակնթարթի մեջ և միշտ հաջողվում էր: Ու մի օր էլ իմ գծանկարի դասախոսը՝ Քոբուլաձեն, որ հավանում էր իմ ճեպանկարները ասաց.«Покажи наброски»: Ես էլ ասացի, թե ու՞մ են պետք այդ ճեպանկարները: Լրջորեն բարկացավ՝ բացատրելով, որ դրանք շատ անհրաժեշտ են մարդուն շարժման մեջ տեսնելու համար:
       Մեր դասական նկարիչները մերկ կնոջ պատկերմանը առանձնակի ուշադրություն չեն դարձրել: Նրանցից ոչ մեկը իր կյանքում գոնե մի կիսամերկ կին չէր նկարել: Կարծես Տիցիան չէր եղել, Գոյա, Բուշե, Ֆրագոնար, Կուրբե, Ռենուար չէին եղել: Ինչ խոսք, «պարկեշտ» էին մերոնք և իրենց պալիտրայից դուրս էր մնացել գեղանկարչական հրաշք մի ժանր՝ իր նրբությամբ և հուզականությամբ ամենադժվարը: Ժամանակն էր այդպիսին և Ռուսաստանում էլ «արգելված պտուղի» նման բան էր և զարմանալի էլ չէր, որ երիտասարդությունը սկսեց դրանով զբաղվել:
      1934 թվականին Երևանում բացվեց Բաշբեուկի ցուցահանդեսը, որն «արձագանք» չունեցավ: Մեր «պարկեշտները» լռության մատնեցին: Ցուցահանդեսի հովանավորները Չարենցն ու Դրամբյանն էին: Այդ ցուցահանդեսից հետո էր, որ Դրամբյանը համարյա թե զոռով, խնդրելով մի քանի գործ գնեց պատկերասրահի համար: Իսկ Թբիլիսիում Բաշբեուկին համարյա թե չէին ցուցադրում: Ամեն ցուցահանդեսում մի նկարի տեղ էին հատկացնում, իսկ մյուս նկարիչները այդ տեղն էլ չունեին: Բայց կցուցադրեին թե ոչ նշանակություն չուներ: Ողջ երիտասարդությունը այդ ժամանակ տարված էր Բաշբեուկով, ինչպես և մենք մեր խմբով:
       Բացի խմբակային այցելություններից, իրարից թաքուն, սկսեցինք առանձին առանձին էլ այցեցել նրան: Գիտեինք, որ չի սիրում և չի ընդունում այցելություններ, չնայած մեզ ասում էր.
     — Приходите чаще.
      Մի խոսքով զահլան չէինք տանում:
      Մինչև մեր ակադեմիա ընդունվելը՝ 1933 թվին Բաշբեուկը հրավիրված էր եղել դասավանդելու, բայց դասավանդել էր ընդամենը մեկ տարի: Ազատվել էր հատկապես Թոիձեի «ջանքերով», քանի որ ուսանողությունը «հիվանդացել էր» Բաշբեուկով, իսկ դա էլ նշանակում էր, որ մյուս դասախոսները մնացել էին անուշարության մատնված: Ազատել էին իր դիմումի համաձայն: Սակայն մեր ամիսը մեկ գնալն էլ մեզ հերիք էր, որ սովորեինք այն, ինչ մեզ հետաքրքրում էր: Եվ եղավ մի շրջան, որ մեր դասարանական էսքիզների թեման դարձավ կինը, հատկապես Քամալյանինը և իմը: Բայց մենք նկարում էինք նաև «պարտադիր» թեմաները և թվանշան էլ ստանում էինք այնքան, որ թոշակ ստանալու իրավունք ունենայինք:
       Մի անգամ մի էսքիզ տարա նրան ցույց տալու, բայց ամաչեցի, թողեցի պատշգամբում, և երբ Բաշբեուկը գնաց վրձինները լվանալու, վերադարձավ… ձեռքին իմ էսքիզը: Չեմ հիշում՝ որն էր, բայց միանգամայն լլուրջ տեսքով և խնայելով ինքնասիրությունս բացատրեց ֆիգուրների տեղաբաշխումը կտավի վրա, ասաց, թե ինչպես պետքէ  դասավորել, որ նկարի հարթությունը չխախտվի, հավասարակշվի, խոսեց ֆիգուրների համաչափության մասին, որ կտավի չափերի հետ «չվիճեն», իրենց ազատ զգան… ինչպես նաև գունաբծերի դասավորության մասին, իսկ վերջում ավելացրեց, որ պետք չէ քաշվել, ամաչելով բան չես սովորի, ասածներիցս լսիր ինչը պետք է քեզ…  սակայն ասածները մինչև այսօր էլ պետքական են, նույնը ս եմ ասում իմուսանողներին:
       Երկար ժամանակ ինձ հանգիստ չէր տալիս նրա ասածը « рисовальщик»-ների մասին: Ես արդեն զգում էի, որ ամեն ինչի հիմքը գծանկարն է ու երբ նորիցխոսք բացեցի այդ մասին նա ասաց, որ այդ ասելով նկատի է ոււնեցել ոչ թե գծանկարը, այլ ինքնանպատակ արված գծանկարը և ավելացրեց, թե գծանկարը քեզ համար պիտի դառնա խոսելու նման բան, մտածելով չպիտի խոսես, բնական պիտի լինի, իսկ նկարը, հատկապես փոքր նկարը, լրիվ երևակայությամբ պիտի կատարել, որ «շարժումը» նկարի մեջ «չքարանա», չդառնան «մանեկեններ», միասին նայվեն և ոչ իրարից անջատ և այլն, և այլն: Ու երբ տեսավ իմ նաբրոսկաները շատ հավանեց.
    — Դու շարժումը զգում ես, դաշատ կարևոր է.քոնկարները տարածության մեջ են, իսկ իմ ասած  рисовальщик-ները երբ մարդ են նկարում, դարձնում են արձան:
      Եվ ահա Բաշբեուկի նկարած ֆիգուրները՝ ազատ, անկաշկանդ: Ամեն ինչ արվել է կենդանի միջավայր ստեղծելու համար:
       Ալեքսանդր Բաշբեուկ-Մելիքյանը գծանկարն անում էր թղթի կտորների վրա, փոքր չափերի վրա, բայց շատ արտահայտիչ, կենդանի, իսկ ես սիրում էի նաև «ինքնանպատակ», այսինքն մատիտով միայն աշխատել և լավ ստացվելու դեպքում «ներկելու» պահանջ էլ չի լինում, հատկապես դիմանկարները:

***

Մեր սիրելի վարպետը երբեք լավ չի ապրել, միշտ փողի պակաս է եղել, իսկ փող ունենալու համար՝ չի էլ մտածել…քանի որ եթե ուզենար վաճառել իր նկարներից՝ կունենար և շատ, իսկ երբ ունենաում էր յդ փող կոչեցյալը, ծախսում էր ունեցածը համարյա թե ժլատորեն.միայ ներկեր առնելուց չէր ափսոսում: Այդպես էլ մի կարգին մահճակալ նույնիսկ չունեցավ: Ունեցածը երկաթե հասարակ մահճակալ էր՝ կոշտ թախտի նման ու ոչ մի ավելորդ իր: Մի փոքրիկ խոհանոց ուներ, որտեղ էլ ճաշում, նախաճաշում էր: Իմ ասածը ժամանակներն էին, երբ բաժանվել էր առաջին կնոջից և ապրում էր մեն մենակ, ճգնավորի ապրելակերպով: Նրա ասկետիզմը տարածվում էր ամեն ինչի վրա ինչ-որ անձնական էր՝ բավարարից ցած: Հասել էր գիտակցության այն երջանիկ սահմանին, որ իր ցանկությունները չգերազանցեն իր հնարավորություններին: Լրիվ ձերբազատվել էր անձնական հոգսից… Ամեն մի սովորական մարդ չի կարող հասնել «հոգու և մարմնի» նման ներդաշնակության:
     Այո, կյանքին դիոգենեսյան աչքերով նայելու համար փիլիսոփա պետք է լինել: Այդպիսին էր փառքը, համբավը, որ միջակներին անգամ հաճելի է, չէին հետաքրքրում նրան: Այդ չէ պատճառը, որ իր կենդանության օրոք ոչինչ չի գրվել նրա մասին: Դա ոչ անտարբերություն էր, ոչ արհամարհանք: Նույն «սիրահոժար» բավարարվածությունն էր: Բավարարվել էր մի քանի ծանոթների, ընկերների թերևս անկեղծ գնահատականներով: Եվ ինչ ներքին հաստատուն համոզմունք, որ իրեն գնահատելու են հետո: Ես ոչ մի նկարչի չեմ հանդիպել իմ անցաց կյանքում, որ ապրեր «ապագայի հույսով» և չեմ հիշում նաև, որ եղած լիներ անցյալում: Թեև Բաշբեուկը հայտնի էր Թբիլիսիում (նրա համբավը հասել էր նաև Երևան), բայց ոչ մի արվեստաբանի մտքով անգամ չանցավ մի բարի խոսք գրել մարդու, նկարչի մասին: Անհեթեթ կլիներ «մեղավոր» փնտրել: Ինքն էր մեղավորը, այն ասկետը, փիլիսոփան, որին ինքն էր «բնակեցրել» իր մեջ: Բայց չէ՞ որ «վերջին հաշվով» նա ճշմարիտ էր:
       Բաշբեուկը ճանաչվեց, հայտնի դարձավ: Գուշակություն չէր, այլ հոգու զորություն: Բաշբեուկը անթաքույց հիացմունք էր տեսել թե մեր խմբի ջահել աչքերում և թե այն «գյոզալների», որոնց նա անմահության «վկայականներ» էր բաշխում:
       Հպարտ էր, բայց ոչ մեծամիտ: Մեր հանդիպումների ժամանակ երբեք չէր խոսում իր նկարների մասին, թեևնրա փոքրիկ չափի նկարների ոչ մեծ քանակը գոհարներ են շողշողուն:
       Ոչ մի նկար չէր վաճառում: Ռուբեն Դրամբյանը պատմում էր, թեինչ դժվարությամբ է համոզել, որ մի քանի գործ զիջի պատկերասրահին: Որպես հիշողություն մնացել է նրա հարգած ծանոթներից մեկի պատմածը, թե ինչպես համարյա զոռով, համոզելով, խնդրելով իրեն հաջողվել է մի քանի գործ գնել թե նվեր ստանալ Բաշբեուկից, սակայն վերջինս գիշերվա կեսին գնացել է, արթնացրել տանտերերին և խնդրել, որ նկարը ետ տան: Տվել են…ինչ կաչող էին անել, նատ, այլայլված մարդուն տեսնելով: Իսկ առավոտյան Բաշբեուկը գնացել և ներողություն է խնդրել «արածի» համար, բայց… առանց նկարի:
