Իսաբեկյան Է.- Տա Աստված, որ այդպես լինի…- թերթ, «Հայաստան», Ե., 26.11.1998

       Հիշատակ

       Կես դար առաջ` 30-ական թվականներին, Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետության մայրաքաղաք Երևանում հրատարակվող թերթերի քանակը մի ձեռքի վրա եղած մատների քանակից չէր անցում: Թուղթը և նյութական դժվարությունները չէին քիչ լինելու պատճառը, ավելին պետք էլ չէր երևի… Այդ քչի մեջ էր տեղավորվել նաև պիոներ-դպրոցականների չորս էջանոց թերթը: Հրատարակվող բոլոր թերթերը իրենց կարդացողներն ունեին, «անհասցե» թերթ չկար: «Պիոներ կանչը»` պիոներների համար, «Ավանգարդը»` կոմերիտականների, «Մաճկալը»` գյուղացիների և այլն: Հենց այնպես` «բառադի» թերթ չկար: Բոլորը «տեր» ունեին` այսինքն բաժանորդ, որը հիմա չկա, չի ճարվում: Մարդիկ փող պիտի ունենան, որ թերթ առնեն, և շատ թերթերի վաճառածը այսօր ավելի քիչ է լինում, քան չվաճառածը: Մի քանի «կարդացվոր» թերթեր էլ կան, որոնց տպաքանակն Աստված տպաքանակ համարի…
        Իսկ «Պիոներ կանչը» ուներ հարյուր հազար բաժանորդ` շատ ավելին, քան կենտրոնական թերթերը: Կարելի է զարմանալ, սակայն զարմանալին քանակ չէր, զարմանալին այդ թերթը ստեղծողներն էին` սկսած դպրոցական ուսուցիչներից, ծնողներից, վերջացրած համալսարանի դասախոսներով, երևելի մտավորականներով, գրողներով, երաժիշտներով, նկարիչներով, մի խոսքով` ժամանակի ընտրովի մտավորականությամբ:
Գալիս էին «ակումբ» օրվա կեսից հետո և մենք` խմբագրության երիտասարդ, նոր երկար շալվար հագած աշխատողներս, պիտի ոտքի վրա լինեինք, և ոչ միայն աթոռների քչության պատճառով: Մենք ինչպե՞ս նստած մնայինք, երբ հայտնվում էին մեկ երաժիշտները` Ռոմանոս Մելիքյանը, Ազատ Մանուկյանը, Մելիք Վրթանեսյանը և էլի մի քանի հոգի, մեկ գրողները` Զապել Եսայանը, Թոթովենցը, Մահարին, Խնկո Ապերը, Ալազանը, Նորենցը, Զորյանը: Այնտեղ էր նաև մանկագիր Հայրապետ Հայրապետյանը, որը թերթի ոճաբանն էր:
        Եվ գալիս էին մտավորականները` բոլորից գործնականները իրենց նոր նյութերով, ծրագրերով, առաջարկություններով…Պրոֆեսոր Շավարշյանը, Բեդեյանը, Մարուքե Դուրգարյանը, Անուշավան Պողոսյանը, կենսաբաններ, ֆիզիկոսներ, քիմիկոսներ…
         Զրուցասեր չէր կարելի համարել մեր թերթի խմբագրին` Սերոբ Սարգսյանին: Ինքը լռակյաց էր, բայց գիտեր «խոսեցնել»: Իսկ մենք, եթե երկու կողմ երկու զույգ ականջներ էլ ունենայինք` չէր հերիքի լսելու:
        Եվ, վերջապես, գալիս էին աշակերտական տետրերը «ոլորած» բանաստեղծները, որոնք բոլորն էլ թև առան ու թռան այդ զարմանալի թերթի էջերից, որ հետո դառնան ճշմարիտ սերնդափոխներ` Չարենցի, Բակունցի, Թոթովենցի, Մահարու…
         Այո, մեր զարմանալի թերթում «մկրտվեցին» բոլոր նրանք, ովքեր հետո դարձան մեր պոեզիայի և գրականության նորագույն հզոր խումբը, որոնց անունները թևածեցին մինչև մեր օրերը և հետո էլ կմնան, որպես արդեն դասական` բոլոր եկող սերունդների համար…
        Սակայն մի օր բոլորը չքացան: Դա 37-ի սկիզբն էր: Իսկ մի քանի «մնացածներն» էլ չէին գալիս խմբագրություն, երևի մ՛եզ խղճալով, ո՜չ իրենց:
         Այդ օրերից մեկն էր, որ ներս մտավ պիոներական վզկապով, աշակերտական տետրով հերթական «բանաստեղծը» (հերթով, իրարից թաքուն էին գալիս) և տեսնելով ինձ, որ իր տարիքին մոտ էի, լուռ սեղանին դրեց իր ոլորած տետրը: Ես վերցրի այն, մի լավ շտկեցի` բարկացած իրեն նայելով և սկսեցի կարդալ: Պարզ, գեղեցիկ, ուլունքի պես ձեռագիր էր: Բախտը բերել էր, որ ինձ էր հանդիպել, եթե մեր ոճաբանին տար տետրը, կլսեր.
