Գուլակյան Հ. — Հոգևոր անոմալիա` թագ առանց տիրոջ — թերթ, «Նորաթերթ», Ե., հ.54, 24.03.2000

Հարցազրույց Երևանի գեղարվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր, ժողովրդական նկարիչ Էդ.Իսաբեկյանի հետ

     — Սփյուռքահայ արձակագիր Լևոն-Զավեն Սյուրմելյանը պատկերավոր մի արտահայտություն ունի.«Փոքր ազգերը մարդկության թագի ադամանդներն են, զարդաքարերը»: Չեր կարծիքով՝ ինչպե՞ս ենք զարդարել այդ թագը:
     — Անցնող դարում ապրել ենք այնպիսի հասարակարգում, որն իրեն դեռ չի սպառել: Եղան ապաշնորհ ղեկավարներ, որոնք, կարծես, զոռով սպանեցին հասարակարգը: Գորբաչովի արածն, օրինակ, կործանեց մի հզոր երկիր, որի համար շնորհավորանքներ ստացավ Ռեյգանից և Թետչերից: Վերջինս ասել էր.«Ահա մի մարդ, որի հետ կարելի է աշխատել»: Ի՞նչ նկատի ուներ այդ կինը, չգիտեմ, բայց կոմունիստների երկրում բոլոր փոքր ազգերը հնարավորություն ունեցան ապրել և ստեղծագործել: Միջինասիացիները, որոնք, կարելի է ասել, վաչկատուն էին, տափաստաններից եկան և թատրոնի ու օպերայի տեր դարձան, ակադեմիա հիմնեցին և այլ: Ակադեմիայի գաղափարը մենք, իհարկե, վաղուց ունեինք.պետք է միայն գար Օրբելին, որ բացեր ԽՍՀՄ ակադեմիայի հայկական մասնաճյուղը, որպեսզի հռչակեինք մեր մեծերի անունները՝ Մ.Աբեղյան, Հ.Աճառյան, Ս.Մալխասյան, Հ.Մանանդյան, Ա.Տերտերյան, Վ.Համբարձումյան, Գ.Ղափանցյան, Լ.Օրբելի, Ա.Ջիվիլեգով, Ա.Ալիխանյան, Հ.Բունիաթյան, Ա.Հովհաննիսյան, Վ.Գուլքանյան, Է.Հասրաթյան և շատ ուրիշներ, որոնցից յուրաքանչյուրը մի ինստիտուտի գործ է արել: Ընդունված է ասել, որ մեր գիտությունն ու մշակույթը բուռն վերելք ապրեցին այդ հասարակարգում: Ոսկեդարի նման մի բան էր դա: Հիշենք ի՜նչ կոմպոզիտորներ, նկարիչներ, գիտնականներ ունեցանք: Այսօրվա մեր վիճակն այդ թագի վրա մարգարիտ դառնալու հավակնություն չունի, չնայած մեր ժողովուրդը մնում է նույն տաղանդավորը: Ազգովի հայտնվել ենք այնպիսի վիճակում, որն արդեն այդքան տաղանդներ չի ծնի:
     — Ներեցեք, բայց Հովհաննես Թումանյանն այլ կարծիք ուներ.«…հայ ժողովուրդը ինչ բարձր բան կատարել է, միշտ կատարել է՝ չնայելով նեղ ու դառն ժամանակին»:
     — Այդ ժամանակ ռուսական մշակույթն այնքան բարձր մակարդակ ուներ, որ հայկականն իրավունք չուներ ետ մնալ, մեր մտավորականները մեծ չափանիշների հետ գործ ունեին, անմիջական շփումներ կային, որոնք իսկապես բարերար ազդեցություն ունեցան: Այսօրվա մեր չափանիշը մեր հարևաններն են, որոնց ստեղծածով չես կարող հիանալ, ոչ էլ ընդօրինակել կամ գնալ նրանց ուղով: Այնպիսի թշվառության մեջ է այսօր մեր մտավորականությունը, որ հասել է իր վերջնահանգրվանի եզրագծին: Կարճ ասած նոր մտավորականություն պետք է ստեղծվի:
      — Այսինքն:
      — Նոր ժամանակը պետք է ստեղծի իր մտավորականությունը: Առայժմ մեր ունեցած մտավորականությունն ստեղծվել է անցյալի մշակույթի հիմքերի վրա: Այդ մտավորականների մեծ մասն այլևս չկա: մեզանով կավարտվի այդ սերունդը: Անհամեստություն թող չթվա՝ քիչ բան չենք արել: Իսկ այս պետությունը թող ստեղծի ժամանակակից մտավորականություն: Պարտավոր է ստեղծել: Պետությունը պետք է հետամուտ լինի դրան: Բայց պետական այրերն այնքան են խճճվել իրենց տնտեսական և մանավանդ, անձնական հարցերի մեջ, որ…
      Մարդը, եթե անընդհատ հիշի իր անձնական հարցերը, մտավորական չի դառնա: Մտավորականը պետք է անձնագոհ նվիրվի իր գործին: Հիշենք ի՜նչ ահռելի հասարակական գործունեություն էր ծավալել Հովհաննես Թումանյանը: Լավ օրինակներ շատ ունենք: Բայց միայն օրինակներով չես սնվի, ժամանակն իրենն է անում: Այս կապիտալիստական հասարակարգ կոչվածը, որ մեղմացրել, անվանել ենք ազատ շուկայական հարաբերություններ, ինքը պետք է ստեղծի իր մտավորականությունը, այլապես ոչինչ չենք ունենա: Ամեն տարի բյուջեն քննելիս տեսնում ենք ինչ է տեղի ունենում: Ի՞նչ մտավորականության մասին կարող է խոսք լինել, կարող է միայն կորուստ լինել, և մի երկու-երեք սերունդ կկորցնենք: Դա անդարձ կորուստ է լինելու…
     — Արվեստը նաև փիլիսոփայություն է: Այսօր փոխվե՞լ է նրա բովանդակությունը:
     — Արվեստի փիլիսոփայության բովանդակությունն առհասարակ չի փոխվում: Հարցերը մնում են նույն խորության մեջ: Չի փոխվում նաև դրանց ընդգրկումը:
Իսկ ճշմարիտ նկարիչները բնապաշտ են: Մեր բոլոր դասականները բնապաշտական փիլիսոփայության թևին են պատկանում:
    — Մեր մշակույթն այսօր շատ քաղաքականացված չէ՞:
    — Ամեն ինչ է քաղաքականացված: Անգամ մեր երեխաների մանկությունը: Թատերական հրապարակում այլևս բազմամարդ ցույցեր չեն լինում, բայց միշտ մարդաշատ է: Նշանակում է՝ ժողովուրդն ուզում է գտնել իրեն հուզող հարցերի պատասխանները, սակայն շարունակվում է տապակվել իր յուղի մեջ: Շարունակեմ միտքս փիլիսոփայության մասին: Մեր վիճակը փիլիսոփայության հետ կապ չունի, իսկ եթե, այնուամենայնիվ, կապ կա, դա աղքատի փիլիսոփայությունն է: Ախր գոնե մի ինչ-որ բան պիտի ստեղծես, որ կարողանաս բռնել դրա զարկերակն ու փիլիսոփայել…
       Ամեն անգամ մշակույթի նախարար փոխելով մշակույթ չի ստեղծվում: Մշակույթը թանկ հաճույք է, իսկ մենք շատ աղքատ ենք: Պետության աղքատությունն այլ բան է: Հիմա նույնիսկ աշուղ ու գուսան չունենք: Ու՞ր են այսօրվա հավասիները, աշոտները, մյուսները: Գյուղերում նույնիսկ բանահյուսություն չկա…
    — Մեր օրերում, երբ մթնոլորտն այսքան գերքաղաքականացված է, կարո՞ղ է արվեստագետը կտրվել այս գաղջ միջավայրից և զբաղվել միայն իր խնդիրներով, մշակույթի հարցերով:
    — Առայժմ դա հնարավոր չէ: Մեր վերջին դասականը Մարտիրոս Սարյանն էր: Նա կարո՞ղ էր հիմա ապրել: Չեմ կարծում: Հրանտ Մաթևոսյանն այսօր քաղաքականությունից է խոսում, ոչ գրականությունից: Քաղաքագետների դար է ոչ միայն մե՛զ համար:
    — Չեմ հիշում՝ ով, երբ, բայց պատկերավոր է ասել.«Մեր ապրած յուրաքանչյուր օրը նման է Ավարայրի»: Ինչպե՞ս եք դա ընկալում:
    -Մի քիչ բարձրագոչ է ասված: Պայքարի գաղափարն է այդտեղ ընդգծված: Այսօրվա պայքարը չի կարելի Ավարայրի հետ համեմատել: Սա փողոցի կռիվ է: Ավարայրի կամ Սարդարապատի դեպքում ամբողջ ժողովուրդը ելավ պաշտպանելու երկիրը: Հիմա, իմ կարծիքով, ժողովուրդը ոչ միայն պայքարելու ցանկություն, այլև հնարավորություն չունի: Ներքին պոտենցիալ չկա: Հո մի քանի հոգով չե՞ն պայքրելու: Ոչ էլ այսօրվա նախարարներն են պայքարելու.որոնք իրենց հոգսն ունեն, մեծ մասամբ իրենց աթոռների և գրպանների մասին են մտածում: Գուցե կան նաև երկիրն այս վիճակից հանելու մասին մտահոգվածներ: Բայց ինչպե՞ս: Այդ վարկերո՞վ…Ինչպե՞ս կարող են սրանք և՛ այդ պարտքերը տալ, և՛ արժեքներ ստեղծել…
     — Համենայն դեպս, մշակույթը շարունակում է գոյատևել: Ինչպիսի՞ երկունքով է ծնվում մերօրյա մշակութային կյանքը:
     — Ցավոք, մեր մշակույթը գոյատևում է, չի՛ զարգանում: Ունեցածով յոլա ենք գնում, եղածով բավարարվում…
    — Մեր նկարիչներից ու՞մ գործերն են ցուցադրվում աշխարհում մեծ հռչակ վայելող թանգարաններում կամ պատկերասրահներում:
    — Որպեսզի գործը թանգարանային ցուցանմուշ դառնա, թանգարանը պետք է գնի դա: Հայ նկարչությունն առհասարակ աշխարհի գրեթե ոչ մի հեղինակավոր թանգարանում ներկայացված չէ, չհաշված խորհրդային երկրից մնացած թանգարանները: Հայկական թերթերն են միայն գրում, թե այսինչի գործերը ցուցադրվում են այսքան-այսինչ թանգարաններում: Արտասահմանյան ոչ մի լուրջ թերթ այդ մասին ոչինչ չի ասում: Մեր գործերը հիմնականում մասնավոր հավաքածուներում են:
      Մերոնք դրսում ցուցահանդեսներ բացում են: Մի կերպ: Իսկ դա լավ կյանքից չէ: Ժամանակին, երբ ցուցադրվում էինք Մոսկվայում, համամիութենական ցուցահանդեսներում, աշխարհի 1/6-ը մեզ ճանաչում էր: Ավելին՝ Մոսկվա եկած հյուրերն իսկական արվեստ էին տեսնում: Մի կողմ թողնենք սոցռեալիզմը: Դրան զուգահեռ նաև այլ արվեստ կար: Երվանդ Քոչարը եկավ, տեսավ այս սոցռեալիզմը, բայց անում էր այն, ինչ ինքը կարողանում էր: Նա աշխարհի բոլոր իզմերը ճաշակել էր, մի կտոր էլ ինքն էր ավելացրել: Քոչարը տեսավ Մ.Սարյանին: Տեսավ, որ Ս.Առաքելյանը նկարում էր «Սևանի ձկնորսները», Ե.Թադևոսյանը «Կոմիտաս» կտավը, Ստ.Աղաջանյանը, որ Ֆրանսիայում էր սովորել, նկարում էր Բարոնկինայի պորտրետը: Սոցռեալիզմի նմուշները, որոնք ստեղծվում էին, կառավարության մեղքով չէին, այլ նկարիչների: Միջակությունն էր ստեղծում թույլ գործերը: Այն ժամանակ մի առավելություն կար.պետությունը գնում էր բոլոր գործերը՝ լավ թե վատ: Այդ հավասարեցումը շատ վատ էր.չնայած, դրական բան էլ ուներ իր մեջ.բոլոր նկարիչները կարողանում էին ապրել:
    — Նու՞յն արժեքն ունեին տաղանդավոր գործերը և միջակությունները:
    — Տարբերություն, իհարկե, կար: Արվեստն իր բնական ճանապարհով էր գնում:
   — Հայտնի է՝ ովքեր էին Ձեր հիշատակած ժամանակներում կերպարվեստի հերոսները: Իսկ այսօ՞ր…
   — Երևի այսօրվա մարդկանց դիմանկարները պետք է լինեն բիզնեսմեններ, առևտրականներ, իշխանությունների ներկայացուցիչներ…
Հիմա մեզանում զբաղված են աբստրակցիայով: Ի դեպ, աբստրակցիան նկարչական տերմին չէ, վերաբերում է գիտությանը: Պիկասոն, որը ոչ միայն ճաշակել, այլև հեղինակն էր բազմաթիվ իզմերի, ասել է.«20-րդ դարի նկարչության դժբախտության պատճառն այն է, որ չկա ակադեմիական բարձր դպրոց, որի դեմ արժեր պայքարել»: Դա նոստալգիա է՝ կարոտ պրոֆեսիոնալ բարձր արվեստի նկատմամբ: Աբստրակցիայի ժամանակը դարասկիզբն էր: Նկարիչների ձևական խնդիրներին դիմելը հետևանք է հերոսի չգոյության:
    — Շահել ենք Արցախյան պատերազմում: Ինչու՞ նորօրյա հերոսներին չենք անմահացնում…
    — Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հերոսների շարքեր ենք ստեղծել: Նկարում էինք աշխատանքի առաջավորներին: Հրաշալի դիմանկարիչներ կային՝ Եփրեմ Սավայան, Սեթ Ռաշմաջյան, Մարիամ Ասլամազյան և ուրիշներ: Սարյանն ինքն էլ հերոսի պորտրետ էր նկարում: Քաղաքացիական վերաբերմունք կար դեպի օրվա հերոսը: Իսկ այսօրվա թշնամուն հաղթողի դիմանկարներ չկան՝ ոչ՛ ողջերի, ոչ՛զոհվածների:
    — Իսկ ի՞նչ է այսօր ցուցադրում «վերնիսաժը»:
    — Իսկական արվեստի հետ ոչ մի կապ չունեցող բաներ: Արտանկարում են վերատպություններից՝ ո՛չ բնօրինակներից: Ընտրում են պահանջարկ ունեցող թեմաներ: Խեղճ մարդիկ են նրանք, ապրելու այլ տարբերակ չունեն…
      «Վերնիսաժի» ներկայությունն արդեն խոսում է այն մասին, որ կորցրել ենք մեր չափանիշը.պետական մոտեցում չկա ոչ՛ արվեստագետի և ոչ՛ էլ արվեստի նկատմամբ: Տարերային կերպով շուկայանման բան է ստեղծվել, որի անունը «վերնիսաժ» են դրել, որտեղ հիմնականում լուրջ նկարիչների գործեր չեն վաճառվում: Ցավոք, այնտեղ կան նաև պրոֆեսիոնալներ, բայց ոչ՛ լավ կյանքից…այդպես է…
     — Արդյո՞ք այդ ամենը չի խաթարում իսկական ճաշակը, արվեստի փիլիսոփյությունը, մտավորականի նկարագիրը:
    — Իհարկե, խաթարում է: Խաթարվել է պետականորեն: Արվեստագետը պետական պատվեր չունի:
    — Ժամանակի ընթացքում փոխվե՞լ է Ձեր նկարչության թեմատիկան:
    — Վերջին տարիների գործերս գրեթե անավարտ են, իսկ այս տարի ոչինչ չեմ արել, տեսողությունս լավ չէ:
    — «Իգդիրցիներ» նկարը նույնպե՞ս անավարտ է:
    — Եթե իմանայի, որ այս վիճակում կհայտնվեմ, անպայման կավարտեի: Հույսս տղաներս են՝ Մհերը և Արամը.մի քիչ ազատ ժամանակ ունենամ, կավարտենք: Դեռ մի տասը նշանավոր իգդիրցիներ կան ավելացնելու:
    — Մինչև այդ կտավն ստեղծելը «Իգդիր» գիրքն էիք գրել…
    — Գրքի ազդեցությամբ էր, որ որոշեցի խմբական պորտրետ նկարել՝ պապերիս, տատերիս, այսինքն՝ մեր գերդաստանը: Հետո նրանց ավելացան մյուս երևելիները, և կտավն անվանեցի «Հոգեհանգիստ Իգդիրում»: Այնտեղ են Դրոն, Ավետիս Ահարոնյանը, պրոֆեսորներ Խաչատուր Կանայանը և Արշավիր Շավարշյանը, Առնո Բաբաջանյանը, Սեթ Ռաշմաջյանը և շատ ուրիշներ:
      — Եթե չլինեիք նկարիչ, հավանաբար գրող դառնայիք:
     -/Ծիծաղում է/ Այդ հարցն ինձ տվել է նաև «Դեյլի Նյուզի» թղթակցուհին: Ձևակերպումն էր այլ.«Եթե նորից ծնվեիք, նկարիչ կդառնայի՞ք»: Ասացի այգեգործ կդառնայի, թանգարան-այգիներ կհիմնեի, ընտիր գինիներ կպատրաստեի…Նկարչությունը տառապանք է: Այլ միջավայրում, հավանաբար, այլ ընտրություն կատարեի: Բոլոր դեպքերում սիրում եմ ստեղծագործական աշխատանքը, պոեզիա, գրականություն, երաժշտություն, ճարտարապետություն:
     — Տարիքի բերումով քայլել եք դարի հետ, նրանից մի քիչ պակաս: Ի՞նչ կասեք այդ համընթաց քայլքի մասին:
     — Մարդը, սովորաբար, մանկությունն է լավ հիշում: Ինձ համար բոլոր տարիներն էլ սիրելի են եղել: Որպես նկարիչ ինձ պրոֆեսիոնալ եմ համարում Թիֆլիսի գեղարվեստի ակադեմիայից հետո /1941-ին ավարտեցի/: Առհասարակ, արվեստում սիրողական մակարդակ չեմ սիրում: Պրոֆեսիոնալ արվեստը շատ բարդ երևույթ է: Բոլոր ոլորտներում պետք է պրոֆեսիոնալ լինել: Այսօր ի՞նչ է կատարվում մեր շուրջը, ով ինչով ասես զբաղվում է, բացի իր գործից:
     — Գո՞հ եք Ձեր ստեղծածից:
     — Մի քիչ դժվար հարց է: Արվածն արված է: Քոնն է: Դու ես, ոչ՝ ուրիշը: Նկարիչները պարտադրված չեն միշտ գլուխգործոցներ ստեղծել: Գործեր կան, որոնք ինձ գոհացնում են, ճանաչում ունեն, պատկերասրահներում են: Մի 20-30 գործ ավելի եմ հավանում՝ «Պատասխան Հազկերտին», «Հաղպատի գյուղացիների ապստամբություն», «Հրազդանի առավոտը» և այլն: Սովորություն չունեմ իմ գործերի տակ ստորագրել: Միշտ մտածել եմ, որ կարող եմ մի քիչ լավացնել: Եվ այդպես մնացել են…
    — Ափսոս, որ հիմա չեք նկարում: Ինչո՞վ եք զբաղվում:
    — Գրում եմ: Հիմա նկարիչ Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյանի մասին եմ գրում: Երվանդ Քոչարի մասին մեծ հոդված եմ պատրաստել: Երբ «Գրական թերթը» լույս էր տեսնում, մի շարք հոդվածներ տպագրեցի Հակոբ Կոջոյանի, Ակսել Բակունցի, ընկերոջս՝ Հրաչյա Հովհաննիսյանի, Սարգիս Բաղդասարյանի, Կորյուն Սիմոնյանի /հազար ափսոս՝ զոհվեց/ և ուրիշների մասին: Գրել եմ նաև Սևանի պրոբլեմի մասին, այն մասին, որ մեր աչքերի առաջ այդ հրաշքը, բնության այդ պարգևը մարում է: Ցավոք, վերևներում անարձագանք մնաց:
       Գրելն էլ հիմա շատ է դժվար ինձ համար: Դարձյալ տեսողությանս պատճառով: Իսկ անելիք շատ ունեմ:

 

Զրուցեց

Հասմիկ Գուլակյանը