      Կարելի է և տարօրինակ համարել այդ վարմունքը, սակայն դժվար էին «ծնվում», երկար էր նկարում իր փոքրիկ գործերը, որոնցից ոչ մեկը «չարչարված» չէր թվում, ճիշտ հակառակը, կարծես թե «մի շնչով» էին արված: Բայցնա հո գիտեր ինչ է «ծախսել», ինչ է տվել և ինչքանը իր հոգուց ու պարզ է, որ չէր կարողանում բաժանվել իր «փոքրիկներից»: Եվ դա էր միակ պատճառը: Այդպես էլ ասում էր.«Սատանան գիտի, թե ոնց կկախեն, որտեղ կկախեն, չէ՞ որ մի օր էլ կարող են նկարից ձանձրանալ, մեղկ են չէ՞, իսկ ինձ մոտ ապահով են զգում իրենց: Թող մնան, «жалко их мне»:
      « Жалко»,- ասում էր, կարծես կենդանի էակի մասին էր խոսում:
      Տարիներ հետո ես էլ համոզվեցի, որ նկարելու տառապանքը՝ չափով մեծ թե փոքր նույն տառապանքն է, և թերևս փոքր չափը ավելի դժվար:
       Բաշբեուկի փոքրիկ, մանրակերտ նկարներում սյուժետային կամ բովանդակային բարդություններ էլ չկան, որ անհրաժեշտ լինի առանձին վերլուծությունների, բացի կրկեսային պարզ տեսարաններից: Նրա կտավներում սյուժետային որևէ մտադրություն փնտրելը իմաստ չունի, ինչպես ասենք նմանատիպ (չափի առումով) փոքր հոլանդացիների արվեստում, կամ նույնատիպ ֆրանսիական արվեստում, որոնք կառուցված են սյուժետային առանցքի շուրջ: Բաշբեուկի կտավների վրա տեղադրված կանայք իրենք էլ չգիտեն, թե ինչով են զբաղված, պարզապես կանայք են՝ իրենք իրենցով «հիացած» և տարբեր դիրքերով ցուցադրում են իրենց նազելի մարմինները, առանց ազգային հատկանիշների, առանց ակսեսուարների, որպես նկարչի երևակայությամբ ստեղծված կենդանի, հմայիչ կանանց ընդհանացված կերպարներ: Եվ այդ ընդհանրացումներից են ստանում, հատկապե սնկարնեի արտատպություններում մոնումենտալ, որմնանկարային արժեքավորումները:
       Բաշբեուկի նկարչությունը կմնա խորթ և անհասկանալի նրանց, ովքեր կուզենան կամ կփնտրեն նրա նկյարներում խորը «փիլիսոփայական» բովանդակային դրսևորումներ գտնել: Պարզապես նկարիչը և իր կանայք «հրավիրում» են դիտողին հիանալու իրենց գեղեցկությամբ, մասնակիցը դառնալու իրենց ուրախությանը, ինչպես ասենք նույն Ռուսթավելի պողոտայում զբողնող կանայք, որոնց մոտենալը կամ շփվելը կհամարվեր անպարկեշտություն: Բայց հիանալ նրանոցվ հեռվից, անհրաժեշտ տարածության վրա, կարող ես և ինչքան ուզում ես…
        Եվ նկարում էր կին, կին, կին… բոլորը գայթակղող «չարաճճիներ», իրենք իրենց համար մի որևէ ոչ բարդ գործով զբաղված, բայց կրքոտ, հմայիչ, խորհրդավոր, անհասանելի:
        Այդպիսին են Բաշբեուկի վերջին երեք տասնամյակներում նկարած բոլոր նկարները՝ «Ճոճանակի մեջ ճոճվող կինը», «Կենդանաբանական այգում», «Փղերի մոտ», «Զրուցող կանայք» և այլն:
       Ինչպես ասացինք, Բաշբեուկի նկարներում տղամարդ անձնավորություն չես տեսնի: Միակ տղամարդը, որին արժանացրել է պատկերման՝ իր երկու ինքնանկարներն են և մեկ աշխատանք էլ «Ձի լողացնողը», որին էլ թիկունքով է նկարել և դժվար չէ տեսնել Բաժբեուկին շրջված…
        Բոլորովին արհամարհված չպիտի համարել տղամարդկանց ներկայությունը նրա կտավներում, դա կարող էր սյուժետային հանգամանքի առիթ ստեղծել և թերևս կա նաև «վատ թաքնված» խանդ դեպի իր «ստեղծած» կանայք: Տղամարդու ներկայությունը նա չի ցանկացել իր ստեղծած «հարեմային աշխարհում»: Էգոիզմի նման մի բան, որը պիտի որ «ներվի» նկարչին: Բավարարված կլինենք նաև, եթե հիշենք, որ Ջորջոնեն, Տիցիանը, Գոյան, Դելակրուան, Կուրբեն, Էնգրը, Ռենուարը և մյուս կին նկարողները բոլորն էլ ավելորդ են համարել «կողմնակի անձի»՝ տղամարդու ներկայությունը իրենց «ստեղծած» կնոջ մոտ:
        Եթե ինձ թույլ տամ բնորոշելու Բաշբեուկին որպես մարդ, որպես քաղաքացի, ապա պիտի ասեմ, որ խառնվածքով ռոմանտիկ պիտի համարել նրան, իսկ ավելի ստույգ՝ երազող, թախծող, իսկ առավել ստույգ՝ իր ժամանակի հետ ոչ մի հոգեկան առնչություն չունեցող, 30-ականների ահեղ օրերից դուրս, լուսանցքում: Մարդ, որն անգամ թերթ չէր կարդում, և որտե՞ղ, Թբիլիսիում, խլրտացող իրադարձությունների կենտրոնում, ժամանակի չար ֆենոմեն Բերիայի քթի տակ… Բայց տես, որ կարելի էր…
