Հիշատակ
Կես դար առաջ` 30-ական թվականներին, Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանում հրատարակվող թերթերի քանակը մի ձեռքի վրա եղած մատների քանակից չէր անցում: Թուղթը և նյութական դժվարությունները չէին քիչ լինելու պատճառը, ավելին պետք էլ չէր երևի… Այդ քչի մեջ էր տեղավորվել նաև պիոներ-դպրոցականների չորս էջանոց թերթը: Հրատարակվող բոլոր թերթերը իրենց կարդացողներն ունեին, «անհասցե» թերթ չկար: «Պիոներ կանչը»` պիոներների համար, «Ավանգարդը»` կոմերիտականների, «Մաճկալը»` գյուղացիների և այլն: Հենց այնպես` «բառադի» թերթ չկար: Բոլորը «տեր» ունեին` այսինքն բաժանորդ, որը հիմա չկա, չի ճարվում: Մարդիկ փող պիտի ունենան, որ թերթ առնեն, և շատ թերթերի վաճառածը այսօր ավելի քիչ է լինում, քան չվաճառածը: Մի քանի «կարդացվոր» թերթեր էլ կան, որոնց տպաքանակն Աստված տպաքանակ համարի…
Իսկ «Պիոներ կանչը» ուներ հարյուր հազար բաժանորդ` շատ ավելին, քան կենտրոնական թերթերը: Կարելի է զարմանալ, սակայն զարմանալին քանակ չէր, զարմանալին այդ թերթը ստեղծողներն էին` սկսած դպրոցական ուսուցիչներից, ծնողներից, վերջացրած համալսարանի դասախոսներով, երևելի մտավորականներով, գրողներով, երաժիշտներով, նկարիչներով, մի խոսքով` ժամանակի ընտրովի մտավորականությամբ:
Գալիս էին «ակումբ» օրվա կեսից հետո և մենք` խմբագրության երիտասարդ, նոր երկար շալվար հագած աշխատողներս, պիտի ոտքի վրա լինեինք, և ոչ միայն աթոռների քչության պատճառով: Մենք ինչպե՞ս նստած մնայինք, երբ հայտնվում էին մեկ երաժիշտները` Ռոմանոս Մելիքյանը, Ազատ Մանուկյանը, Մելիք Վրթանեսյանը և էլի մի քանի հոգի, մեկ գրողները` Զապել Եսայանը, Թոթովենցը, Մահարին, Խնկո Ապերը, Ալազանը, Նորենցը, Զորյանը: Այնտեղ էր նաև մանկագիր Հայրապետ Հայրապետյանը, որը թերթի ոճաբանն էր:
Եվ գալիս էին մտավորականները` բոլորից գործնականները իրենց նոր նյութերով, ծրագրերով, առաջարկություններով…Պրոֆեսոր Շավարշյանը, Բեդեյանը, Մարուքե Դուրգարյանը, Անուշավան Պողոսյանը, կենսաբաններ, ֆիզիկոսներ, քիմիկոսներ…
Զրուցասեր չէր կարելի համարել մեր թերթի խմբագրին` Սերոբ Սարգսյանին: Ինքը լռակյաց էր, բայց գիտեր «խոսեցնել»: Իսկ մենք, եթե երկու կողմ երկու զույգ ականջներ էլ ունենայինք` չէր հերիքի լսելու:
Եվ, վերջապես, գալիս էին աշակերտական տետրերը «ոլորած» բանաստեղծները, որոնք բոլորն էլ թև առան ու թռան այդ զարմանալի թերթի էջերից, որ հետո դառնան ճշմարիտ սերնդափոխներ` Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի, Մահարու…
Այո, մեր զարմանալի թերթում «մկրտվեցին» բոլոր նրանք, ովքեր հետո դարձան մեր պոեզիայի և գրականության նորագույն հզոր խումբը, որոնց անունները թևածեցին մինչև մեր օրերը և հետո էլ կմնան, որպես արդեն դասական` բոլոր եկող սերունդների համար…
Սակայն մի օր բոլորը չքացան: Դա 37-ի սկիզբն էր: Իսկ մի քանի «մնացածներն» էլ չէին գալիս խմբագրություն, երևի մ՛եզ խղճալով, ո՜չ իրենց:
Այդ օրերից մեկն էր, որ ներս մտավ պիոներական վզկապով, աշակերտական տետրով հերթական «բանաստեղծը» (հերթով, իրարից թաքուն էին գալիս) և տեսնելով ինձ, որ իր տարիքին մոտ էի, լուռ սեղանին դրեց իր ոլորած տետրը: Ես վերցրի այն, մի լավ շտկեցի` բարկացած իրեն նայելով և սկսեցի կարդալ: Պարզ, գեղեցիկ, ուլունքի պես ձեռագիր էր: Բախտը բերել էր, որ ինձ էր հանդիպել, եթե մեր ոճաբանին տար տետրը, կլսեր.