        — Թող մնա, կկարդանք, հետո կգաս, կիմանաս…
       Կարճ ոտանավորներ էին, մի քանիսը արագ կարդացի… Իրեն նստեցրի իմ տեղը, իսկ ես մոտեցա խմբագրին: Նա նույնպես «խորասուզվեց» ընթերացանության մեջ, հետո դարձավ իմ աթոռի կողմը և առանց նայելու ասաց.
         — Մի էստեղ արի տեսնեմ…
        Իսկ դա նշանակում էր, որ հավանել է, հակառակ դեպքում, առանց աթոռի կողմը շրջվելու` կասեր.
       — Տու՛ր Հայրապետին:
       Հետո ես այդ տետրից չորս-հինգ ոտանավորներ կընտրեմ, ընտիր թղթի վրա մեքենագրել կտամ և, շրջանակի մեջ դնելով, մյուս նյութերի հետ միասին կցուցադրեմ մեր խմբագրությունում ամեն տարի աշնանը կազմակերպվող ցուցահանդեսում:
       Իսկ մինչ այդ, բոլոր ոտանավորները կտպագրենք «Գրական էջ»-ում, ոչ թե իր լուսանկարով, այլ, որպես բացառություն` իմ նկարած դիմանկարով: Եվ որպես բացառություն էլ կցուցադրենք գործերը մեր ցուցահանդեսում ու կսպասենք այցելուների, որ միշտ լինում էին, և հաճախ էլ` «անկանխատեսելի»:
       Այստեղ ուզում եմ մի փոքրիկ դրվագ հիշել, որը այնքան վառ է տպավորվել իմ հիշողության մեջ, կարծես երեկ եղած լինի…
       Երբ նստեցրի դիմանկարը անելու, հարցրի.
       — Գրական անուն ունե՞ս… Հիմի բոլոր ջահելներդ նախ կեղծանուն եք ընտրում, հետո նոր` գրում:
       — Ունե՛մ- հետևեց անսպասելի հնչեղ պատասխանը:- Հրաչյա Ամազոն:
       — Յա՛հ: — Ես էլ անակնկալի եկա: — Ա՛յ տղա, էսքան անունների մեջ «Ամազո՞նը» որտեղից գտար: Ի՞նչ գործ ունես աշխարհի ծայրի էդ գետի հետ: Իսկական ազգանու՞նդ ինչպես է…
        — Հովհաննիսյան,-արդեն պակաս համարձակ ասաց պատանին: Ու կիսահարցական նայեց ինձ:
       — Հրաշալի ազգանուն է, էլ մի փոխիր, քեզ գրական կեղծանուն պետք էլ չէ: Կարգին «Հրաչյա Հովհաննիսյանը» թողած` ընկել ես սարուձոր:
Ահա այդպես, հենց «մկրտության ավազանում», ես փրկեցի Հրաչյա Հովհաննիսյանի անունը, անուն, որը հետագայում դարձավ այնքան հնչեղ ու նշանավոր: Կատակով եմ ասում, իհարկե, բայց էլ ի՞նչ կատակ, որի կեսը լուրջ չլինի:
        Եվ մի օր էլ մեր ցուցահանդեսը եկավ դիտելու Կենտկոմի առաջին քարտուղարը` Աղասի Խանջյանը, որին բոլորը գիտեին որպես գիր ու գրականություն, արվեստ սիրող, գնահատող, ոգևորող մարդ: Ուղեկցողներն էլ մի քանի գրողներ էին, իսկ ցուցահանդեսը կազմակերպողը` ես: Անհանգիստ էի: Խանջյանը բոլոր նյութերը բարեխղճորեն զննում էր, կարդում, ինչ-որ բան էր ասում խմբագրին, իսկ երբ մոտեցավ իմ ուզած տեղին, սսկվեցի, քանի որ տեսա, որ «խորասուզվեց» ընթերցանության մեջ, ապա լսեցի մի ռուսերեն բառ…
       — Դա՜…
       Իսկ հետո հարցրեց.
       — Ո՞վ է, ինչ որ չեմ պատահել ձեր թերթում…Հրաչյա Հովհաննիսյան…
        Հետո, իմ գլխի վրայից Ալազանին դիմելով, ասաց.
        — Ափսոս, Գուրգենը չկա, որ էստեղ լիներ կասեր. «Սա հո պովե՜տ է»:
       «Պովետ» էլ ասաց: Այդպես ինքը` Չարենցն էր ասում, և Մահարին:
Ճիշտ այդպես, պոետ էր ծնվել Հրաչյա Հովհաննիսյանը: Թեև ուզում էր, որ թերթում իր անունը էլի «Ամազոն» գրեինք, բայց երբ տեսավ իմ թթված դեմքը, համեստորեն գլուխը կախեց` համաձայնվելով, որ կմոռանա այդ անհեթեթությունը: Իսկ հետո, ահեղ պատերազմի դաշտում արդեն, դարձավ «Գվարդիայի սերժանտ Հովհաննիսյան», ինչպես ինքն է հպարտորեն գրել իր հրաշալի բանաստեղծություններից մեկում:
          Մինչև այսօր էլ կարդում եմ իմ սիրելի  ընկերոջը` բանաստեղծին, երբ մթնում է գլխիս աշնանային արև օրը…
      Ուղիղ մի տարի առաջ էր, Աշտարակում էինք` նկարիչ Վահան Խորենյանի տանը: Սեղանակիցներն էլ նույնն էին` Կարո Չալաբյանը, Սիմոնը, Արտաշես Մաթևոսյանը… իսկ Հրաչիկը երգում էր…
         Գինին նոր քաշած, հողաբույր, հողահամ` և Սայաթ-Նովա…
         Սեղանի մոտ պետք չի, որ «մի առանձին» ձայն ունենաս, բավական է, որ երգը հոգուց է գալիս, իսկ Հրաչիկը այլ կերպ երգել չգիտեր, երգածը հոգուց էր գալիս: Հետո ինձ վրա կբարկանա, որ չեմ կարդում իրեն, հետո կհիշի, որ հիմա ոչինչ չեմ կարդում և կասի.
        — Լավ, լավ, մոռացել էի, դե հիմա մի քանիսը ասեմ, որ դեռ չես կարդացել…
         Երազիս մեջ ընկերներիս
         Տեսա` բացած քեֆի հանդես,
         Տեսա իմ հին ընկերներին
         Ի՛նձ հետ, ջահե՜լ, սիրունատե՜ս,
        Գրկած մեր հին սիրուններին`
        Քաղցրի՜կ, խնդու՜ն, անրջայի՜ն…
         Առաջվա պես, ախ, տեսա մեզ,
         Ու լաց եղա հիմիկվա պես:
   Ու հետո`
        Չեմ ափսոսում, որ հնօրյա
        Կյանքս անցավ աստղերի հետ,
        Թափառեցի Կոնդում, Նորքում,
        Զանգվի ձորում կանաչավետ,
        Քեֆ քաշեցի, երգ ասացի,
        Շատ սիրեցի, շախ արեցի,
        Նախ` ապրեցի լոթու նման,
        Ու նոր միայն դարձա պոետ:
  Ու էլի`
       Առե՛ք սերը ջահելներից,
       Որ ասում են` սերը հին է,
       Որ կարծում են` սերը նույնպես
       Մայթի նման հանրային է…
       Առե՛ք ջահել վախկոտներից,
       Մենամարտից փախչողներից
       Ու տվեք հին կտրիճներին.
       Նրա՛նք գիտեն սիրո գինը:
   Ու վերջապես`
        Բոլոր խոսքերն սպառվեցին,
        Խոսքերիս մեջ մի «ջան» մնաց,
        Իմ խնդության բաժակներից,
        Փայլից, փառքից այսքան մնաց,
        Արևն արդեն մայր է մտնում,
        Ես էլ գնամ արևի հետ,
        Բայց սպասի՜ր, կարծես կյանքում
        Ինչ-որ կիսատ մի բան մնաց:
    Տեր Աստված, ու՞մ է պետք սեղանը, հացը, գինին, եթե չլսես բանաստեղծություն, երգ ու զրույց, իրար «հասկացողների» երգ, որոնց համար ամենահամեստ սեղանն էլ տոն է, ցնծություն ընկերների հետ: Առանց ընկերոջ ու՞մ է պետք սեղանը… Եվ հիշում եմ Հրաչիկի հոր` ուստա Կարապետի խոսքերը, որ իրենց` «ինժեների բաղնիքի» ծուռումուռ փողոցի տանը, քեֆի ժամանակ ասաց.
     — Յեդվարդ (այդպես, Յ-ով էր ասում), լսիր ու ականջիդ օղ արա, որ ընկերոջից քաղցր մեկ էլ ընկերն է նորից:
     Եվ Հրաչիկը կերգի ուստա Կարոյի սիրած երգերից.
     — Բայց ես դարձյալ ծիծաղում եմ, չեմ լալիս…
     Աշուն է նորից, ամենահրաշալի ամիսը` նոյեմբերը: Կա՞ արդյոք աշխարհում Հայաստանի աշնան նման հրաշք… Բայց ի՞նչ անեմ ինձ հետ, այս սրտիս հետ, որ մխում է թաց ցախի պես…
       Ես նորից Աշտարակ կգամ, կլինեն տղաները, սեղանը, սակայն չի լինի նա` Հրաչիկը, մեր սեղանի աղն ու հացը, համն ու հոտը:
       Ախր ինչու՞ գնացիր, սիրելիս, չէ՞ որ «գնալուցդ» երկու օր առաջ էր, որ ասացի` Աշտարակ ենք հրավիրված, ինչու՞ «գնացիր»… Քո ասած խոսքով ասեմ. «Պե՞տք էր քեզ»:
       Հիմա ի՞նչ կհրամայես, ի՞նչ անենք, առանց քե՞զ նստենք, իսկ քո թա՞սը, դնե՞նք սեղանին, ինչպես Դավիթ որդիդ արեց քո յոթին, քառասունքին և հիմա էլ` տարուն:
       Թասդ սեղանին դնենք, իսկ քո փոխարեն քո սիրած երգերը կերգի Գլախոն: Կխմենք կենացդ` որպես ոչ բացակայի, այլ ներկայի, ամեն տարի աշնանը, մինչև իմ թասի հերթը գա…
            Տխուր եմ, այո, մխում է սիրտս…
            Գոզալը լաց կըլի, կընկնի արցունքը-
             Գերեզմանիս մարմար քարին կմնա:
        Երևի թե քչերը գիտեն, որ շատ բան պետք չի մարդուն, որ իրեն մարդ զգա, գոհանա ունեցածով… Դղյակներով, դոլարներով փուչ ու դատարկ մեջները չի լցվի: Իսկ ի՞նչ ես թողնելու… Գուցե հենց այդ է ծնվելու իմաստը, քանի որ ոչինչ չես տանելու… Ասենք Իմաստունի խոսքերով.
              Ախ, երանի` ով մարդ կըգա
              Ու մարդ կերթա անարատ:
         Քո թողածն էլ, սիրելիդ իմ Հրաչյա, «բանն էր», որ ի սկզբանե էր… Մեծն Սայաթը ասում էր.«Փիղ պիտի լինի, որ էս դավթարը տանի»: Գիտեր, որ «բանն» ամենածանր ունեցածն է մարդու: Քո ստեղծածն էլ, սիրելիս, բանաստեղծությունն էր, որ երբեք հային պակաս չի եղել: Քո ստեղծածը մինչև նոր ջրհեղեղը լինելու է: Քո ստեղծածին ավելացրել է քո որդին` Դավիթը, որով դու հպարտանում էիր:
         Խմում եմ կենացդ մղկտալով, նաև քո լուսավոր, մաքուր, շողշողուն խոսքիդ համար և Դավիթի ասածով.
            Ես այս ձմեռ մտա արյունոտված սրտով,
            Արյունոտված սրտով դուրս եմ գալիս գարուն,
            Երեք ու կես ամսում չգրեցի մի տող,
            Իմ թանաքը եղավ – Քրիստոսի արյուն,
            Եվ իմ խմած օղին եղավ ողորմաթաս,
            Եվ իմ կերած հացը – լոկ հոգեհաց եղավ,
            Եվ նստեցի անգամ երբ խնջույքի սեղան-
            Միշտ իմ աչքի առջև հառնեց մի սւրբ մատաղ:
       Այո, լուսավոր տողերդ մռայլվեցին, որի պատճառը ժամանակն էր, երևի, երբ «երգի դիցուհին» չէր մարդկանց հմայողը: Ժամանակն էր, որ դարձավ անխոհեմ, անիմաստ, ծամածռված, քանի որ լուսավոր պոեզիան մնաց անհասանելի: Բանաստեղծությունը անտարբեր սրտերի համար չի ստեղծվել: Կանցնե՞ն արդյոք այս ընչաքաղցության ամպերը, կլուսավորի՞ արևը սիրածդ երկիրը, թե՞ մռայլ ամպերը դեռ կկուտակվեն…
      Գարունն էլ չի օգնի…
      Ցասումի, նողկանքի խոսք էիր ուզում ասել, բայց քո պալիտրայում չկային այդ գույները: Քոնը կապույտ երկինքն էր, լուսավոր հեռուն ու մոտիկը, սերը մարդու նկատմամբ…
       Չտեսար այդ լուսավորը, և դեռ չկա այն, կլինի՞ արդյոք, «նորից գարուն կգա՞»… Ո՞վ գիտի…
      Դու խնդրում էիր երգերիդ դիցուհիներին` չծերանալ, մնալ միշտ ջահել, հմայիչ… Արարչին կարելի բան էիր ուզում` մարդկանց, գյոզալների համար, որոնք դալկացել էին հոգսերի մեջ: Դժվարացել էր նկարելն էլ, գրելն էլ, երգելն էլ…
       Օ, ի՞նչ ավերիչ ուժ ունի այս արծաթապաշտությունը… Արվեստներից ոչ մեկը չի կարող սթափեցնել մարդուն, միայն հզոր բանաստեղծությունը, խոսքը կարող է ճեղքել այս մութը…
       Սիրելի Հրաչյա, դու «գնացիր» այնքան անհեթեթ, անիմաստ, իրական դարձած չար երազի պես…
       Տեր աստված, իսկապես որ` «հյուր ենք կյանքում»…
       Այդպես մեկիկ-մեկիկ հեռացան Սերոն, Պարույրը, Համոն, Վահագնը, որոնց ես «могучая кучка» էի ասում: Նրանք բոլորն էլ իրարից տարբերվում էին, թեև բոլորի ասածն էլ իրենց` ամեն ինչից բարձր դասած Հայաստան երկրի մասին էր: Գրում էի` ու գրում, մեկը մյուսից տարբեր, մեկը մյուսից հրաշալի: Ուզածդ ժողովուրդը կարող էր նախանձել այդպիսի «խմբին»: Բայց հայը ինչի՞ վրա է զարմացել: Նրան միշտ թվացել է, թե կգան ու կգան, վերջ չի լինելու, և ամեն մեկն էլ փոխարինող է ունենալու. գուցե, իսկապես, այդպես է…
        Տա Աստված, որ այդպես լինի…