Հիմա բոլորը գիտեն, որ գոտին միայն շալվարն անհրաժեշտ բարձրության վրա պահելու համար չէ: Եվ այդ սովորությունն առաջինը խախտեց Հայաստանի կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյանը, որն էլ փոշոտ Երևանի մերկ բարձունքները պատեց անտառի գոտիով:
Նույն գործը շարունակեց Գրիգոր Հարությունյանը, անտառը մեծացնելով դեպի վեր: Եվ ստեղծվեց նաև մայրաքաղաքը շրջապատող կանաչ գոտի:
Կպչուն բառ է՝ պատերազմական գոտի, աղետի գոտի, և բոլորից շատ սազում է Ամերիկա կոչված երկրին, որն ամեն տեղ կարող է «գոտիներ» ստեղծել: Մեզ` հայերիս էլ դուր է եկել այդ բառը և մեր թզաչափ երկրին կցել-կպցրել ենք «սեյսմիկ գոտի» անունը: Կարծես ուրիշ երկրներում երկրաշարժեր չեն լինում, եթե հավատանք… Չէ որ այդ երկրաշարժն ամեն տեղ է լինում, անգամ ծովերում կամ, ասենք, Իրանում, Թուրքիայում, Իտալիայում և այլուր: Բայց տես, որ համառորեն «տեղայնացրինք», դարձրինք մերը: Եվ ինքն էլ` բառը, կպչուն լինելով, կպավ ու մնաց Գյումրիի և Սպիտակի համար մնայուն և ապրող ժամանակով: Նույնիսկ կարելի է այլևս Գյումրի, Սպիտակ անունները չտալ այսօր. ասում ենք աղետի գոտի և գիտենք, որ պրծում չկա: 1988-ի երկրաշարժի հետևանքները վերացնելու համար սովետական ժամանակ մի երկու-երեք տարի չէր տևի, ինչպես նույն Լենինականում 1930-ական թվականներին, երբ բուռն շինարարությամբ այն դարձավ երկրի երկրորդ քաղաքը Երևանից հետո: Հիշենք նաև Ուզբեկստանի մեծ երկրաշարժը, որի կենտրոնում հայ վարպետները վարդագույն տուֆից կառուցեցին մի ամբողջ փողոց բնակելի շենքերով:
Իսկ ահա հայերս շատ սիրեցինք այդ «գոտին» և պահում ենք. այն մնում է:
Իսկ ովքե՞ր պիտի վերականգնեին, կառուցեին: Ինքներս անտեր թողեցինք այդ գոտին: Իսկ մեր առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, անտերության թողնելով այդ շրջանները, մեզ առաջնորդեց դեպի ցուրտ և մութ տարիներ, դեպի տնտեսության բացարձակ, բացառիկ անկում, դեպի հայաթափություն, դեպի անտառների կոտորածը, դեպի Սևանի վայրենի շահագործումը: Եվ այս բոլորը կարծես մտածված և ծրագրված: Մոմ, նավթավառ և բենզին ծախողները դարձան միլիոնատերեր, իսկ մնացածները` որպես ոչ գործունյա, ոչ գործարար մարդկանց խումբ, խալխի նման բան, ոչ իրենը: Եվ եթե երկրագունդը, ինքը` բնությունն այդ արհավիրքը մեզ «հրամցրեց», ապա շեն ու լի Հայաստանը, որի գործարանների արտադրանքը 120 երկրներ էր արտահանվում, իսկ ժողովրդի ստեղծած արվեստն ու գրականությունն այնպիսի ծաղկում ապրեց, որ ոսկե դարի նման էր, ինքը` մեր առաջին նախագահը, որպես երկրորդ համազգային երկրաշարժի հմուտ վարպետ, այնպես քարուքանդ արեց, որ երբեք այլևս չվերաշինվի: Այնպես է քանդել ու ավերել այդ, որ շեն ու լի երկիրը հայտնվեց «թույլ զարգացած», աղքատ երկրների ցուցակի վերջում: Ոչ մի նախագահ չընտրվեց այդպես միաձայն: Նրա ոգեշունչ ճառերը լսողներն իրենց զգում էին նրա նկարագրած յոթերորդ երկնքում, նրանց մտքով էլ չէր անցնում, որ ազատ շուկայական հարաբերություններ կոչվածը նշանակում է կապիտալիստական: Ընտրվելուց հետո էլ դարձավ իսկական չարիք. չէր սպասում միամիտ հայ մարդը: Եվ գնացին հազարներով հուսախաբված հայեր, ավելացնելով սփյուռքի միլիոնանոց թիվը: Ի՞նչ էր ուզում Մատենադարանի այդ համեստ գիտաշխատողը, հին լեզուներ սերտած այդ համեստ դոկտորը, ինչի՞ն էր պետք չարչիական կապիտալիզմ կոչված աղետը: Ինչու՞, ինչու՞ կործանեց մեր շեն ու լի Հայաստանը, դարձնելով ընդամենը հացի հոգսով տառապողների երկիր: Հարց, որ մինչև օրս տալիս ենք: Այդ հին լեզուներից ոչ մեկում չկա՞ր «մարդ» հասկացության բացատրությունը կամ հին լեզուներից ամենահնի` հայերենի մեջ չկա՞ր հայ լինելու, հային պահպանելու հասկացությունը: Թե՞ միայն ու միայն Նոյի ագռավն է իրեն հրապուրել, բայց ագռավը միամիտ թռչուն է, նույնիսկ օգտակար: Գուցե սովորական պաշտոն սիրող կարիերի՞ստ էր: Սակայն դրա համար սեփական ժողովրդին հանձնել նվաստության ծայրահեղ աստիճանի՞ն, մի ամբողջ եզ մորթել մի շիշ խորովածի համա՞ր…
Սակայն վերադառնանք նորից գոտուն… և աղետի գոտուն: Մենք այնպես ենք կպել այդ գոտուն, որ կարծես նախկին գյումրեցիների սիրած ոսկե ու արծաթե քամար է ու բաժանվել չենք ուզում, մտքներովս անգամ չի անցնում հրաժարվել: Հիմա էլ այլ անուն ենք տալիս` զարգացման գոտի, սակայն անունը փոխելուց էլ ոչինչ չի փոխվում: Չէ որ աղետի գոտում ընդգրկված մարզերը ոչ միայն տուժած շրջաններ են, այլև սահմանամերձ տարածք, որտեղ զարհուրելի մարդկային կորուստներ եղան: Չէ որ հին Հայաստանում կային բդեշխություններ, որոնց պարտքն էր պաշտպանել սահմանները: Իսկ ինչու՞ մենք չունեցանք այդ աղետի գոտու նկատմամբ ժամանակակից վերաբերմունք: Չէ որ յուրաքանչյուր կորուստ պետք է վերականգնվի: Այո, աղետի գոտին սահմանամերձ տարածք է, իսկ սահմանը պետք է պահվի: Չենք ասում բդեշխություն, թող այլ կերպ կոչվի, որպեսզի սահմանամերձ գոտին չմնա դատարկված աղետի գոտի: Այդ գոտին պետք է արտոնություններ ունենա մյուսների համեմատությամբ, որովհետև սահմանը մարդկանցով է սահման: Ինչպես, օրինակ, Ղարաբաղում, որտեղ մեր պապենական հողերը վերադարձրինք, բայց եթե այնտեղ մարդ չապրի, իսկ եղածն էլ գաղթի, էլ ինչպե՞ս պետք է պահվեն այդ հողերը: Գոնե միառժամանակ հանգիստ տրվեր հարկային և զորակոչային արտոնություններով, որպեսզի բազմանային և կարողանային վերականգնել իրենց բնակավայրերը: Իսկ դրա փոխարեն այսօր էլ դեռ շարունակվում են ապրել ժամանակավոր կացարաններում, և դրանք էլ դառնում են ընդհանուր արտագաղթի պատճառներից մեկը, որը դադար չունի: Եթե այսօր մեզ անհարմար կլինի վերադառնալ հին Հայաստան և օրինակ վերցնել, թերևս մարդկանց ծիծաղելի թվա, բայց չէ որ իմաստը ճիշտ աղետի գոտու համար է, չէ՞: Շատ ենք ուշացել: Երկրաշարժից հետո անմիջապես պետք է հայտարարեինք արտոնյալ գոտի, որպեսզի գոնե երկու սերունդ աճեր, ոտքի կանգներ: Անմիջապես երկրաշարժից հետո նվիրատվություններ և օգնություններ եղան, սակայն բոլորը փոշիացան: Իսկ այսօր «Լինսի» հիմնադրամի միջոցները նպատակային են ծախսվում: Այդ գոտում, օրինակ, դպրոցներն այլևս վագոն-տնակներում չեն, շինարարությունը ծավալվում է, ամրացվում են շենքերը: Սրանք պետք է արվեին անմիջապես: Բայց ժողովուրդն ասում է` «Լավ է ուշ, քան երբեք»: Այս բոլորը արվում է սփյուռքի միջոցով, և երախտապարտ պետք է լինենք:
Քանդած տունը կարկատելն ավելի դժվար է, քան նոր շինելը: Եվ այդ կարկատանով զբաղվեց գործող նախագահը: Եվ այսօր կարող ենք ասել, որ շարք են մտնում գործարաններ, նախկինները, ճիշտ է՝ ոչ լրիվ ուժով, սկսում են գործել: Պարզ երևում է աշխուժություն, որը շուտով աղետի գոտի հասկացությունը կդարձնի լոկ հիշողություն: Երևի թե…
Էդուարդ Իսաբեկյան
Ժողովրդական նկարիչ