— Թող մնա, կկարդանք, հետո կգաս, կիմանաս…
Կարճ ոտանավորներ էին, մի քանիսը արագ կարդացի… Իրեն նստեցրի իմ տեղը, իսկ ես մոտեցա խմբագրին: Նա նույնպես «խորասուզվեց» ընթերացանության մեջ, հետո դարձավ իմ աթոռի կողմը և առանց նայելու ասաց.
— Մի էստեղ արի տեսնեմ…
Իսկ դա նշանակում էր, որ հավանել է, հակառակ դեպքում, առանց աթոռի կողմը շրջվելու` կասեր.
— Տու՛ր Հայրապետին:
Հետո ես այդ տետրից չորս-հինգ ոտանավորներ կընտրեմ, ընտիր թղթի վրա մեքենագրել կտամ և, շրջանակի մեջ դնելով, մյուս նյութերի հետ միասին կցուցադրեմ մեր խմբագրությունում ամեն տարի աշնանը կազմակերպվող ցուցահանդեսում:
Իսկ մինչ այդ, բոլոր ոտանավորները կտպագրենք «Գրական էջ»-ում, ոչ թե իր լուսանկարով, այլ, որպես բացառություն` իմ նկարած դիմանկարով: Եվ որպես բացառություն էլ կցուցադրենք գործերը մեր ցուցահանդեսում ու կսպասենք այցելուների, որ միշտ լինում էին, և հաճախ էլ` «անկանխատեսելի»:
Այստեղ ուզում եմ մի փոքրիկ դրվագ հիշել, որը այնքան վառ է տպավորվել իմ հիշողության մեջ, կարծես երեկ եղած լինի…
Երբ նստեցրի դիմանկարը անելու, հարցրի.
— Գրական անուն ունե՞ս… Հիմի բոլոր ջահելներդ նախ կեղծանուն եք ընտրում, հետո նոր` գրում:
— Ունե՛մ- հետևեց անսպասելի հնչեղ պատասխանը:- Հրաչյա Ամազոն:
— Յա՛հ: — Ես էլ անակնկալի եկա: — Ա՛յ տղա, էսքան անունների մեջ «Ամազո՞նը» որտեղից գտար: Ի՞նչ գործ ունես աշխարհի ծայրի էդ գետի հետ: Իսկական ազգանու՞նդ ինչպես է…
— Հովհաննիսյան,-արդեն պակաս համարձակ ասաց պատանին: Ու կիսահարցական նայեց ինձ:
— Հրաշալի ազգանուն է, էլ մի փոխիր, քեզ գրական կեղծանուն պետք էլ չէ: Կարգին «Հրաչյա Հովհաննիսյանը» թողած` ընկել ես սարուձոր:
Ահա այդպես, հենց «մկրտության ավազանում», ես փրկեցի Հրաչյա Հովհաննիսյանի անունը, անուն, որը հետագայում դարձավ այնքան հնչեղ ու նշանավոր: Կատակով եմ ասում, իհարկե, բայց էլ ի՞նչ կատակ, որի կեսը լուրջ չլինի:
Եվ մի օր էլ մեր ցուցահանդեսը եկավ դիտելու Կենտկոմի առաջին քարտուղարը` Աղասի Խանջյանը, որին բոլորը գիտեին որպես գիր ու գրականություն, արվեստ սիրող, գնահատող, ոգևորող մարդ: Ուղեկցողներն էլ մի քանի գրողներ էին, իսկ ցուցահանդեսը կազմակերպողը` ես: Անհանգիստ էի: Խանջյանը բոլոր նյութերը բարեխղճորեն զննում էր, կարդում, ինչ-որ բան էր ասում խմբագրին, իսկ երբ մոտեցավ իմ ուզած տեղին, սսկվեցի, քանի որ տեսա, որ «խորասուզվեց» ընթերցանության մեջ, ապա լսեցի մի ռուսերեն բառ…
— Դա՜…
Իսկ հետո հարցրեց.
— Ո՞վ է, ինչ որ չեմ պատահել ձեր թերթում…Հրաչյա Հովհաննիսյան…
Հետո, իմ գլխի վրայից Ալազանին դիմելով, ասաց.
— Ափսոս, Գուրգենը չկա, որ էստեղ լիներ կասեր. «Սա հո պովե՜տ է»:
«Պովետ» էլ ասաց: Այդպես ինքը` Չարենցն էր ասում, և Մահարին:
Ճիշտ այդպես, պոետ էր ծնվել Հրաչյա Հովհաննիսյանը: Թեև ուզում էր, որ թերթում իր անունը էլի «Ամազոն» գրեինք, բայց երբ տեսավ իմ թթված դեմքը, համեստորեն գլուխը կախեց` համաձայնվելով, որ կմոռանա այդ անհեթեթությունը: Իսկ հետո, ահեղ պատերազմի դաշտում արդեն, դարձավ «Գվարդիայի սերժանտ Հովհաննիսյան», ինչպես ինքն է հպարտորեն գրել իր հրաշալի բանաստեղծություններից մեկում:
Մինչև այսօր էլ կարդում եմ իմ սիրելի ընկերոջը` բանաստեղծին, երբ մթնում է գլխիս աշնանային արև օրը…
Ուղիղ մի տարի առաջ էր, Աշտարակում էինք` նկարիչ Վահան Խորենյանի տանը: Սեղանակիցներն էլ նույնն էին` Կարո Չալաբյանը, Սիմոնը, Արտաշես Մաթևոսյանը… իսկ Հրաչիկը երգում էր…
Գինին նոր քաշած, հողաբույր, հողահամ` և Սայաթ-Նովա…
Սեղանի մոտ պետք չի, որ «մի առանձին» ձայն ունենաս, բավական է, որ երգը հոգուց է գալիս, իսկ Հրաչիկը այլ կերպ երգել չգիտեր, երգածը հոգուց էր գալիս: Հետո ինձ վրա կբարկանա, որ չեմ կարդում իրեն, հետո կհիշի, որ հիմա ոչինչ չեմ կարդում և կասի.
— Լավ, լավ, մոռացել էի, դե հիմա մի քանիսը ասեմ, որ դեռ չես կարդացել…
Երազիս մեջ ընկերներիս
Տեսա` բացած քեֆի հանդես,
Տեսա իմ հին ընկերներին
Ի՛նձ հետ, ջահե՜լ, սիրունատե՜ս,
Գրկած մեր հին սիրուններին`
Քաղցրի՜կ, խնդու՜ն, անրջայի՜ն…
Առաջվա պես, ախ, տեսա մեզ,
Ու լաց եղա հիմիկվա պես:
Ու հետո`
Չեմ ափսոսում, որ հնօրյա
Կյանքս անցավ աստղերի հետ,
Թափառեցի Կոնդում, Նորքում,
Զանգվի ձորում կանաչավետ,
Քեֆ քաշեցի, երգ ասացի,
Շատ սիրեցի, շախ արեցի,
Նախ` ապրեցի լոթու նման,
Ու նոր միայն դարձա պոետ:
Ու էլի`
Առե՛ք սերը ջահելներից,
Որ ասում են` սերը հին է,
Որ կարծում են` սերը նույնպես
Մայթի նման հանրային է…
Առե՛ք ջահել վախկոտներից,
Մենամարտից փախչողներից
Ու տվեք հին կտրիճներին.
Նրա՛նք գիտեն սիրո գինը:
Ու վերջապես`
Բոլոր խոսքերն սպառվեցին,
Խոսքերիս մեջ մի «ջան» մնաց,
Իմ խնդության բաժակներից,
Փայլից, փառքից այսքան մնաց,
Արևն արդեն մայր է մտնում,
Ես էլ գնամ արևի հետ,
Բայց սպասի՜ր, կարծես կյանքում
Ինչ-որ կիսատ մի բան մնաց:
Տեր Աստված, ու՞մ է պետք սեղանը, հացը, գինին, եթե չլսես բանաստեղծություն, երգ ու զրույց, իրար «հասկացողների» երգ, որոնց համար ամենահամեստ սեղանն էլ տոն է, ցնծություն ընկերների հետ: Առանց ընկերոջ ու՞մ է պետք սեղանը… Եվ հիշում եմ Հրաչիկի հոր` ուստա Կարապետի խոսքերը, որ իրենց` «ինժեների բաղնիքի» ծուռումուռ փողոցի տանը, քեֆի ժամանակ ասաց.
— Յեդվարդ (այդպես, Յ-ով էր ասում), լսիր ու ականջիդ օղ արա, որ ընկերոջից քաղցր մեկ էլ ընկերն է նորից:
Եվ Հրաչիկը կերգի ուստա Կարոյի սիրած երգերից.
— Բայց ես դարձյալ ծիծաղում եմ, չեմ լալիս…
Աշուն է նորից, ամենահրաշալի ամիսը` նոյեմբերը: Կա՞ արդյոք աշխարհում Հայաստանի աշնան նման հրաշք… Բայց ի՞նչ անեմ ինձ հետ, այս սրտիս հետ, որ մխում է թաց ցախի պես…
Ես նորից Աշտարակ կգամ, կլինեն տղաները, սեղանը, սակայն չի լինի նա` Հրաչիկը, մեր սեղանի աղն ու հացը, համն ու հոտը:
Ախր ինչու՞ գնացիր, սիրելիս, չէ՞ որ «գնալուցդ» երկու օր առաջ էր, որ ասացի` Աշտարակ ենք հրավիրված, ինչու՞ «գնացիր»… Քո ասած խոսքով ասեմ. «Պե՞տք էր քեզ»:
Հիմա ի՞նչ կհրամայես, ի՞նչ անենք, առանց քե՞զ նստենք, իսկ քո թա՞սը, դնե՞նք սեղանին, ինչպես Դավիթ որդիդ արեց քո յոթին, քառասունքին և հիմա էլ` տարուն:
Թասդ սեղանին դնենք, իսկ քո փոխարեն քո սիրած երգերը կերգի Գլախոն: Կխմենք կենացդ` որպես ոչ բացակայի, այլ ներկայի, ամեն տարի աշնանը, մինչև իմ թասի հերթը գա…
Տխուր եմ, այո, մխում է սիրտս…
Գոզալը լաց կըլի, կընկնի արցունքը-
Գերեզմանիս մարմար քարին կմնա:
Երևի թե քչերը գիտեն, որ շատ բան պետք չի մարդուն, որ իրեն մարդ զգա, գոհանա ունեցածով… Դղյակներով, դոլարներով փուչ ու դատարկ մեջները չի լցվի: Իսկ ի՞նչ ես թողնելու… Գուցե հենց այդ է ծնվելու իմաստը, քանի որ ոչինչ չես տանելու… Ասենք Իմաստունի խոսքերով.
Ախ, երանի` ով մարդ կըգա
Ու մարդ կերթա անարատ:
Քո թողածն էլ, սիրելիդ իմ Հրաչյա, «բանն էր», որ ի սկզբանե էր… Մեծն Սայաթը ասում էր.«Փիղ պիտի լինի, որ էս դավթարը տանի»: Գիտեր, որ «բանն» ամենածանր ունեցածն է մարդու: Քո ստեղծածն էլ, սիրելիս, բանաստեղծությունն էր, որ երբեք հային պակաս չի եղել: Քո ստեղծածը մինչև նոր ջրհեղեղը լինելու է: Քո ստեղծածին ավելացրել է քո որդին` Դավիթը, որով դու հպարտանում էիր:
Խմում եմ կենացդ մղկտալով, նաև քո լուսավոր, մաքուր, շողշողուն խոսքիդ համար և Դավիթի ասածով.
Ես այս ձմեռ մտա արյունոտված սրտով,
Արյունոտված սրտով դուրս եմ գալիս գարուն,
Երեք ու կես ամսում չգրեցի մի տող,
Իմ թանաքը եղավ – Քրիստոսի արյուն,
Եվ իմ խմած օղին եղավ ողորմաթաս,
Եվ իմ կերած հացը – լոկ հոգեհաց եղավ,
Եվ նստեցի անգամ երբ խնջույքի սեղան-
Միշտ իմ աչքի առջև հառնեց մի սւրբ մատաղ:
Այո, լուսավոր տողերդ մռայլվեցին, որի պատճառը ժամանակն էր, երևի, երբ «երգի դիցուհին» չէր մարդկանց հմայողը: Ժամանակն էր, որ դարձավ անխոհեմ, անիմաստ, ծամածռված, քանի որ լուսավոր պոեզիան մնաց անհասանելի: Բանաստեղծությունը անտարբեր սրտերի համար չի ստեղծվել: Կանցնե՞ն արդյոք այս ընչաքաղցության ամպերը, կլուսավորի՞ արևը սիրածդ երկիրը, թե՞ մռայլ ամպերը դեռ կկուտակվեն…
Գարունն էլ չի օգնի…
Ցասումի, նողկանքի խոսք էիր ուզում ասել, բայց քո պալիտրայում չկային այդ գույները: Քոնը կապույտ երկինքն էր, լուսավոր հեռուն ու մոտիկը, սերը մարդու նկատմամբ…
Չտեսար այդ լուսավորը, և դեռ չկա այն, կլինի՞ արդյոք, «նորից գարուն կգա՞»… Ո՞վ գիտի…
Դու խնդրում էիր երգերիդ դիցուհիներին` չծերանալ, մնալ միշտ ջահել, հմայիչ… Արարչին կարելի բան էիր ուզում` մարդկանց, գյոզալների համար, որոնք դալկացել էին հոգսերի մեջ: Դժվարացել էր նկարելն էլ, գրելն էլ, երգելն էլ…
Օ, ի՞նչ ավերիչ ուժ ունի այս արծաթապաշտությունը… Արվեստներից ոչ մեկը չի կարող սթափեցնել մարդուն, միայն հզոր բանաստեղծությունը, խոսքը կարող է ճեղքել այս մութը…
Սիրելի Հրաչյա, դու «գնացիր» այնքան անհեթեթ, անիմաստ, իրական դարձած չար երազի պես…
Տեր աստված, իսկապես որ` «հյուր ենք կյանքում»…
Այդպես մեկիկ-մեկիկ հեռացան Սերոն, Պարույրը, Համոն, Վահագնը, որոնց ես «могучая кучка» էի ասում: Նրանք բոլորն էլ իրարից տարբերվում էին, թեև բոլորի ասածն էլ իրենց` ամեն ինչից բարձր դասած Հայաստան երկրի մասին էր: Գրում էի` ու գրում, մեկը մյուսից տարբեր, մեկը մյուսից հրաշալի: Ուզածդ ժողովուրդը կարող էր նախանձել այդպիսի «խմբին»: Բայց հայը ինչի՞ վրա է զարմացել: Նրան միշտ թվացել է, թե կգան ու կգան, վերջ չի լինելու, և ամեն մեկն էլ փոխարինող է ունենալու. գուցե, իսկապես, այդպես է…
Տա Աստված, որ այդպես լինի…