… Եղիշե Չարենցին Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյանի հետ ծանոթացրել էր երգիծաբան Էդվարդ Խոջիկը, որն այն խառը տարիներին հանգրվանել էր Թիֆլիսում: Հեռատես էր Խոջիկը, Երևանում ապրելը արդեն վտանգավոր էր դարձել:
Չարենցը, որ նկարչություն սիրում ու հասկանում էր, հիացած է եղել Բաժբեուկի նկարներով, պատմում էր Խոջիկը, և միայն իրեն հատուկ անզուսպ անմիջականությամբ, բացականչում է.
— Տո՛, ի՜նչ Բուշե, ի՜նչ Ֆրագոնար… սա միս ու արյուն է, կյանք է: — Դու,- ասել է Չարենցը, — Ալեքսանդր, համարյա թե հանճարեղ ես…
Կատակով, թե լուրջ, բայց ասել է Չարենցը, ինչպես արդեն ասացի, նկարչություն սիրում էր ու հասկանում, ծանոթ էր և ընկերություն էր անում այդ տարիների երևելի և ոչ երևելի, անգամ երիտասարդ նկարիչների հետ: Դրա վկայությունն էր նաև այն նկարիչների մեծ խումբը, որոնց հավաքել էր «Պետհրատում» իր գլխավորած գեղարվեստական գրականության բաժնի շուրջը, սկսած Հակոբ Կոջոյանից, Տաճատ Խաչվանքյանից, մինչև տակավին երիտասարդ նկարիչ Շավարշ Հովհաննիսյանը: Եվ պատահականությու՞ն էր, այն տարիներին հրատարակված գրքերը այդպես էլ մինչև օրս մնացին չգերազանցված իրենց հրատարակչական բարձր որակով և ձևավորման կուլտուրայով, չնայած այդ ժամանակների տպագրական համարյա թե տնայնագործական պայմաններին:
Չարենցի ծանոթությանը Բաժբեուկի հետ (կրճատ այդպես էին կոչում նրան բոլոր ծանոթները) հաջորդեց Բաժբեուկի ցուցահանդեսը Երևանում՝ Պետական պատկերասրահում, Ռուբեն Դրամբյանի անմիջական օգնությամբ, որը պատկերասրահի տնօրենն էր:
Այսօրվա երևանցին հազիվ թե պատկերացում ունենա, թե ինչ վտանգի ու փորձության հետ էր կապված այդ ցուցահանդեսի բացումը գլուխ բերելը, եթե նկատի ունենանք Բաժբեուկի նկարչության «թեմատիկան», որը ոչ մի առնչություն չուներ «ժամանակի ոգու» հետ, մանավանդ Թիֆլիսում էլ Բաժբեուկի արվեստը համարվում էր … «արգելված պտուղ»: Վճռական դերը Չարենցինն էր, որի հեղինակությունը անվիճելի էր «վերևներում»:
Ցուցահանդեսի բացումը ոչ միայն «արգելված պտուղ» սիրող բերանբացների համար է եղել «ռումբի նման բան», այլև նկարիչների, մտավորականության, որոնք և՛ հիացած են եղել, և՛ զարմացած, նաև՝ շփոթված, քանի որ տեսածները շատ էր անսպասելի, անբացատրելի, բոլորովին տարբեր ընդունված ստանդարտից:
Ես այդ ցուցահանդեսը չտեսա, ինչպես և իրեն, այդ հրաշագործին՝ Բաժբեուկին, բայց «աչքի պոչով» տեսել էի նկարները դեռ չկախված՝ Դրամբյանի թույլատվությամբ և իմ ընկեր, նկարիչ Սիմոն Գալստյանի օգնությամբ, որն այն ժամանակ աշխատում էր պատկերասրահում որպես ռեստովրատոր՝ այդպիսին չլինելու պարզ պատճառով և զբաղվում էր նկարները մաքրելով, շրջանակները կարգի բերելով…
Ես էլ հնարավորություն ունեցա մոտիկից տեսնելու դրանք, ձեռքս վերցնելով նկարները (փոքր չափերի էին բոլորը), շոշափելով՝ «հոտոտելու» նման բան, ասես դրանք ծաղկեփնջեր էին… Ինձ հետ էլ էր «ինչ-որ բան» կատարվում, որ հետո հասկացա: Իսկ ցուցահանդեսի բացմանը չկարողացա ներկա լինել, քանի որ Թիֆլիսի Գեղարվեստի ակադեմիան էի ընդունվել և պիտի հասցնեի դասերի սկսվելուն:
Չարենցը ներկա էր եղել ցուցահանդեսին, ինչպես պատմեցին հետո, մեծ խմբով շրջապատված, մի առանձին շուք ստեղծելով իր շուրջը և ցուցահանդեսում:
Բաժբեուկի հետ մեզ՝ ակադեմիայում սովորող հայ պատանիներիս՝ Արփենիկ Նալբանդյան, Մկրտիչ Քամալյան, Էդդա Աբրահամյան, Կարո Մեծատուրյան, ծանոթացրեց Ջիոտտո անունը կրող Գևորգ Գրիգորյանը, որի հետ էլ ծանոթացել էինք Կարեն Կամսարականի միջոցով: Նրան ես դեռ Երևանից գիտեի, պատկերասրահում էր աշխատում, նկարչությանը սիրահարված մարդ էր, և ամեն անգամ Թիֆլիս գործուղվելիս հանդիպում էր մեզ հետ, հետաքրքրվում մեր ապրուստով և երբեմն էլ օգնում մեզ իր սուղ միջոցներից:
Բաժբեուկի մոտ լինելը շատ դժվար էր, չէր սիրում պարապ այցելուների, հազվագյուտ քչերի էր հաջողվում լինել նրա արվեստանոցում, որտեղ նստելու տեղ էլ չկար, աթոռ չկար ավելորդ, միակը իր զբաղեցրածն էր… Եվ ավելորդ աթոռ էլ չէր պահում երևի այն պատճառով, որ այցելողը երկար մնալու հույս չունենա: Եվ, այնուամենայնիվ, հենց առաջին հանդիպմանը մեզ, համարյա թե հանդիսավոր, ասաց, որ իր դուռը միշտ բաց կլինի մեզ համար: «Դռներ» չասաց, քանի որ արվեստանոցը մի դուռ ուներ ընդամենը և մի լուսամուտ, որ միշտ փակ էր: Դռան մոտ էլ նկարակալն էր դրված, նեղվածք էր, ընդունարան չուներ, և մահճակալն էլ մի անկյունում, որի վրա քնում էր… Այդպես էր այդ «համարյա թե հանճարեղ» մարդու վիճակը:
Մեզ ընդունում էր ակնհայտ բարեսրտությամբ, ամեն մեկիս հաճոյախոսքեր բաշխելով, նստեցնելով իր երկաթե մահճակալին, նախօրոք կիսատ կամ նոր սկսած նկարը ծածկելով և, իբրև կիսատ նկարը չի կարելի ցույց տալ՝ «աչքով կտան»… Եվ շարքով թառում էինք մահճակալին: Ինքը զրուցում, հարց ու փորձ էր անում մեր ինչ կա-չկայից, ակադեմիայից, դասատուներից, իսկ մենք սսկված, աչքներս չռած՝ պատերին էինք նայում, որ վերից վար, առաստաղից մինչև հատակ, նրա նկարներով-գոհարներով էին ծածկված…
Չարենցն ու Բաժբեուկը մտերմացել էին: Ամեն Երևան գնալուց հանդիպում էին, անգամ Չարենցի «տնային կալանքի» ժամանակ: Եվ մի օր էլ, երբ հանդիպեցինք, ասաց, որ Չարենցը առաջարկել է նկարել իրեն «ընտանյոք հանդերձ», այսինքն՝ խմբական նկար… Բայց կարծես թե ուրախ չէր…
— Փորձ չունեմ, նախ,-ասում էր,- և հետո՝ դժվար խնդիր է խմբական դիմանկարը… Եվ դժվարը ինքն է հատկապես՝ Չարենցը, շատ է բարդ, խորհրդավոր իր արտաքինով և ներքինով… Անհասկանալի, անորսալի…Բուդդայի նման ինքնամփոփ, ինքն իր մեջ, հեռու… հրաժարվել չկարողացա, ասի՝ կմտածեմ…
Չնկարեց այդ «ընտանյոք հանդերձը». պատճառը ժամանակն էր թերևս, որ դարձել էր «շագրենի կաշի…»:
Չարենցի մասին խոսելիս, Բաժբեուկը բոլորովին փոխվում էր, դառնում անճանաչելի, մտազբաղ, խոսքերը, ասելիքը՝ կարծես կշռելով, չափելով… Զարմացած, ապշած էր Չարենցի մտավոր անսահման լայնությունից, գիտելիքների հանրագիտարանային ընդգրկումից՝ արվեստի, փիլիսոփայության, լեզվի, հատկապես՝ ռուսերենի, գրականության, համաշխարհային գրականության իմացությունից… Խոսում էր ակնածանքով, ինքն էլ կարդացած, բնատուր խելքով, բնավորությամբ՝ չհավան, ինքնամփոփ… Չարենցը երևի թե միակ բացառությունն էր նրա համար՝ ակնածանքի ու հարգանքի արժանի:
Մի անգամ, Չարենցին հերթական այցելությունից հետո երևի հենց տնային կալանքի ժամանակ, պատմեց, որ լավ չի նրա առողջական վիճակը, ընկճված է, խորապես վիրավորված, հրեշավոր, անմարդկային վերաբերմունքից՝ իր և մտավորականության նկատմամբ…
— Բայց էլի Չարենցն է… Հանգիստ, անտարբեր խոսել չգիտի, ասածներն էլ գին չունեն – անգին են, գոհարներ է շաղ տալիս… Հազիվ ես հասնում մտքի թռիչքին…
— Եվ պատահեց, — շարունակեց պատմել Բաժբեուկը, — որ մեր զրույցի ժամանակ ես մի անզգույշ խոսք ասի: Պարզապես ասացի, որ չեմ սիրում Մայակովսկու պոեզիան, «իմ պոետը» չի… Նեղացավ, բարկացավ վրաս և … կոպիտ խոսք էլ ասաց կարծես… Լուրջ նեղացավ, բայց և ասաց, որ էսօր հոգնած է. վաղը կշարունակենք զրույցը և հենց Մայակովսկու մասին, -իսկ հիմա գնա, սիրելիս… Լավ չեմ:
Մյուս օրը մեր զրույցը Մայակովսկու մասին տևեց 2-3 ժամ, գուցե և ավելի: Եվ խոսողը ինքն էր միայն: Սեղանին Մայակովսկու հատորներն էին, որոնցից ոչ մեկը չբացեց, չթերթեց… Երևի դա է ֆենոմենալ հիշողություն կոչվածը. հիշում, արտասանում էր ամբողջ բանաստեղծություններ, պոեմներ, հանգ ու ռիթմի մի անսովոր շեշտավորումով, շատ զարմանալի, արտահայտիչ: Եվ Մայակովսկու ցրված, գրեթե ուղղահայաց տողերը (որոնք ինձ ջղայնացնում էին. չէի կարողանում հանգավորել…) միանում, լցվում էին, ձուլվում, դառնում ռիթմ ու երաժշտություն… Միաժամանակ՝ բացելով – մեկնաբանելով տողատակի «չգրված իմաստը», համեմատելով Մայակովսկուն ժամանակակից բանաստեղծների հետ, և նորից բերանացի, հիշողությամբ մեջ բերելով Բլոկից, Խլեբնիկովից, Եսենինից, Բագրիցկուց, նաև Պուշկինից և Լերմոնտովից համահնչյուն տողեր, ռիթմեր…
Օ, ուր էր, թե հնար լիներ ձայնագրել երեք ժամ տևած, չգրված, առհավետ կորած այդ հանճարեղագույն «լեկցիան» ռուսական պոեզիայի և Մայակովսկու մասին… Չկա, գնաց- կորավ:
— Երբ վերջացրեց, — շարունակեց Բաժբեուկը, — հետ ընկավ բազկաթոռին, մոմագույն ափով ճակատի քրտինքը սրբեց, փակեց աչքերը… մի թույլ, աննշմարելի ժպիտ կոպերի տակն էր, որ կենդանություն էր տալիս դեմքին… Երևի թե գոհ էր, ժպտում էր…
Հետո անարյուն ձեռքը հազիվ բարձրացնելով շշնջաց.
— Գնա, հոգնած եմ:
Ես դուրս եկա տանից, դուռը կամացուկ, անձայն ծածկելով, որ չզարթնեցնեմ նրան, աչքերը չբացի…
— Այդպես: -Վերաջրեց զրույցը Բաժբեուկը, ինքն էլ գունատ, հուզված, ինքն էլ երևի հոգնած…
Մենք էլ անխոս, անձայն դուրս եկանք տանից, և երևի մենք էլ՝ գունատ, մենք էլ՝ ցնցված ու մոլոր:
Դա վերջին հանդիպումն էր եղել նրանց՝ Չարենցի ու Բաժբեուկի:
Իսաբեկյան Է. – Չարենց և Բաժբեուկ – թերթ, «Գրական թերթ», Ե.,
Posted on Սպտ 28, 2015 in Uncategorized