       Անգամ զոռով, ստիպողաբար չկարողացան նրան դարձնել «նկարիչ-քաղաքացի» և ընդամենը մի պատվերից հետո ձեռք քաշեցին նրանից, անգամ ուզեցին մեղադրել… որ դիտմամբ է վատ նկարել: Բայց եղան բարի մարդիկ, որ համոզեցին «վերևներում» նստածներին, որ այդ մարդուց «լուրջ» նկար չի կարելի սպասել և նույնիսկ հաշվի չառան մի հայ պնակալեզի ամբաստանությունը, թե Բաշբեուկը դիտմամբ է վատ նկարել և նկարել է ոչ թե իր ունեցած արտասահմանյան ներկերով, այլ սովետական ներկերով: Եղավ քաշքշուկ, հարցաքննություններ, բայց բարի մարդիկփրկեցին նրան սպասվող վտանգից: Օգնեց նաև Չարենցի միջոցով Երևանում կազմակերպված ցուցահանդեսը և գուցե հենց Չարենցի միջնորդությունը:
       Եվ Բաշբեուկը մնաց իր ստեղծած «կանանց հանրապետության» մեջ, որպես կին նկարող, որն էլ չէր կարող հետաքրքրել ժամանակի գործիչներին: Փաստորեն իր «ապաքաղաքացիությունը» ազատեց իրեն հետագա գլխացավանքից: Չնայած իսպանական հեղափոխության դեպքերի ժամանակ մի անգամ անդրադարձավ քաղաքացիական թեմային և նկարեց իր փոքրիկ, սիրունիկ աղջկան՝ Լավինիային իսպանացի զինվորի գլխարկով (պիլոտկա), իսկ հետո էլ տեսանք Լավինիայի դիմանկարով մի կոմպոզիցիա՝ իսպանուհին դրոշակով, որը փոքր-ինչ հիշեցնում էր Դելակրուային: Դա էլ նշանակում էր, որ եթե ուզենար, կարող էր «քաղաքացիություն» ցուցաբերել:
        Չարենցը Բաշբեուկի հետ ծանոթացել էր Էդ.Խոջիկի միջոցով, որն այդ ժամանակ ապրում էր Թբլիսիում: Խոջիկը Չարենցին տանում է Բաշբեուկի արվեստանոց: Չարենցը, որը զարմանալի բազմակողմանի իմացության տեր էր, անմիջապես հասկանում է Բաշբեուկի արժեքը և հետևանքը լինում է 1934 թվականի ցուցահանդեսը Երևանում:
      Բաշբեուկը պատմում էր, որ Չարենցը առաջարկել է նկարել իր ընտանեկան դիմանկարը, որը գլուխ չի եկել Բաշբեուկի պատճառով: Նա վախեցել էր այդպիսի լուրջջ պատկերից, և արդարանու էր ասելով, թե նման աշխատանքի փորձ չուներ ու հետո էլ ավելացնում, որ Չարենցի բարդ, անհասկանալի էությունը, գունատությունը վախեցրել են իրեն.
      — Его бледность меня пугает.
     Պարզապես վախեցել էր պատվերի լրջությունից: Խմբակային նկար մի քանի պերսոնաժներով, իսկպես դժվար գեղանկարչական խնդիր է: Բայց կարող էր փորձել, չէ՞: Բաշբեուկն, առհասարակ, պատվերով նկարել չի կարողացել, որը պրոֆեսիոնալ ծուլություն պիտի համարել: Չէ՞ որ բոլոր մեծությունները վերածնության դարաշրջանում և հետո աշխատել են հիմնականում պատվերով և հրաշքներ են ստեղծել: Սակայն մնում է փաստը, որ չստեղծվեց մի գործ, որը պատիվ կբերեր և՛ Բաշբեուկին և՛ մեր նկարչությանը:
        Չարենցի և Բաշբեուկի ծանոթությունը փոխվում է մտերմության և հատկապես Չարենցի «չհայտարարված» տնային մեկուսացման ժամանակ, երբ բանաստեղծի մոտ գնալը չէր խրախուսվում: Բայց գնացողներ լինում էին: Զարմանալի է, որ Բաշբեուկը այդ շրջանում այցելել է Չարենցին, չնայած վերջինիս զգուշացումներին… Իսկ երբ վերադարձել էր Երևանից Թբիլիսի, պատմում էր մի շատ հետաքրքիր հանդիպման մասին:
      Ինչպես ասացի, Բաշբեուկը թերթեր չէր կարդում, սակայն նա մոլի ընթերցասեր էր և հրաշալի գիտեր ռուսական գրականությունը: Եվ ահա Չարենցի հետ զրուցելիս հայտնում է իր կարծիքը ռուս նորագույն պոեզիայի մասին և հատկապես Մայակովսկու մասին, ասելով, թե «չի սիրում» նրա պոեզիան: Չարենցը մի պահ լռել է, ապա շատ կոպիտ, բարկացած, վիրավորվածի նման ասել.
         — Դու ոչ միայն չես հասկացել Մայակովսկու պոեզիա, այլև առանց քաշվելու ցուցադրում ես քո «տգիտությունը»:
       Կոպիտ է ասել, սակայն ուներ այդ իրավունքը, ժամանակի մեծագույն մեծը լինելով: Իսկ հետո ավելացրել է.
      — Հիմա հոգնած եմ, եթե վաղը գաս, կիմանաս Մայակովսկու մեծությունը:
      «Գնացի տհաճությամբ, բայց հետաքրքրքված,- պատմում էր Բաշբեուկը, — նստած էր սեղանի մոտ, որի վրա տասնյակից ավելի գրքեր կային, արանքներում՝ թղթի պատառիկներ: Գլխով ցույց տվեց աթոռը և վերցնելով սրսկվելու ասեղը սրսկեց ինքն իրեն, իր նիհար ու նեղին ձախ բազուկը՝ հազիվ երակը գտնելով…
        — Նստիր, նստիր, սիրելիս,- ասաց սրսկվելուց աշխուժանալով, — կներես երեկվա կոպտության համար: Իսկ հիմա լսիր, լսիր այն մասին, ինչից անտեղյակ ես, ոչ ոքից չես լսել և չես էլ լսի:
       Ես իսկապես լսեցի բաներ, որ ոչ լսել էի, ոչ էլ կարդացել: Դա երկու ժամանոց մի հրաշք դասախոսություն էր Մայակովսկու պոեզիայի մասին:          Ոչ մի նշած գիրք չբացեց և իր զարմանալի հարուստ ռուսերենով հիշողությամբ կարդաց ողջ Մայակովսկին, բերանացի գիտեր մեկ Բլոկին, մեկ Բրյուսովին, մեկ Բելովին և մյուսներին, փաստորեն մի ամբողջ սերնդի գրածը՝ բացատրելով այդ հզոր խմբի՝ սիմվոլիստներից բանաստեղծական էությունը:
       Ես զարմացած էի նրա հզոր տրամաբանության, ասածի անվիճելիության, պայծառ մտքի վրա: Խոսում էր պարզ, համոզված և պատճառաբանված, այնպես, որ երեխան էլ կհասկանար: Ապշեցուցիչ էին Մայակովսկու անհասկանալի տողերի, պատկերների նրա վերծանությունները, երաժշտականության ու ռիթմի մասին բացատրությունները, որոնք մինչ այդ ինձ խորթ էին թվում:
       Հետո ընկավ բարձին գունատ, հազիվ շնչելով, թույլ, անօգնական, հիվանդ, հյուծված անքնությունից, մշտական սրսկումներից, քնաբեր հաբեր գործածեուց, և երբ տեսա, որ կոպերը ծանրացան, զգույշ, անշշուկ վեր կացա և իջա փողոց՝ ցցնված, մոլորված, չիմանալով, թե որտեղ եմ, օվա որ ժամն է: Քայլում է հարբածի պես, մի տեղ նկատեցի, որ սխալ ուղղությամբ եմ քայլում:
        Բաշբեուկը լռեց ու մենք էլ դուրս եկանք փողոց…
       Չարենցի մեծությունն էլ պոեզիայի անսահման իմացությունն էր և ողջ աշխարհում եղածի մարմնավորումը մի փոքրիկ, հիվանդ, հյուծված մարմնի մեջ և դա էլ չխանգարեց շնագայլերին, մուղդուսիներին, տնային կալանքը դարձնել չորս պատ մի նեղլիկ լուսամուտով իրենցի բարձր, շատ բարձր, որ օրը գիշերից տարբերի միայն: Խիղճը վերացել էր աշխարհից, մարդիկ դարձել էին վախից սմքած ստվերներ… Ոչ ոք սիրտ չարեց ծպտուն հանել, հայ հանճարին կենդանի գերեզման իջացնելու դեմ մի խոսք ասել, ոչինչ չմնաց, ոչ մի կաթիլ արցունք չկաթեց «Գերեզմանի մարմար քարին»:

***

      Քամալյանի հետ մի տակառիկ կարմիր գինի վերցրեցինք և գնացիք Բաշբեուկի մոտ օրվա երկրորդ կեսին, որ գործը ավարտած լինի: Վերցրել էին նաև խինկալի, կուպատի, սուլուգունի, կանաչեղեն և այլ թեթև ուտեստներ: Շուռ տված արկղի վրա շարեցինք ուտելինքերը, լավաշները, իսկ բաժակները բերեց Բաշբեուկը: Ես ոգևորված նրա ակնհայտի լավ տրամադրությունից, բարձրացրի թասը, որ մի ոգեցունց կենաց ասեմ.
     — Մի վտապիր, Էդվարդ, թող մի կտոր բան ուտենք, քանի դեռ տաք են խինկալի, կուպատին,- ասաց,- դեռ ժամանակ կունենաս:
      Ու զնգացին թասերը…
      Կախեթի գինին ինձ համար շարբաթի նման մի բան էր, ամբողջ տակառիկը մենակ կարող էի դատարկել, բայց երկու թիֆլիսցիները՝ վարպետն ու ընկերս, արդեն բլբուլի կերպարանք առան… Քամալյանը խոսեց կես հայերեն, կես ռուսերեն, վարպետը՝ ընտիր ռուսերենով, իսկ ես լռում էի, որ լսող էլ լինի:
       Խմեցինք հայի Աստծո կենացը, որ մեզ պարգևել է Բաշբեուկի ման զարմանալի նկարչի, հետո «գյոզալների» կենացը, որ այցելում են «այս դղյակը»: Բաշբեուկն ուրախացավ ու հաստատեց.
      — Чем не դղյակ, смотрите их сколько и все они молча участвуют на нашем пиру.
       Ես խոսեցի գինու մասին և համեմատեցի մեր հայկական գինին կախեթի գինու հետ ի օգուտ մերի: Բայց Բաշբեուկն ասաց.
       — Մի բարդացրու, Էդվարդ, դու ամեն ինչ բարդացնում ես: Կախեթի գինով կարելի է մինչև լույս քեֆ անել, իսկ ձեր այդ գինուց տեղիցդ վեր չես կանգնի, իսկ հետո էլ գլխացավ կլինի:
      — Кстати, в бочонке кажется пусто?
      Քամալյանը վազեց գինու հետևից, իսկ մենք դուրս եկանք պատշգամբ «ընդմիջման».
      — Այս բոլորը, — ցույց տալով քառանկոյւնի մեծ բակը ասաց նա, — մերն է եղել, իսկ ինձ՝ Բաշբեուկների ժառանգիս, նախնիներիս անվաբ հարստությունից սա է մնացել, շնորհակալ եմ, որ փողոցում չեն թողել:
      Պատահում էր, որ վարպետը նկարչության մասին խոսելիս, կարծես զգուշացնելու համար ասում էր, որ նկարիչը ֆիզիկապես ուժեղ պիտի լինի: Ես կարևորություն չէի տալիս, քանի որ նկարիչներ գիտեի թե՛ Երևանում և թե՛ Թբիլիսիում, որոնց ոչ մի կերպ ուժեղ չէիր համարի, իսկ ես էլ դրա կարիքը չունեի, քանի որ հանրակացարանից մինչև ակադեմիա հաճախ ոտքով էի գնում՝ ափսոսելով այն 10 կոպեկը, որով բուֆետում կարելի էր մի բաժին լոբի ուտել, սիկ պիոներական ճամբարներում և դպրոցում էլ ամբողջ կյանքս ֆուտբոլ էի խաղացել, բասկետբոլ, վոլեյբոլ և այլն ու ինձ համար բնական էր թվում այդ «ուժեղ լինելը»:
       Մի անգամ, երբ գործով Երևան պիտի գայի, առավոտյան մի քիչ շուտ գնացի վարպետի մոտ իմանալու, թե որևէ հանձնարարություն չունի արդյոք և քանի որ դուռ բաց էր, անաղմուկ մոտեցա և քարացա՝ տեսնելով մեր վարպետին կարճ շալվարով արվեստանոցի մեջտեղում, ողջ կանանոցի աչքի առաջ մի վագոնակի ակները ձեռքերին վեր ու վար անելիս: Գիտեի, որ ծանր են այդ ակները, մենք էլ էինք դրանցով վարժվում, երբ լինում էր, և զարմացած, ապշած հայացքս տեսնելով՝ կամացուկ վայր դրեց երկաթե ակները և ծիծաղելով ներս հրավիրեց ասելով.
       — Что привело так рано?
       Հետո հարցրեց, թե ես զբաղվում եմ ֆիզկուլտուրայով թե ոչ, և գնաց խոհանոց լվացվելու:
        Անկողինը, ինչպես միշտ, հավաքած էր, և ես նստեցի մահճակալի ծայրին:
       — Ինչու՞ ես զարմացած, իսկ ինձ համար սովրական է և ամեն առավոտ: Ասել եմ չէ՞, որ նկարիչը ուժեղ և ամուր պիտի լինի: Չէ՞ որ պատահում է օրը տաս-տասներկու ժամ աշխատում է և առհասարակ լավ է, երբ մարդ ուժ է զգում իր մեջ, չէ՞ որ կարող է նաև մեկին մի լկտիության համար պատասխան տալ: Իսկ դու քանի՞ անգամ կարող ես այդ շտանգան վեր հանել:
       — Չեմ փորձել,-ասացի:
       — Իսկ ահա այսպես քանի անգամ կարող ես բարձրանալ,-և հորիզոնական դիրք է ընդունդում հատակին ու ձեռքերով իրեն վեր ու վար է անում: Ես տեղն ու տեղը անում եմ նույնը և արագ: Հետո ժպտում է ու.
      — Իսկ այսպես,-և նույն վիճակում մի ձեռքի վրա է վեր ու վար անում և ես, որ նման վարժություն չէի արել, չկարողացա ինձ վեր հանել և ամոթից կարմրած գլուխս կախեցի…
       — Ոչինչ, կսովորես,-ասաց:
      Ես սպորտի բոլոր ձևերը սիրում էի, բացի ծանրություներ վեր ու վար անելուց, անգամ բոքսով էի պարապել և ասացի, որ այդ «ձևը» չեմ սիրում:
      — Դա իզուր, չէ՞ որ մենք նկարիչներս ձեռքերով համարյա թե գործ չենք անում, ընդամնեը մի վրձին է, որը քաշ էլ չունի, իսկ պատահում է, որ ամբողջ օրը աշխատում ես և վերջում պալիտրան մաքրելլու ուժ էլ չի մնում (բայց նկարչի պաիտրան միշտ էլ մաքուր էր, երբեք կեղտոտ չտեսա):
        — Ну, скажем, как ты будешь поднимать свою девушку, если нужно будет. Չէ, ուժը նկարչին շատ է պետք:
       Ու ես լսեցի բաներ, որ միայն տղամարդը կասի տղամարդուն կես լուրջ, կես կատակ:
       Հետո տետրի թղթի կտորի վրա ինչ-որ բան գրեց, ծալեց և խնդրեց հանձնել Ռուբեն Դրամբյանին և ես դուրս եկա «ֆիզկուլտուրայի դասից» հաճելիորեն հուզված և շփոթված:
       Տես հասնելուս հաջորդ օրը բարեխիղճ փոստատարի պես տարա վարպետիս թուղթը և տվեցի Դրամբյանին, որի հետ ծանոթ էի Թբիլիսիում Թադևոսյանի հետմահու ցուցահանդեսի համար աֆիշա նկարելու առիթով ընդամենը: Ուզում է հեռանալ, բայց Դրամբյանը ասաց.
        — Մի րոպե սպասիր, նամակը կարդացե՞լ ես:
       Ես զարմացած և բարկացած պատասխանեցի.
