«Քաղաքները, ինչպես և մարդիկ, մի օր ծնվում են, ապրում իրենց կյանքը, ծերանում ու մի օր էլ մեռնում»: Ահա այսպիսի վիպական շնչով է բացվում Էդ.Իսաբեկյանի «Իգդիրը» վիպա՞կը ասեմ, վիպա՞սքը ասեմ, վե՞պը ասեմ, տարեգրությու՞ն ասեմ, պատմությու՞ն կամ էսսե՞ ասեմ, թե՝ այդ բոլորը միասին:
Դժվար է որոշել այս գրքի ժանրը, ինչպես որ՝ դժվար է պարզել, թե ինչ էր Իգդիրը՝ քաղա՞ք, գյուղաքաղա՞ք, գավա՞ռ, մայրաքաղա՞ք, թե՝ լեգենդ: Բայց մեր մեջբերած առաջին նախադասությունն իսկ Իգդիրին չի վերաբերում.հեղինակը պարզապես բարձրագույն նոտայից է ցանկանում սկսել իր գիրքը, քանզի նախապատրաստվում է խոսել իր կյանքի մեծագույն հրաշքի ու գանձի մասին:
Մանկությունն ինքնին հրաշք է: Իսաբեկյանի մանկությունը՝ բյուրապատիկ հրաշք, քանզի իր մանկությունը մանկություն լինելուց զատ նաև մի ողջ ազգի անզուգական ու փառահեղ պատմությունն է: Մանկություն, որ իր բոլոր թելերով ու երակներով կապված է ցեղիդ, տոհմիդ ու անձիդ պատմությանը: Ահա մի ճակատագիր, որ հավերժորեն հիշեցնող ու պարտավորեցնող է.եթե դու չգրես, ուրիշը չի գրելու.ուրիշ ոչ ոք չի կարող գրել այն, ինչ ամենաշատը քոնն է եղել:
Իսկ գրողը գեղանկարիչ է.անվանի ու՝ արդեն դասական գեղանկարիչ, փառք ու անուն ճաշակած գեղանկարիչ, այսինքն՝ իր այս «Իգդիր» գրքով ինքը միայն տալու բան ունի և ունի սրբազան պարտականություն, որ հասցրեց փառահեղորեն կատարել երկրային կյանքի իր բաժին ժամանակահատվածում: Ահա այս սրբազան միսիան է իր հզոր հղումով մեր մաեստրոյի մեջ ի մի բերում գրողի փայլուն ոճն ու պատմիչի փայլուն հիշողությունը: «Խաչոյի մի ոտը մի քիչ կարճ էր մյուսից, և դժվար էր իմանալ՝ որը որից: Այնպիսի մանրիկ, շորորացող քայլվածք ուներ, որ իր թերությունը դառնում էր նազելի սեթևեթանքի նման բան: Ահագին մաուզերը, որ նրա կարճլիկ բոյի պատճառով ավելի մեծ էր երևում, ռիթմով գնում էր-գալիս, և ես մի առանձին նախանձով էի նայում նրա այդ թերությանը և դեռ կապկում էլ էի նրա քայլվածքը: Դա իրեն ակնհայտ դուր էր գալիս երևի, քանի որ ինչ-որ ժպտանման բան էր հայտնվում նրա հաստ ու կարճ, սև բեղի տակ, չնայած… Խաչոն ժպտալու սովորություն չուներ ու չէր ունեցել»:
Վարպետ Իսաբեկյանը զարմանալիորեն է կարողանում ներդաշնակել պատմականն ու գեղարվեստականը, անհուն սիրով է խաղացնում իգդիրցու զվարթ խոսակցականը.ահա այսպես է իր Հմայակ հայրն իրեն այցի գալիս երազում.
«…Անսպասելի բան եղավ.խոսեց, ասաց.
-Մրսես եմ:
Ես ապշած իրեն եմ նայում, իսկ նա՝ նորից.
