Հայ կերպարվեստը ծանր կորուստ կրեց: Կյանքից հեռացան գեղանկարի հայ ականավոր վարպետներ, աշխարհահռչակ նկարիչներ Էդվարդ Իսաբեկյանը և Ռուդոլֆ Խաչատրյանը:
Օգոստոսի 20-ին Աշտարակի իր տանը երկարատև և ծանր հիվանդությունից հետո կյանքի 93-րդ տարում վախճանվեց ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր, պրոֆեսոր, Երևանի պատվավոր քաղաքացի Էդուարդ Իսաբեկյանը:
Ծնվել է 1914թ. Երևանի նահանգի Սուրմալու գավառի Իգդիր քաղաքում: 1941թ. ավարտել է Թիֆլիսի գեղարվեստի ակադեմիան: Երևանի գեղարվեստի պետական ինստիտուտի հիմնադիրներից է, որտեղ աշխատել է 1945 թվականից մինչև կյանքի վերջը՝ ղեկավարելով գեղանկարչական արվեստանոցներից մեկը: Իսաբեկյան արվեստագետի շռայլ տաղանդը ամենատարբեր դրսևորումներ է ստացել ինչպես գեղանկարչական մեծածավալ կոմպոզիցիոն կտավներում, այնպես էլ արվեստի հիմնահարցերին նվիրված ուշագրավ հոդվածներում, հուշապատումներում: Նրա արվեստի հիմքը մարդասիրությունն ու խորը հայրենասիրությունն են, իսկ ոգեշնչման ակունքները՝ հայաշունչ գաղափարները: Մեծ վարպետությամբ և հայեցի մտածողությամբ ստեղծված նրա կտավները նաև համամարդկային հնչողություն ունեն: Էդվարդ Իսաբեկյանը թեմատիկ կոմպոզիցիոն ժանրի հիմնադիրն է Հայաստանի Հանրապետությունում:
Թանկ անուններ
Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում հրապարակախոս Մարգո Ղուկասյանի՝ Էդուարդ Իսաբեկյանին այս ապրիլին հղած նամակը, որով հեղինակը իր շնորհակալությունն էր հայտնում սիրելի նկարչին «Իգդիր» վեպի համար՝ «թեև ուշացումով կիսելով նրա հետ հայրենիքի կորստյան ցավը», և մի հատված նրա դեռևս անտիպ «Դաժանության սանձահարումը» ակնարկից:
Վկայություն
Այս բացառիկ վկայությունը ես քաղել եմ Էդուարդ Իսաբեկյանի «Իգդիր» գրքից, որ լույս է տեսել 1994թ: (Գրել է 1975-1983թթ.):
Սա սովորական գիրք չէ: Սա գրվել է, որովհետև հեղինակը չէր կարող չգրել: Պատկերացրեք 280-էջանոց զրույց` հեղինակի և իր ծննդավայրի միջև: Նկարիչ լինելը նրան շատ է օգնել, տեղեր կան, այնքան պատկերավոր են, որ տողերի արանքներից նկարի նման տեսնում ես Իգդիրի քաղաքացիներին, նրանց կենցաղը, հողի և ծառի հանդեպ ունեցած ոչ միայն սերը, այլ նույնիսկ խանդաղատանքը:
Մանուկ Էդուարդը վեց տարեկան է եղել, երբ նրանց ընտանիքը գաղթել է: Սակայն հետագայում, ամբողջ կյանքի ընթացքում, իր ծնողների, հորաքույրերի ու քեռիների, Իգդիրից գաղթած բարեկամների ու հարևանների պատմություններով նրա մեջ է թափանցել անմոռանալի ծննդավայրն ամենայն մանրամասնությամբ: Եվ ահա նրա գրքի էջերից դուրս են հորդում այդ զրույցները, կարոտը, որ փոխանցվում է քեզ, գումարվում քո կորցրածին և դառնում նաև քո´ կարուստը:
Կարոտ: Այդպիսի՞ կարոտ: Սեր` անսահման, անպարփակ, աննվազելի: Կորստի ցավ` անդա՜րձ կորստի:
Անդա՞րձ: Ո´չ երբեք: Դրա հետ Իսաբեկյանը երբեք չի հաշտվի: Այս գիրքը գրել է հենց այդ «անդարձի» դեմ, գրել է որպես պատգամ այսօրվա, թերևս նաև իբրև հիշեցում` վաղվա սերնդին:
Կարելի է ասել, այս գիրքը ներբող է, ձոնված իր ծննդավայրին` որ այդքան մոտ է և, միաժամանակ, այդքան հեռու:
Ինչքա՞ն է մոտ: Նա կասի` շատ, շատ մոտ, պետք է անցնել միայն Մարգարայի կամուրջը:
Այս գրքին հատուկ է զգացմունքների հորդումը, որ փոխանցվում է ընթերցողին, իսկ հեղինակին ստիպում է ոչ թե պատմել, այլ ուղղակի դիմել Իգդիր քաղաքին, խոսել նրա հետ, ինչպես կենդանի, ապրող էակի:
Թանկագին Էդուարդ Իսաբեկյան, թույլ տուր, որ ես էլ մեկ անգամ դիմեմ քեզ, ծննդավայրիդ կորստյան ցավը կիսելու համար: Հավատա, նույն պահին քեզ նման ես էլ փշաքաղվեցի, կարծես, քո կողքին կանգնած լինեի, երբ, առավոտյան, դեռ լույսը չբացված Իգդիրի եկեղեցու զանգերը մի խառնաշփոթ աղմուկ բարձրացրին, որին միացավ նաև ռուսաց եկեղեցու զանգերի դղրդյունը: Այդ երկու զանգերը ահազանգում էին հայրենիքի լքման սկիզբը:
Իրար կողք դրված վերջին երեք բառերը սարսափելի են:
Հայրենիքի լքման սկիզբ…
Այս պահի մասին դու ոչ թե գրել ես, այլ հոգով նկարել, քանի որ ես մտովի տեսա, թե ինչպես Սուրմալու գավառից, Բասենից` իմ ծնողների ծննդավայրից, Սեբաստիայից, Վանից, Մուշից, Խարբերդից ու Էրզրումից, Ակնից ու Տիգրանակերտից, Կարսից ու Բիթլիսից… լսելով իրենց եկեղեցիների զանգերի վերջին ղողանջները, սգավոր առվակների նման մարդիկ դուրս հոսեցին իրենց հազարավոր տարիների բնակավայրերից, հայացքները ետ, քանի դեռ երևում էր իրենց տան կտուրը և դռան բարդին, և, ոտքերն առաջ չգնալով հեռացան, կորսվելու համար անապատներում, գետերում, կիրճերում…ցրվելու համար երկրեերկիր, աշխարհեաշխարհ:
Հավատացնում եմ քեզ, թանկագին Իսաբեկյան, այս պատկերը ես հազար անգամ տեսել եմ և մաշկիս վրա զգացել…
Ի՜նչ խառնակ ժամանակներ: Խառնակ: Անել: Անելանելի…
Ներող եղիր: Իմս վավերագրոթյունն է: Ես իրավունք չունեի սեփական զգացմունքներիս ազատություն տալ: Բայց և` չդիմացա: Քո տառապանքը չկարողացա շրջանցել: Եվ հիմա, դժվարությամբ, բայց անհրաժեշտաբար վերադառնում եմ փաստերին:
*** «Իգդիր» գրքում հեղինակը մեջբերել է մի հատված. «Նամակ Իգդիրից», որ նա վերցրել է «Մշակ» թերթի 1905թ. հուլիսի 9-ի համարից. «Այժմյան դրությունը` մի կողմից պարսկական սահմանը, մյուս կողմից` տաճկական սահմանը…ստեղծել են Սուրմալուի ժողովրդի համար մի ծանր կացություն…Դաշտային աշխատանքները համարյա մոռացվել են և ժողովուրդը զբաղված է միայն ինքնապաշտպանական միջոցներ հայթայթելու գործով…»:
Այս նամակը և գրքի հետագա էջերը կարդալիս անընդհատ հիշում էի Նիկոլ Աղբալյանի հոդվածը` «Անել կացություն» վերնագրով, որ մեջբերվեց պատմությանս սկզբում:
Անելանելի: Դիմացը` պատ: Չկար բաց պատուհան կամ ապահով մի կածան: Պարսկական սահմանը մի կողմից, տաճկականը` մյուս: Թուրքը, քուրդը, բոգուսլավսկիները… բոլորը ծարավի էին հայի արյան և ինչքի:
Եվ քանի որ ռուսաց թագավորը միայն ջոկովի հայատյացներ էր ուղարկում, որոնց թիկնապահները թուրք և քուրդ յասաուլներ էին, հետևաբար այդ պղտոր դրության մեջ հայ մարդու արժանապատվության պահպանման միակ միջոցը կոնկրետ այդ պահին ողջ Սուրմալուի գավառում մնում էր Բոգուսլավսկու վերացումը, որն իրականացրեց բնիկ իգդիրցի դարբին Ավետիսի թոռը: Այս մասին վկայելուց հետո Իաբեկյանը հարցնում է. «Կա՞ր ուրիշ ճար: Չկա´ր: Չկար, չէր եղել ու չեղավ հետո էլ: Եվ դա մի վայրում, որի ժողովուրդը սիրել է գիրքը, թատրոնը, հայրենի հողը, և որի երգերը հաստատում են այդ.
Դպրոցներով հարուստ ու գեղեցիկ գավառ,
Հայաստանի փառք ու պարծանք Սուրմալու…»:
Եվ դա արվեց այն ժամանակ, երբ ժողովուրդն իր հպարտ երգին հավելել էր զարհուրելի իրադրությանը համապատասխան մի տող.
Օձն է նստել բախտիդ վրա, Սուրմալու, Սուրմալու:
Մարգո Ղուկասյան