Մանուչարյան Լ. (զրույց Էդ.Իսաբեկյանի արվեստանոցում) — Դա ենք մենք` հայի մեր տեսակը — թերթ, «Հայաստան», Ե., 15.07.1993

      80-ի շեմին գտնվող նկարիչը մշտապես վրձնի հետ է:
Լուսավոր, ընդարձակ արվեստանոցի դիմացի պատից կախված է մեծածավալ մի նկար: Արվեստանոց մտնողին են հառնում բազում աչքեր՝ միանգամից նրան առնելով իրենց հավաքական հայեցի կերպարի մեջ: Իգդիրի երևելիներն են՝ նկարչի հայրենակիցները՝ պատկերված Մասիսի ստորոտում, եկեղեցու առաջ. մարդիկ, որոնց մի մասն այսօր թանկագին հուշ է միայն, իսկ մյուսներն էլ՝ նրանց ժառանգներն են, որոնցից մեկն էլ հենց ինքը՝ նկարիչը, որն այնքան սիրով ու նվիրումով է ստեղծում իգդիրցիների խմբային դիմանկարը: Եվ անսպասելի չէ, որ մեր անկաշկանդ ու մտերմիկ զրույցն սկսվում է  հենց այդ նկարի շուրջ:
       — Ոչ մի մտացածին բան չկա այս կտավում, ամեն մեկին նկարում եմ լուսանկարային ճշտությամբ: Որովհետև նրանք բոլորն էլ պատմական դեմքեր են: Կենտրոնում պապս է, հայրս, մայրս, քույրս: Իգդիրի տեր Մեսրոպ քահանան աղոթում է ննջեցյալների հոգիների հանգստության համար: Սա Եփրեմն է՝ Իգդիրի քաղաքագլուխը, շատ պատվական մարդ էր, կողքին՝ նրա Գարեգին տղան է, որ 21 տարեկանում զոհվեց Սարդարապատի ճակատամարտում: Ահա Ավետիս Ահարոնյանը, Դրո Կանայանը, Խաչատուր Կանայանը, պրոֆեսոր Շավարշյանը, մեր Առնո Բաբաջանյանը՝ իգդիրցու թոռ էր, Խորիկն էլ, դերասան լինելուց բացի լավ իգդիրցի է, հավանում եմ իրեն: Սեդրակ Ռասմաջյանին ճանաչու՞մ ես, այնքան էլ հայտնի չէ, բայց ես իրեն շատ եմ սիրում, հրաշալի նկարիչ է: Մեր վերջին դասականն էր, մեծ տաղանդի տեր:
     Մեկ-մեկ բացատրում է, թե ո՞վ ով է, ինչ գործեր է արել, ինչ է տվել իր քաղաքին, ազգին:
      Եվ քանի որ երիտասարդները հարգարժան նկարչին «Մաեստրո» են անվանում, ես նույնպես այդպես եմ դիմում.
     — Մաեստրո, ինչո՞ւ մտահղացաք նման գործ սկսել:
     — Մի քանի տարի առաջ հիշողությունների գիրք սկսեցի, որն անվանեցի «Իգդիր» (Գիշերային երկխոսություն): Դրանից մի հատված լույս տեսավ 1988թ. «Սովետական գրականություն» ամսագրում: Բայց գրքի տպագրությունը ձգձգվում է: Հրատարակչությունում ասում են՝ հովանավոր գտիր: Որտեղի՞ց գտնեմ: Մի խոսքով, այդ գրքում պատմում եմ Իգդիրի՝ իմ ծննդավայրի մասին, և ահա այդտեղից էլ ծնվեց մոնումենտալ նկարի գաղափարը:
     — Հիշո՞ւմ եք Իգդիրը. քանի՞ տարեկան էիք, որ գաղթեցիք երկրից:
     — Հայրս ասում էր, որ ես 1913 թվի ծնունդ եմ, մայրս էլ թե՝ 14-ի: 1918-ին գաղթեցինք երկրից: Երևի 4 տարեկան կլինեի: Լավ հիշում եմ գաղթի ճանապարհը: Մի քանի ամիս հետո նորից հետ դառանք Իգդիր: Փողոցներում լիքը սատկած ձիեր կային: Ագռավներ էին շրջում. մեր տունը նույնությամբ մնում էր, մի թուրքացած պարսիկ էր ապրում: Թողեցինք, նորից վերադարձանք:
     — Մաեստրո, քանի՞ տարի եք վրձնից անբաժան:
     — Առաջին նկարս ցուցադրել եմ 1931 թվին: Հիշում եմ, ընտրում էին նկարները, որպեսզի հանրապետական ցուցահանդես կազմակերպեին: Մի գրաֆիկական գործ էի բերել և մի դիմանկար: Բազմոցին նստած էին հանձնաժողովի անդամները՝ Գյուրջյանը, Գայֆեջյանը, Աղաջանյանը: Նայեցին նկարներս, Աղաջանյանն ասաց՝ այ տղա, լավ էլ սիրուն տղա ես, դիմանկարում ինչո՞ւ ես տգեղացրել քեզ:
Ծիծաղեցին ու վերցրին նկարներս, ուրեմն, առաջին անգամ ցուցադրվել եմ 31-ին:
      — Ինքնադիմանկարներ շա՞տ ունեք:
      — Պատկերացրեք, որ շատ: Ընդհանրապես, ինքնադիմանկարը նկարչի համար անհրաժեշտություն է, որպեսզի լավ ճանաչի ինքն իրեն: Ամեն անգամ ինքնադիմանկար անելիս ստուգում ես ինքդ քեզ, ոնց որ քննություն տաս: Ով կարծում է, թե դիմանկար կարելի է անել առանց նմանության, առանց արտահայտելու նկարվողի խառնվածքը, սխալվում է: Այդ դեպքում թող ծառ նկարեն, ծառը չի բողոքի, որ նման չի իրեն:
      — Պատերազմի տարիներին կարողանո՞ւմ էիք ստեղծագործել:
— Նկարում էի, շատ էի նկարում: Նույնիսկ Նաիրի Զարյանի, Սողոմոն Տարոնցու հետ, խումբ կազմած, եղանք ռազմաճակատում՝ ոգևորելու մեր զինվորներին: Մեկնեցինք 89-րդ հայկական դիվիզիա: Մենք գնում էինք, դիվիզիան շարժվում էր: Երկար ճանապարհ կտրելուց հետո մի կերպ հասանք: Գրողներն իրենց գրվածքներն էին կարդում, ես էլ նկարում էի հայ տղերքին: Ոգևորվում էին, լավ էին զգում: Հիմա էլ է պատերազմ Ղարաբաղում, տղերքը կռվում են: 4-5 անգամ եղել եմ տղերքի մոտ, ճիշտն ասած, լավ չգիտեմ, մեր նկարիչները այցելո՞ւմ են այդ հրաշք պատանիներին:
       Պատերազմ է, չէ՞: Բայց մենք չենք նկարում այն: Դա երևի նաև նրանից է, որ կա վախը դեպի մեծ թեման: Ահռելի բանը, որ մեր կողքով անցնում է, Գոյայի կողքով չէ՞ր անցնում, որ զարհուրելի բաներ նկարեց, չէ՞:
       — Ի՞նչ եք կարծում, ժամանակակից նկարչության մեջ տրոփո՞ւմ է ազգային այն երակը, որի համար դուք շարունակ մտահոգվում եք:
— Տաղանդավոր երիտասարդություն ունենք: Անընդհատ փնտրտուքի մեջ են: Փնտրելը, պրպտելը լավ է, բայց ափսոս, որ մեր ժամանակակից նկարչությունը բնությունից կտրվել է: Բնությունը միայն ծառ ու թուփը չէ, մա՛րդն է նրա մեջ ապրող, մեր ազգային մտածողությունը: Ժամանակակից նկարչության մեջ տխրություն և ուրախություն չեմ տեսնում, ոճային դրսևորումներ եմ տեսնում: Եթե արվեստի գործը բովանդակությամբ ազգային է, ուրեմն մեծ դրսևորում է, մեծ արվեստ: Վատ նկարչությունը չի կարող դառնալ համամարդկային: Բարձր մակարդակի ազգային արվեստն է, որ իրեն-իրեն համամարդկային է դառնում: Ամենադժվարը կոլորիտի զգացողություն ունենալն է, դա չես սովորեցնի, պիտի իր մեջ լինի: Իմ նկարների մեջ «հայկական» գույների ներդաշնակությունը կա, ինձ թվում է, եթե Մոսկվայում բնանկար անեմ, հայկական գույնի զգացողությունը մեջը պիտի լինի: Մ.Սարյանի՝ Ռուսաստանում և Միջին Ասիայում արված նկարներն էլի հայկական են: Մեր բնությունը տոնային չի, նայում ես՝ մեկ էլ Մասիսը խոյացավ առաջդ, մյուս կողքից՝ Արագածը, սարերն ասես կպչում են աչքիդ: Իհարկե, տոնային նրբերանգներն էլ են հարստություն, բայց մեր բնությունն ինքն է ստիպում, որ կոնտրաստներով նկարենք:
      — 1945 թվականիցից Դուք դասավանդում եք Երևանի գեղարվեստա-թատերական ինստիտուտում: Իրենց սիրելի պրոֆեսորին հարգել, մեծարել են շատ նկարիչներ, որոնք այսօր հայտնի անուններ են: Ինչպիսի՞ն է նոր սերունդը: Կա՞ն ուսանողներ, որոնք հետագայում փայլուն անհատականություններ կդառնան:
      — Կան, օժտված, տաղանդավոր ուսանողներ ունենք: Շատերի վրա ազդել է այս առևտրական, շուկայական թոհուբոհը: Ամեն լսարանում մի քանիսը կան, որ հեռու են այդ ամենից. նրանք կձգտեն, կհասնեն արվեստի կատարելության: Հիմա մեր ջահելներն ավելի շատ հակված են վերացական նկարչությունը: Էհ, թող անեն, եթե իրենց դուր է գալիս: Բայց, իմ կարծիքով, վերացական արվեստը հողից, ջրից, մարդուց կտրված է , մեր ազգայինը չի, ներմուծված է: Թող մի գիշեր գնան, քնեն Աշտարակում, Քասախ գետի «շարականները» լսեն, ու տեսնեն, թե հաջորդ օրն ինչպիսի նկարներ կանեն՝ վերացակա՞ն, թե՝ «բնական»…
— Մաեստրո, ինչպե՞ս կբնորոշեք Ձեր արվեստը:
— Ես բնապաշտ նկարիչ եմ: Սիրում եմ նկարել Հայաստան աշխարհի ծառ ու ծաղիկը, քարերը, ձորերը, մանավանդ մարդկանց: Կին շատ եմ նկարել: Իմ «Բնորդուհին» նկարը ոչ մի կտավի հետ չեմ փոխի: Շատ են առաջարկել վաճառել, բայց չեմ համաձայնել: Ընդհանրապես, նկար դիտել շատ եմ սիրում: Ու սիրում եմ բոլոր նկարիչներին: Բայց ամենից շատ ինձ սրտամոտ են Ռուբենսը, Դելակրուան, Գոյան: Հիմա, հասուն տարիքում, կրկին ու կրկին Ռեմբրանդտին եմ անդրադառնում: Միշտ աչքիս առաջ է նրա «Անառակ որդու վերադարձը» նկարը:
     — Մաեստրո, գիտեմ, որ տարիներ շարունակ համադրել եք պատկերարահի տնօրենի պաշտոնն ու ստեղծագործական աշխատանքը: Դժվար չէ՞ր, մի առումով, երբ ինքդ քո ժամանակի տերը չես լինում: Մի շարք մրցանակներ եք ստացել, կարելի՞ է իմանալ ի՞նչ առիթով:
— Ստեղծագործելու համար ժամանակը միշտ էլ ինձ հերիքել է, անկախ նրանից, թե ինչ պաշտոն եմ վարել: Մրցանակակիր եղել եմ մի քանի անգամ: Հիշում եմ, առաջինը կոմերիտմիության մրցանակն էր: Դրամի փոխարեն սևծովյան հանգստյան տան ուղեգիր հատկացրին: Ջահել էի, գնացի, արևահարվեցի, նկարեցի: Հետո Աբովյանի դիմանկարի մրցանակաբաշխություն եղավ, ես շահեցի 2-րդ մրցանակը (1-ինը ոչ ոքի չտվեցին): Վերջին տարիներին մրցանակաբաշխություններ չեն լինում, իսկ դա գիտե՞ք ինչ աշխուժություն էր առաջացնում նկարիչների մեջ: Հետո էլ՝ «Ավարայրի ճակատամարտը» կտավս և «Անհանգիստ ձիեր» շարքը արժանացան պետական մրցանակի:
— Տարիներ առաջ Դուք ձևավորել էիք «Վարդանանք» պատմավեպը, իսկ մինչ այդ, որքան գիտեմ, հրապուրվել էիք պատմանկարչությամբ:
— «Վարդանանքից» առաջ Եղիշեի թեմաներով ես մի շարք էսքիզներ ստեղծեցի: Հետո արդեն Դ.Դեմիրճյանի «Վարդանանք» վեպը ձևավորեցի: 1943-ին, որ «Դավիթ Բեկ» նկարեցի, ոչ ոք չէր դրդել կամ խորհուրդ տվել: «Պատասխան Հազկերտին» կտավը միայն պատմությունը չի վերհանում, այլ նաև իմ ժամանակի թեման էր: Եվ առհասարակ, եթե պատմանկարչությունը չի շոշափում, չի արձագանքում ժամանակի հարցերին, ուրեմն այն իզուր է, դատարկ կրակոց: Իմ «Ավարայրի ճակատամարտը» նկարի իմաստն այն է, որ հայ ժողովուրդը միշտ էլ կարողացել է դիմակայել թշնամուն, նա երբեք չի վախեցել մեծ ուժից: Ես այլաբանորեն ասում էի՝ այն ժամանակ չես վախեցել, հիմա էլ համարձակ եղիր, զինվոր, ով էլ որ լինի քո թշնամին՝ պարսիկ, թուրք թե ֆաշիստ: Եվ ինչով են հոխորտում.իրենց շատությա՞մբ: Քանի տարի կռվում են Արցախում. յոթ միլիոնը մի բուռ արցախցիների դեմ. և ինչ, բան չի ստացվում: Եվ չի ստացվի, երբ ժողովուրդը միահամուռ է ու կռվում է իր հողի, իր ազատության համար: Մեր գենի մեջ կա չխոնարհվելու հատկությունը: Հիշու՞մ ես Արտավազդ թագավորը չխոնարհվեց Կլեոպատրայի առաջ. ինչպե՞ս խոնարհվեր, չէ՞ որ նա հայոց թագավոր Տիգրան Մեծի որդին էր, որ անգամ Հռոմի դեմ կռվի ելավ:
Այ, դա ենք մենք, հայի մեր տեսակը:

Զրույցը վարեց Լյուդմիլա Մանուչարյանը