       — Իսկ ի՞նչ իրավունք ունեի, ինչի՞ տեղ եք ինձ դրել:
       — Մի բարկացիր, սիրելիս, քո մասին է գրված այս թուղթը և ես պարտավոր է հարցնել: Գրված է, որ քեզ թույլատրեմ պատճեներ անելու: Ի՞նչ նկարչի կցանկանաս: Այստեղ գրում է, որ քեզ համար շատ օգտական կլինի, եթե փորձես:
        Տեր Աստված, ես այդպիսի հարցով իրենից բան չեմ խնդրել և եթե կատակ է, հաջող չի, մտածեցի, բայց ոչինչ չասացի: Զարմանքս էլ, վրդովմունքս էլ մի կողմ ծալեցի և համաձայնվեցի հենց վաղն էլ սկսել: Ինձ շատ դուր էր գալիս Վան Դեյկի «Քրիստոսի խաչից իջնելը» և մյուս օրը այդ գործն էլ սկսեցի արտանկարել մի ոչ մեծ կտաի վրա: Եվ ինչպես էլ պետք է լիներ, բան չստացվեց: Երկու օր տանջվելուց հետո, երրորդ օրը Ռուբեն Գրիգորիչը, որ այդ սրահով շարունակ գնում-գալիս էր ու աչքի տակով թեթև ժպտալով նայում արածիս, կանգնեց իմ գլխավերևում և իր բարի, քնքուշ ժպիտով նկատեց, որ ես ոչ թե պատճեն եմ անում, այլ արտանկարում եմ և ավելի ուրախ ձայնով ավելացրեց.
        — Էդվարդ, քեզանից պատճենահանող երբեք չի ստացվի…և ավելի լավ կլնին, եթե Նորքի այգիներում մի քանի էտյուդներ անես, շատ օգտակար կլինի:
        Ես ոչինչ չպատասխանեցի, փասա-փուսա հավաքեցի և տխուր-տրտում տուն գնացի և ոչ միայն այն պատճառով, որ ինձանիից պատճենահանող դուրս չի գա, այլ նրա համար, որ երկու լուրջմարդկանց անհանգստացրել էի բոլորովին էլ ոչ իմ ցանկությամբ: Եվ այդ օրից «պատճեն» բառը լսելիս անգամ «մի տեսակ եմ լինում»: Վերադարձիս սիրելի վարպետս ոչինչ չհարցրեց փքված սփաթս տեսնելով, այլ ընդամենը ասաց.
       — Ладно, забудем.
       Բաշբեուկը նկարում էր նախօրորք մշակած կտավի վրա: Էմուլսիան հիմնաշերտի (գրունտի) վրա չորանալուց հետո ոչ թանձր քսում էր сиена жженная և ստանում էր տաք ոսկեգույն «մթնոլորտ», որի վրա տեղադրված ֆիգուրները անմիջապես հայտնվում էին հաճելի թափանցիկ միաջավայրում: Այդպիսին են նրա կրկեսային սյուժեներով բոլոր նկարները: Գործը հեշտացնելու համար չէր անում, պարզապես ներկի ավելորդ կուտակումներից էր խուսափում, իսկ ներկը չէր ափսոսում, «հունցում» էր ֆիգուրները հաստ շերտերով:
      Պալիտրայի վրա նախօրոք պատրաստում էր համապատասխան ներկերի «շաղախները» և մաստեխինով թեթև խառնում, որ չխամրեն, գույն մնան, ապա այդ մի քանի շաղախներից մի անգամից հավաքում էր փափուկ վրձնի վրա և ծեփում կտավին՝ ֆիգուրները դարնելով ուռուցիկ, ծանր, քանդակի նման…
       Մեր ներկայությամբ և առհասարակ «երկրորդ» անձի ներկայության դեպքում չէր նկարում, բայց պատահում էր, որ գնում էինք հենց աշխատելու պահին…մի տաս րոպե լուռ նայում էինք և ինքն էլ տարված շարունակում էր նկարելը:
        Վերջին տարիների կտավներում նկարում էր մենակ մի ֆիգուրա: Արդյոք «հոգնածություն» էր, թե ինչ-որ ուրիշ մի գաղտնիք կար, բայց մի բան պարզէ, որ նրա կարևորը գույնն էր, լոկալ գույնը, ներկը վերմիլիոնը վառ կարմիր, անխառն և կադմի դեղինը կարմիրի հետ, կամ ուրիշ երկու-երեք գույնի պարզ հարաբերություն:
        Բաշբեուկը մտավ հայ դասական գեղանկարչության մեջ, որպես փոքր չափի նկարչության անզուգական վարպետ: Փոքր չափի նկարը նրա տարերքն էր, համոզմունքը: Ասում էր, թե նկարի արժեքը չափերի մեջ չէ, և դա էլ իհարկե, նորություն չէր նկարչության մեջ, թեև մեր հայ դասական նկարչության մեջ կարելի էր նորություն համարել, եթե հիշենք, որ շատ քիչ գործեր են մնացել մեր դասականներից, մի քանի փոքր չափի հրաշալի դիմանկարներ Հ.Հովնաթանյանից, Վ.Սորենյանցից: Մեր դասականների սիրած ժանրերը եղել են դիմանկար, բնանկար և նատյուրմորտ:                        Բացառություն է զարմանահրաշ վարպետ Հ.Կոջոյանը, որը կարողացավ շարունակություն ստեղծել մեր մանրանկարչության համար՝ստեղծելովշեդևրներ, միացնելով միջնադարը իր ժամանակի հետ, բայց դա բառացություն էր և ուրիշ ոչ ոքի հասու չդառավ:
        Հետագայում՝ 40-50-ական թվականներին «փոքր նկարը» շրջանառության մեջ մտավ Բաշբեուկի հետևորդների՝ Ա.Նալբանդյանի, Մ.Քամալյանի և Է.Իսաբեկյանի նկարներով, որոնք ի թիվս մեծ բազմաֆիգուր կոմպոզիցիաների «իրենց համար» նկարում էին նաև մանրապատումներ հաճելի գունային շաղախով…այն ժամանակներում գործածվող «թանգարանային», ոչ «պլեներային» սկզբունքներով, որը համատարած հասկացություն էր դարձել և մի տեղ էլ ձանձրալի իր սերտված մտածելակերպով:
       Իսկ Բաշբեուկը հակառակ «ժամանակի թելադրանքի» իր շարունակությունը ունեցավ մի քանի սերունդների մեջ, «դպրոցանման» մի բան, որը, սակայն, չունեցան մեր դասականներից շատ ճանաչված, հարգված նկարիչներ և կրկին բացառությամբ վարպետ Կոջոյանի, որը ստեղծեց գրաֆիկայի, գրքի ձևավորման «կոջոյանական» դպրոց իր պոլիգրաֆիկ բարձր արժանիքներով, հմայքով:
         Մեծ չէր Բաշբեուկ-Մելիքյանի ժառանգությունը:
        Ծուլություն չէր, պարզապես դժվար էր ստացվում, ստեղծվում, իրեն իսկ ասելով՝ երկու թզաչափ նկարի վրա պատահել է, որ ամիսների ժամանակ է պահանջվել և այդ այն դեպքում, երբ պատրաստի կտավը կարծես մի շնչով է կատարվել, իսկ այդ շունչը գալիս է հոգեմաշ տառապանքից հետո միայ, եթե գալիս է , այդ «եթե»-ի մասին էլ ինքն ասում էր, թե պետք չէ շտապել, պետք է համբերատար սպասել այն պահին, երբ ոգևորությունը (մուսսան) նորից կբարեհաճի քեզ այցելել և ընդամենը կես կամ մի ժամվա աշխատանք ու նկարը կլինի այնպիսին, ինչպիսին սկսելիս երևակայել, պատկերացրել ես…
       Մեզ հետ խոսելիս Բաշբեուկը դառնում էր «ուրիշ» մարդ, մտածկոտ, տխուր հայացքով պատին կախված կտավների վրա «շրջելով» ու հիշելով, թե ամեն մեկը ինչքան բան են տարել իր հետ՝ իր հոգուց, երազներից, երևակայությունից, և հիմա արդեն զարմանալի չեն թվում նրա «տարօրինակությունները», որ չէր ուզում բաժանվել իր երգած «փոքրիկներից»: Ու հավաքել էր իր շուրջը «Շահնշահին» վայել հարեմանման մի բան, որտեղ ոչ մի խանգարող չէր կարող լինել, իրենն էին բոլորը…
       Բաշբեուկի երկնած նկարների թիվը թերևս չի անցնի մի քանի հարյուրից, բայց եկեք հիշենք, որ Մեծն Լեոնարդոյից դրա կեսի չափն էլ մեզ չի հասել…կամ Վան Էյկից ընդամենը երկու տասնյակի չափ: Սակայն եղել են նաև հրաշագործ նկարիչներ, որոնք անհաշիվ պատվերներ են ունեցել և թևերը «քշտած» նկարել են ու նկարել: Ասենք Ռուբենսը, որ արվեստանոց է ունեցել և Վան Դեյկի, Յորդանսի նման «աշակերտներ», որոնք հսկում էին էսքիզից նկար ստեղծելու պրոցեսը մաեստրո Ռուբենսի պետական — դիվանագիտական գործերով բացակայելու ժամանակ և այդ ընթացքում աշխատում էին հատուկ վարպետներ տարբեր դետալների վրա՝ սկսած կենդանիներից, գազաններից, թռչուններից, մինչև նատյուրմորտներ, ճարտարապետություն և այլն: Եվ միայն վերջում՝ «գլխավոր վարպետի» միջամտությամբ ավարտվել է գործը:
       Այդպես է եղել:
       Հզոր բան է այդ վարպետ կոչվածը, որն էլ նշանակում է, թե ինչքան մեծ է եղել նկարչության պահանջն ու արժեքը երջանիկ ժամանակներում, երբ ասվել է, թե նկարչությունը թագավորների, հերցոգների արվեստ է: Եվ գնել են Հոլբայնից նկարը, շարելով գուլդենները նկարի վրա… Ինչքան կտեղավորվի: Զառանցանք չէ, պատմական փաստ է:
       Բաշբեուկի հավանած նկարիչների ցուցակը մեծ չէր: Ինչպես ասացի, իր ժամանակակիցներից առաջինը Թադևոսյանն էր, որին ծանոթ ու մտերիմ էր և ակնածանքով էր հիշում… Վրաց նկարիչներից՝ Լադո Գուդիաշվիլին և Դավիթ Կակաբաձեն, որոնց գործերից առանձնացնում էր վաղ շրջանի աշխատանքները, հավանում էր ննաև Վ.Սուրենյանցին՝ ավելացնելով սակայն.
       — Не мой художник, но очень серьезный.
       Սիրում էր Հակոբ Հովնաթանյանին, հատկապես մեր պատկերասրահում գտնվող կանացի դիմանկարները, որոնցից մի քանիսը համարում էր «подлинные шедевры»:
       Գուցե ուրիշ նկարիչների էլ էր հավանում, բայց ես թվեցի նրանց, ում անունը լսել էի զրույցների ժամանակ: Եվ այսպես Ալեքսանդր Բաշբեուկ-Մելիքյանը Թիֆլիսի հայկական գեղանկարչական դպրոցի ներկայացուցիչ, Հակոբ Հովնաթանյանի հետ միասին պիտի դասվի հայ գեղանկարչության դասական վարպետների շարքը, որքան էլ որ նրա գործերը լինեն տարբեր իրենց չափերով և բովանդակությամբ, որքան էլ նա լինի ինքնատիպ անհատականություն:
     Հենց դրանով է հարուստ և անկրկնելի մեր հզոր դասական գեղանկարչությունը:

 

Էդուարդ Իսաբեկյան

 

[1]Բաշբեուկ-մեծ գլուխ, մեծագլուխ /պարսկերեն, թուրքերեն/