-Մրսես եմ ախար:
Ու ձուլվեց խավարին: Առավոտյան հարցրի մեր հարևանուհուն, որը զարմանալիորեն կարողանում էր երազներ մեկնել: Հարցրեց.
-Գերեզմանը սարքե՞լ ես:
-Չեմ շինել, ա՜խ, չեմ շինել դեռ:
-Դե էնա էլի, դրա համար է եկել.քար պիտի գցես, մրսում է»:
Նվաստս նույնպես իգդիրցիների շառավիղ է, և, կարող եմ ասել, որ այն քչերից եմ, ովքեր գիտեն՝ ինչ ասել է՝ Իգդիր ու իգդիրցի, և այն բախտավորներից եմ, ովքեր հնարավորություն ունեն անմնացորդ ու գրեթե առանց գաղտնագրերի ըմբոշխնել Իսաբեկյանի աննախադեպ գիրքը: Աննախադեպ ասացի ու անմիջապես էլ մտաբերեցի Չարենցի անմահ «Երկիր Նաիրին»: Սա թերևս միակ գիրքն է, որի հետ հնարավոր է աղերսներ փնտրել Իսաբեկյանի գրքի առումով: Իր նպատակին մոտենալու և իր նպատակին հասնելու իմաստով՝ հեղինակը գրեթե բնազդաբար է օգտվել չարենցյան ոսկե բանալուց: Եվ օգտվել է անթաքույց, օրինականորեն ու որդիաբար, ճիշտ այնպես, ինչպես մեզնից շատերը հետագայում պիտի շռայլորեն օգտվեն իսաբեկյանական պայծառատեսումներից ու պատմավիպական դեգերումներից, եթե երբևէ հանդգնեն այսչափ մերձենալ իրենց պապերի պատմությանն ու ապրած վայրերին: Օրինակ.«Նիկողոսը Իգդիրի միակ և զարմանալի հմուտ զինագործն էր: Իգդիրում չէր կարող զինագործ չլինել, քանի որ զենքի հետ խաղացողներն անհամար էին, չհաշված զինվորականների շատությունը, և Նիկողոսն իր երեք աշակերտների հետ հազիվ էր ծերը ծերին բերում»: Կամ «…Այնտեղ էին Մարեի Դիքրանը, Շեկոյանց Արշոն՝ իր սիրուն տիկնոջ՝ Օսանի հետ…»:
Այս երկու վերջիններն արդեն մերոնք են, իմոնք են՝ իմ հորական պապն ու տատը, և իմ լուսահոգիներին այս գրքի էջերում դարձյալ ու դարձյալ եմ հանդիպում, և անձամբ ինձ համար դարձյալ ու դարձյալ այս գրքի ընթերցումը կրկնակի տոն է դառնում:
Այս առեղծվածային Իգդիրը, այս պատիկ ու այս հսկա Իգդիրը հայությանը տվեց Դրո ու Ահարոնյան ու Շավարշյան և ճանաչված շատ ու շատ ուրիշներ, և Իսաբեկյան տարեգրին — զարմանալիորեն հաջողվում է անհամար անուններից ոչ մեկը չանտեսելով հանդերձ, ոչ մի պահ չխարխլել վիպասքի պաթոսը: Ավելին՝ ամեն մի նոր անուն, ներքաշվելով այս գրքի էջերը, իրմով մի նոր լիցք ու երանգ է ավելացնում արդեն եղածին: Օրինակ՝ «Ուստաբաշի Ավետիսն ասում էր.«Բարկացած ժամանակ վճիռ չկայացնես»: Կամ՝ «Վլասը Իգդիրի միակ գործարանատերը չէր: Կար բամբակազտիչ և ձեթի գործարան, որի տեր Օդաբաշենց Երվանդն այնքան իր գործարանով չէր հայտնի, ինչքան իր գեղատեսիլ տիկնոջով»: Եվ կամ՝ «Իսկ Մարտիրոսի հակապատկերն է եղել Եփրեմը՝ Իսաբեկի եղբայրը, որին հնչակյաններն էին առաջադրել, չնայած Եփրեմը «ոչմիական» էլ չէր.հողագործ, շիտակ, ազնիվ մարդ էր՝ կարգ ու կանոն, մեծ ու փոքր ճանաչող»:
Ահա այսպիսի թեթև ու դիպուկ վրձնահարվածներով է Իսաբեկյանն իր մասունք-ժամանակակիցներին ներքաշում ծննդավայրի տարերգրություն՝ ամեն մեկից մի քանի գույն ու նրբերանգ պարգևելով մեզ: Եվ գրքի ամենաերկրորդական անձինք անգամ անջնջելի որևէ հետք են թողում մեր մտապատկերների ու հիշողության մեջ:
Եվ այնուհետև՝ քաղաքականություն: Ավելի ճիշտ է՝ ոչ թե քաղաքականություն, այլ՝ Հայրենիք ու հայրենասիրություն, հերոսություն ու անձնվիրություն՝ իգդիրցու հերոսություն ու իգդիրցու հայրենասիրություն: Եվ հետո՝ թանձր վրձնահարվածներով Դրոյի առասպելական կերպարը, որ թեև հազվադեպ է հայտնվում առաջին պլան, բայց կենարար քամու պես սուրում է գրքի ողջ ենթատեքստով: «Երբ Դրոն, Պերեկրոստովի հետ, Նավթլուղը գրաված կկանգնեն Հավլաբարի բարձունքին, կնյազ Չխենկելին վարտիքը բռնած կվազի Դրոյի մոտ՝«թյուրիմացությունը» սվաղելու և հրավիրելու ճոխ հացկերույթի մինչև լուսաբաց, «ախալի սուփրայով» Արամյանցի շքեղ սրահներում»:
Եվ վերջում՝ արդեն գրող-գեղանկարչի գրական անսպասելի արհեստավարժության մասին.համոզված ենք, որ եթե այս գիրքը գրած լիներ մեր երևելի արձակագիրներից մեկը, թերևս վերստին խիստ ուշագրավ երևույթ համարվեր, և՝ ոչ միայն իր ճանաչողական ու պատմական բառացիկ նշանակությամբ: Եվ, չնայած «Իգդիրը» «Արևիկ» հրատարակչությունը հրատարակել է 1994 թվին, կարծում ենք, որ այս գրախոսականն ամենևին էլ ժամանակավրեպ չէ, մանավանդ որ՝ այս գրախոսությունն այս գրքի շուրջ խոսակցությունը բնավ չի սպառում:
Մեր երախտագիտությունը փոխանցելով Իսաբեկյանին՝ կամենում ենք մեր գրությունն ավարտել իր գրքի ոգուն ու պաթոսին բնորոշ մեջբերումով.«Ինչպես տեսնում ես, սիրելիդ իմ Իգդիր, անքնությունն էլ վատ բան չի եղել…Քեզ ուրիշ հիշող կա՞, մնացե՞լ է, թե՞ միայն ինձ ես շնորհ արել այս պատիվը ամենօրյա, գիշերային այս հանդիսությունը…Եվ ոչինչ, որ առավոտյան գլուխս ծանր է թվում ուսերիս…Բայց չէ՞ որ քեզ հետ եմ: Քո անգո հավատացյալների նման հավատում եմ, որ կարող է մի օր, վաղ առավոտյան, երբ արևի ճառագայթը ողջ Հայաստանի հողի վրա առաջինը Մասիսի սպիտակ բաշին է ընկնում՝ զարթնես ու ձեռքդ ճակատիդ դնես ու նայես Արազի կողմը՝ Մարգարայի կամրջին և տեսնես՝ գալի՜ս են…»: