Մեսրոպյան Ս. (հարցազրույց) — Ուշիմ եղիր, զանգեր են ղողանջելու — թերթ, «Հայ զինվոր», Ե., 27.05.-03.06.2000

      Ժողովրդական նկարիչ, պրոֆեսոր Էդուարդ Իսաբեկյանը, չնայած իր 86-ամյա հասակին, բավական առույգ ու մի քիչ էլ կռվազան է ընդունում ինձ՝ վերջին մի քանի օրերին լրագրողական համառությամբ իրեն «հետապնդողին»: Բայց իր «կռվազանությունը», մի տեսակ, բարեհոգի է, և մեր զրույցը, չնայած ժամանակ առ ժամանակ արվեստագետի հախուռն բռնկումներին արդեն ոչ թե իմ դեմ ուղղված, այլ մեր «արտաքին և ներքին թշնամիների»,- ի վերջո, կայանում է: Ի դեպ, պարոն Իսաբեկյանը «թշնամի» բառի իր ստուգաբանությունն ունի. նա այդ բառի հնչյուններում օձի «թշշոց» ու «ֆշշոց» է լսում:
     — Պարոն Իսաբեկյան, թեև Դուք հասարակությանը ծանոթ եք իբրև նկարիչ, բայց ես ուզում եմ խոսակցությունն սկսել Ձեր «Իգդիր» գրքից, որն առաջին անգամ հատվածաբար հրապարակվել է «Սովետական գրականություն» ամսագրում՝ 1988թ, այնուհետև՝1994-ին լույս է տեսել առանձին գրքով: Հուշագրության վերջաբանում, որ Դուք վերնագրել եք «Մենախոսություն», իսկ ես կանվանեի «Հիշատակարան»՝ միջնադարյան մեր գրիչների և ծաղկողների հիշատակարանների նմանությամբ, Դուք մատնանշել եք գրական փորձ ձեռնարկելու Ձեր դրդապատճառները՝ Իգդիրի հանդեպ «անսահման սերը, պատկառանքը, հավատը, և ո՛չ երբեք «մի բան գրելու» անվայել հավակնությունը»: Չե՞ք կարծում, որ այս ամենի հավաքական անունը կարոտ է:
     — Չեմ ուզում մեջը կարոտ դնել, որովհետև, գիտե՞ք ինչպես է, ժամանակն արդուկի դեր է կատարում, նա, ամեն ինչ այնպես է հարթեցնում, այդ թվում՝ նաև կարոտը, որ շատ դժվար է պահպանել: Գիրքը գրելու իմ որոշումը, թող տարօրինակ չթվա, ծնվեց բարկությունից: Պարզապես բարկությունս իր գագաթնակետին հասավ, որ բոլորի մասին գրում են՝ Վանի, Մուշի, Սասունի, իսկ Իգդիրը կարծես գոյություն չի էլ ունեցել, կարծես դատարկ տեղ է, դատարկ անուն…Եվ այդ բարկությամբ էլ գրել եմ, բայց դա երևի կարոտ է դարձել:
     — Ըստ իս՝ մեծ սիրով եք գրել:
Այո, նաև՝ սիրո՛վ: Ի վերջո, դա ինքնակենսագրական վեպ է: Իգդիրը կարգին մեծ քաղաք էր, 10 հազար բնակիչ ուներ: Այն ժամանակ Երևանի բնակչությունը 18-20 հազար էր: Պատկերացնու՞մ եք, թե Իգդիրն ապագայում ի՞նչ էր դառնալու…
      — Դուք գրում եք.«Մենք, այսինքն՝ քո հողի վրա ծնվածներս, քեզ մոռանալու իրավունք չունենք»: Թույլ տվեք չհամաձայնվել Ձեզ հետ, ես (և ինձ նման շատերր) Արևմտյան Հայաստանի կամ Արցախի կամ Մեղրու հողում չեմ ծնվել, սակայն իմ արյամբ եմ զգում այդ հողի հարազատությունը:

-Պատմական իրողություններ կան, որ ամեն րոպե չես կարող հիշել: Էդ արյան կանչն ուրիշ բան է, մեկի մոտ կարող է ուժեղ լինել, մյուսի մոտ՝ թույլ, կամ առհասարակ չլինել: Ընդ որում, ավելի հաճախ՝ հենց չլինե՛լ, քան լինել: Գուցե ինչ-որ խթան է պետք, որպեսզի այդ արյունն արթնանա ու «կանչի»: Ասենք, ինչպիսին հայրենակցական միություններն են: Մի քանի օր առաջ «Իգդիր» հայրենակցական միության անդրանիկ ժողովն էր, գրեթե 200 հոգի հավաքվել էին Սուրբ Սարգիս եկեղեցու մեծ ընդունարանում… Ինչ եմ ուզում ասել.վերջապես իգդիրեցիներն էլ շարժվեցին տեղներից, վերջապես արթնացան: Ախր, Իգդիրի հետնորդ ժառանգները շատ-շատ են…Ինչևէ, այդ ժողովում, որտեղ ինձ պատվավոր նախագահ ընտրեցին, ես ասացի, եթե կարգին, իսկական գործ չպիտի անենք, այն էլ՝ այսքան ուշացումով սկսելուց հետո, եկեք առհասարակ ոչինչ էլ չանենք: Բայց իգդիրցի միջին տարիքի սերունդը շատ հաստատակամ էր և ոգևորված: Հայրենակցական միությունները, ես համոզված եմ, նպաստում են հայրենասիրության, հայրենիքի ոգին վառ պահելուն: Ասենք, հիմա սա հայրենասիրություն էլ չի.սա հայ լինելու հարց է: Հիմա շատ դժվար է հայ լինել և հայ մնալ: Երբեք այս խնդիրն այսքան սուր դրված չի եղել, որքան հիմա, երբեք արտագաղթն այս չափերի հասած չի եղել: Ախր, մենք մեր թշնամիներին ենք ուրախացնում, թշնամիներով ենք, չէ՞, շրջապատված, ու մեր թշնամին մե՞ր մեջ է…

-Պարոն Իսաբեկյան, վերջերս հայրենի հողում ամփոփվեց մեծն Զորավար Անդրանիկի աճյունը: Այսօր արդեն հայրենիքում է նաև Իգդիրի երևելի զավակներից մեկի՝ Դրաստամատ Կանայանի աճյունը, որ հողին կհանձնվի Բաշ-Ապարանի հուշահամալիրում: Դուք, Ձեր իսկ հավաստմամբ, Իգդիրի մասին «ավելի շատ լսել եք, քան տեսել»: Արդյո՞ք Դրոյի անունը նույնպես Ձեր մանկական հուշերից է հառնում, ընտանեկան խոսակցություններից ու զրույցներից:

-Ո՛չ: Մեր ընտանիքը Դրոյի հետ որևէ առնչություն չի ունեցել: Իմ պատանեկությունն էլ համընկավ Հայաստանի խորհրդայնացման ժամանակաշրջանին, երբ կարծես մի լուռ համաձայնությամբ չէր կարելի տալ Դրոյի, Նժդեհի, անգամ Իգդիրի անունները: Երբ որոշեցի գրել Իգդիրի մասին, պարտավոր էի նաև Դրոյին անդրադառնալ: Ես պրպտեցի՝ որքան կարող էի և որքան հնարավոր էր այն ժամանակ՝ 70-80-ական թթ., բայց շատ բան չկար, ուստի ես շատ կցկտուր անդրադարձել եմ Բաշ-Ապարանի ճակատամարտին միայն: Ավելին, մեր վայ-պատմաբանները նույնիսկ խեղաթյուրված «փաստեր» էին հրապարակ նետում, թե իբր Դրոն զորք է կուտակել և Հայրենական պատերազմում մինչև անգամ կռվել է մեր դեմ՝ սա բացարձակ բանդագուշանք է: Դրոն, Նժդեհն այդ ժամանակ զբաղված էին մահվան ճամբարներից հայ գերիներին ազատելով, որպեսզի թուրքերի հավանական հարձակման դեպքում նաև նրանց միջոցով կարողանան հակահարված տալ: Չէ՞ որ թուրքերն սպասում էին, թե Ստալինգրադն ինչ վերջ կունենա, որպեսզի մտնեն Կովկաս, և առաջին հերթին՝ Հայաստան:

-Ձեր մեծածավալ կտավը պատկերում է Իգդիրի երևելիներին: Ովքե՞ր են նրանք:

-Այս կտավը գրքից հետո եմ ձեռնարկել: Սկզբում ուզում էի պարզապես մեր տոհմի մարդկանց նկարել՝ պապերիս, որոնցից միայն մեկին եմ տեսել՝ մայրական պապիս, որ 106 տարի ապրեց, տատերիս, որոնց պիտի հնարեի, քանի որ չեմ տեսել ոչ մեկին: Երբ աշխատանքն սկսեցի , հանկարծ մտածեցի՝ ինչու՞ միայն մերոնց նկարեմ, արի նկարեմ առհասարակ նշանավոր իգդիրցիներին: Բոլորին, իհարկե, հնարավոր չէր տեղավորել կտավի վրա, 50 պերսոնաժ կա, մի քանիսն էլ պիտի ավելացնեի, բայց աչքերս՝ տեսողությունս, դավաճանեցին, ու այդպես էլ անավարտ մնաց: Կտավում Դրոն է, Ավետիս Ահարոնյանը, Խաչատուր Կանայանը, Թադևոս Ավդալբեկյանը, պրոֆեսոր Շավարշյանը: Ես էլ կամ: Խորիկին՝ Խորեն Աբրահամյանին չհասցրի նկարել:

-Պարոն Իսաբեկյան, իմ տպավորությամբ՝ իգդիրցիները զենքի, զորավարի պաշտամունք են ունեցել, ճի՞շտ է:

-Այո, պատահական չէ, որ նրանց մեջ լիքը Վարդաններ, Մամիկոններ կան: Դա, իհարկե, չի նշանակում, թե իգդիրցիները մարտատենչ են: Ես ուզում եմ հիշել Դրոյի խոսքերը.«Ես ոչ մեկ ժողովրդի հանդեպ ատելություն չունեմ, բայց վայ այն ազգին, որ կհամարձակվի հայ ժողովրդին վատություն անել, լինի թուրք, ռուս կամ այլ ազգի, ես զենք պիտի վերցնեմ նրա դեմ…»: Ավելի դիպուկ և հրաշալի հնարավոր չէր ասել:

Մենք գաղթել ենք 1918թ, Իգդիրի ռուսական սահմանապահ զորագնդերի և իգդիրցիների ջոկատների ուղեկցությամբ: Նրանք պահեցին Օրգովի լեռնանցքը, և ամբողջ Սուրմալուն գաղթեց՝ առանց զոհերի: Մեր գաղթելուց հետո էլ թուրքերն ու քրդերը երկար ժամանակ չէին համարձակվում մտնել Իգդիր, որովհետև վախենում էին, Դրոյի անունն իսկ սարսափի էր մատնում նրանց:

-Ձեր կարծիքով, մեր նշանավոր զորավարների «վերադարձը» հայրենիք կնպաստի՞ հայրենասիրական ոգին բարձրացնելու:

-Անպայման: Դրոյի աճյունի տեղափոխումը իրեն իգդիրցի համարող յուրաքանչյուր մարդու համար մեծ խորհուրդ ունի: Եվ նրա աճյունը ամփոփելու վայրը նույնպես՝ Բաշ –Ապարանի հուշահամալիրը, շատ լավ է ընտրված:

-Ի՞նչ կարծիքի եք Արցախյան պատերազմի և մեր բանակի մասին:

-Ծանր պատերազմ էր, և հաղթանակը մեծ զոհերի գնով ձեռք բերվեց: Եվ առավել ցավալի է, որ հիմա կարծես այդ թափված արյան վրա առուտուր է գնում:

Երբ մենք խոսում ենք մեր հողերի մասին, թուրքերն ասում են՝ մենք արյունով ենք նվաճել այդ հողերը, եթե կարող եք՝ դուք էլ արյունով ետ նվաճեք…Բա հիմա Արցախը մենք արյունո՞վ չենք նվաճել, ի՞նչ «գրավյալ տարածքների» վերադարձի մասին են խոսում: Մանավանդ, որ մենք մեր հողերն ենք ազատագրել, վերանվաճել, ոչ թե օտարինը:

Մեր բանակը պետք է հզոր լինի՝գիտակցվա՛ծ հզոր: Ամեն մի զինվոր պետք է խորապես գիտակցաբար՝ «իմացյալ» կերպով զենք վերցնի: Եթե այս գիտակցությունը չլինի, ոչ մի զորավար չի կարող կռվել և հաղթել, նա զինվորին կարող է զոռով հանել խրամատից, բայց այդ զինվորով չի կարող հաղթել: Խորհրդային բանակում կոմիսարներ կային: Իսկակա՛ն կոմիսարներն իրենք էին գրոհի տանում զինվորներին: Այ, այդ կոմիսարների ինստիտուտը պիտի վերականգնվի, յուրաքանչյուր զինվորի պիտի գուրգուրել սեփական զավակի նման, և զինվորն էլ պետք է խորապես գիտակցի, որ զենք է վերցնում հայրենիքը պշտպանելու համար:

-Պարոն Իսաբեկյան, Դուք առհասարակ լավատե՞ս մարդ եք, թե՞ հոռետես:

-Ես իրատես եմ: Համենայն դեպս, ես այդպես եմ կարծում: Պարզապես հիմա մեր կյանքում լավ բաներն այնքան քիչ են ու երբ դժգոհում ես, թվում է, թե հոռետես ես: Ոչ, ես իրատես եմ:

***

Էդուարդ Իսաբեկյանն այսպես է ավարտում իր «Իգդիր» հուշագրությունը.

«Սիրելիդ իմ Իգդիր, դու ամեն օր արևածագին նայիր Արազի կողմը, դեպի Մարգարայի կամուրջը, ավելի հեռուն, դեպի Սարդարապատ, ուշիմ եղիր, զանգեր են ղողանջելու…»:

Երանի այն օրը, որ կլսենք այդ ղողանջը: