Գևորգ՝ «Գոգո» Ոսկանյան: Դերասան, բեմադրիչ, նկարիչ.այս են Գևորգ Ոսկանյանի կոչումներն իրենց հերթականությամբ: Սակայն այսօր, թերևս, հնարավոր է այն խախտել, քանի որ ինքը՝ամենակարող ժամանակն է մեզ այդպես թելադրում.կա, ապրում է նկարիչը, հիշողություն են դարձել դերասանն ու բեմադրողը… Եվ այսուհետև ապրելու է արդեն Ոսկանյան նկարիչը, և այնքան, քանի կա, լինելու է Աշտարակ կոչվող զարմանահրաշ շենը՝ իր այսօրվա ու վաղվա նույնքան զարմանալի բնակիչներով:
Նկարիչ էր իր խառնվածքով Ոսկանյանը, ֆենոմեն, առանց պրոֆեսիոնալ կրթության, սակայն նկարիչ հասկացության բոլոր տվյալները հետը շռայլորեն բերած՝ ի ծնե:
Ինչ անհրաժեշտություն է 20-րդ դարի մայրամուտին այդ զարմանալիների ծնունդը, ինչով է պայմանավորված նրանց հայտնությունը:
Պատասխաններ շատ կարող են լինել, որոնցից թերևս մեկն էլ այն է, որ նրանք չեն կարող չլինել: Պարադոքս չէ սա, նրանք եղել են անհիշելի ժամանակներից և մեզ հասած կերպարվեստը բոլոր ժողովուրդների ու ժամանակների, իր անընդգրկելի մեծությամբ ու հմայքով սկիզբ է առել այդ ինքնուս նկարիչների համեստ վաստակից՝ մինչև «պրոֆեսիոնալ նկարչություն» կոչվող դասական հասկացության ձևավորվելը:
Այդ նրանք են, այսօրվա մեր հորջորջումով «պրիմիտիվիստները», որոնք իրենց ստեղծածի կարևորությունն անգամ չկարևորելով, սկզբնաղբյուր են դարձել բոլոր ժամանակների արվեստների համար: Այդ նրանք են՝ անհայտ, անանուն վարպետներ, արհեստավորներ, որոնց զբաղմունքը պայմանավորված է եղել՝ անհրաժեշտության թելադրանքով, ինչպես սեղան շինողի, ինչպես հացթուխի, գինեգործի զբաղմունքը, որ գործածական, կիրառական արժեք է ունեցել ժողովրդի համար, կենսական անհրաժեշտություն:
Մինչև Չիմաբուեն, մինչև Ջիոտտոն, այդ նրանք են առաջինը պատկերել Աստվածամորը մանկան հետ, խաչելությունը, ահեղ դատաստանը՝ վանքերում, տաճարներում, որ հետո պիտի կրկնեին արդեն Վերածնության հանճարները, մինչև Սուրենյանց, Կոջոյան: Նրանք էին մեր Տաթևի, Քոբայրի որմնանկարների ստեղծողները, Կիլիկիայի, Վասպուրականի միայն այդ միաբանությունների սեղանատներում ճաշակած հացն ու գինին:
Բայց ինչ խորհուրդ կարող է ունենալ նրանց անհրաժեշտությունը 20-րդ դարի մայրամուտին, երբ պրոֆեսիոնալ արվեստը տառացիորեն հեղեղել է ողջ երկիրը անհաշիվ ոճաձևական տարատեսակներով, օրեկան ծնվող ու մեռնող ուղղությունների հորձանուտում, երբ չկա սկզբնաղբյուրի անհրաժեշտություն, երբ ժխտված են ազգային ավանդույթները, երբ արժեզրկվել են դարերի մշակութային փորձն ու հիմքերը՝ «համամարդկային» արվեստ ստեղծելու, անսեռ, ապազգային էությամբ…
Պատասխանելու համար հարկ չկա նորից հիշատակել «սկզբնաղբյուրի» պարագան նրանցից մեզ բաժանում է երեկվա և այսօրվա ժամանակակից, Պարույր Սևակի խոսքով ասած՝ ժամանակին կից արվեստի անջրպետը, որն իր ծայրագույն դրսևորումներով հասավ մինչև ինքնաժխտման, մինչև աբստրակտ արվեստի փակուղուն:
Բայց նրանք կան, ծնվում են այդ ֆենոմենները և կլինեն, քանի դեռ կան ժողովուրդներ, ազգեր, քանի որ ինքը՝ ժողովուրդն է նրանց կյանքի կոչում:
Եվ ծնվում են այդ երանելիները, ծնվում են անհրավեր, ոչ ոքի չպարտավորեցնող իրենց «ապօրինի» հայտնությամբ, չաղերսելով համընդհանուր ճանաչում, պետական շնորհներ, կոչումներ, գոհանալով իրենց ստեղծածի պետքականությամբ, որը թելադրված կլինի նույն հացթուխի, այգեգործի, պատշարի պահանջով, պատվերով և նորից ի վարձատրություն ունենալով նույն հացն ու գինին: Շատ են այդ անանուն վարպետները և նրանց ստեղծածը դրամով չի արժեքավորվում:
Եվ նրանց՝ այդ երանելիներին, կուզենա թե չի ուզենա՝ կտեսնի նաև 21-րդ դարը: Կտեսնի, անկասկած կտեսնի, բայց ուրիշ «տարբերակով» (ոչ նրանց արվեստի էության առումով): Նրանք կմնան նույնը՝ բնությանը անկեղծ նվիրյալներ՝ ներքին մղումով ստեղծագործողներ, բայց նրանց զբաղմունքի վաստակը չի հոգա նրանց ապրուստը, քանի որ պրոֆեսիոնալ արվեստն իր ահռելի շատությամբ արդեն կաշկանդել, սահմանափակել է նրանց գործելու սահմանները: Այդպես է ժամանակի դաժանությունը:
Նրանք ստիպված կլինեն «հարակից զբաղմունքով» ապահովելու իրենց ապրուստը, և նկարչությունը կդառնա նրանց համար առավել անկախ, հոգևոր զբաղմունք և անպատճառ կունենա նաև իրենց պատվիրատուն: Եվ նույն շարքային աշխատավորը, որի գրադարակում պիտի լինի սիրած գրողի գիրքը, պատերին՝ նկարներ, և այդ նկարները չեն ունենա անվանի վարպետի «թանկ բավականություն» լինելու միտումը, և այդպես միշտ մահկանացուն, աշխատավորները կդիմեն նույն այդ երանելիներին, և դա կլինի անհրաժեշտության մեծ խորհրդի անփոփոխ հարատև կրկնությունը: Այդպիսին էր նաև Ոսկանյանի համար նկարչությունը՝ որպես «հարակից» զբաղմունք:
Մեր հանրապետության շեներից Աշտարակի, Լենինականի ժողովուրդն է հատկապես նկարչության սիրահարներ: Չկա այդ շեներում իրեն հարգող օջախի տեր, որ պատերին գորգերի, կարպետների կողքին չունենա կախված նկարներ և առաջին հերթին այդ «հարակից» զբաղմունքի տեր նկարիչների գործերից.դա է այդ զարմանալիների բնական ընթացքն ու ծնունդի անհրաժեշտությունը:
Բայց մինչև Լենինականի, Աշտարակի հարգարժան քաղաքացիների էսթետիկական «նախանձախնդրությունը» նկարչության նկատմամբ, ինքնուս նկարիչների մի իսկական ռենեսան է եղել հին Թիֆլիս կոչված երևելի քաղաքում և այնպիսի ֆենոմեններ է տվել, ինչպիսիք էին Վանո Խոջաբեկյանը, Փիրոսմանին և Թիֆլիսի հանրահայտ «դուխանները» զարդարող հռչակավոր ուստա վարպետ Գրիգորը և տասնյակ ուրիշ «մալյարներ»՝ անանուն, անհայտ կորած:
Եվ նրանց արվեստի հմայքը այնպիսին է եղել, հատկապես՝ Փիրոսմանիի, Խոջաբեկյանի, որոնց ազդեցությունից չեն խուսափել ակադեմիաներում սովորած շատ անվանի հայ և վրացի նկարիչներ՝ մինչև մեր օրերը: Իսկ «ուստա Կարապետի» նկարները մինչև 30-ական թվերը դեռ մնացել էին Սիմպատիա» դուխանի պատերին: Դիմանկարների մի ամբողջ նկարաշարք և ինչպիսի մարդկանց…Շեքսպիր, Ռուսթավելի, Թամարա թագուհի, Պուշկին, Րաֆֆի, Աբովյան…Ինչպիսի դիապազոն պատվիրատուի ու նկարչի, և ու՞մ համար… «պեքսայի»: Հավլաբարի ձկնորսների, արհեստավորների, հանրահայտ կինտոների համար, որոնք պատիվ են համարել իրենց այդ հանճարների ներկայությամբ հալալ քրտինքով վաստակած հացը վայելել և խմել Կախեթի գինին:
Եվ նրանց՝ այդ երանելիների նկարներում է տեսել շեն, բարի Թիֆլիսը իրեն և ոչ թե պատկառելի ճանաչված նկարիչների, որոնց ստեղծածը ժամանակի հետ մոռացվեց:
Եղել է մի զարմանալի, իդեալական փոխըմբռնման պարագա, որին այսօր էլ կարելի է նախանձել, դա, երբ նկարչի ստեղծած հոգևոր արժեքը իր անմիջական սպառողը, տերն է ունեցել՝ հանձինս նյութական բարիք ստեղծողի: Այդպիսին է եղել ինքնուս նկարչի «բնական հայտնության» խորհուրդը անհիշելի ժամանակներից մինչև մեր օրերը, մինչև Գևորգ Ոսկանյան:
Աշտարակը շատերն են նկարել, սկսած մեր դասականներից մինչև այսօրվա, երեկվա շատ ճանաչված վարպետներ, բայց Աշտարակի ճշմարիտ նկարիչը եղել է և կմնա Գևորգ Ոսկանյանը: Եվ եթե մի օր «կոսմետիկական» միջամտումներով Աշտարակը դարձնեն անճանաչելի՝ նա կմնա Ոսկանյանի նկարներում, և դա է Ոսկանյան նկարչի թողած ստեղծագործությունների մեծ խորհուրդը:
Թեմական գործունեության կարճատև դադարներում, երբ նա անսալով իր անհաշիվ ընկներների, պատվիրատուների թախանձանքին՝ վրձին էր վերցնում, դիմում իր «երկրորդ» զբաղմունքին, ապա այդ «զբաղմունքը» այնպիսի ընդգրկում է ունեցել, որ միայն «զարմանալի» խոսքով կարելի է բնորոշել: Չկա Աշտարակի քարտեզի վրա մի որևէ երևելի անկյուն, որ դուրս մնացած լինի նաև և նրա պատվիրատուների տեսադաշտից-լինեն դրանք Աշտարակի հուշարձանները, Քասախի ձորը, գետի վրա կախված պղնձագույն քարափները, կամարակապ կամուրջները, ջրաղացները, թե Աշտարակի արևոտ ձմեռները, ոսկե աշունները, ծաղկած դեղձենիք, ծիրանենիք, բարդիները ձիգ՝ արագիլների բներով և Մասիսները հեռվում, և Արագածը մոտիկ… իսկապես որ չկա: Եվ այդ բոլորը… պատկերված սիրով ու ակնածանքով, ամեն մանրամասնը՝ բծախնդիր կարևորումով, ճշմարիտ պանթեիստի հարգալից վերաբերմունքով՝ դեպի հողը, ջուրը, դեպի հայրենիք կոչված անընդգրկելի իմաստը:
Պատահել է ինձ մեղապարտ եմ զգացել Ոսկանյանի նկարները դիտելիս, որ չափից ավելի եմ մանրակրկիտ, քննախույզ դիտում, և սակայն, քննական հայացքս միշտ փոխվել է հանդիմանքով դեպի իմ իսկ դեմ և տեղի է տվել հարգալի, հիացական վերաբերմունքի, և հաճախ էլ՝ զարմանքի:
…Հիացե՞լ եմ նրա միամիտ, անկեղծ գունազգացողության վրա, համարյա իմպրեսիոնիստական, նրբերանգների, կոմպոզիցիոն կոնստրուկտիվ կառուցվածքի հավասարակշռվածության, դետալների «միկրոսկոպային» շարադրանքի վրա, որոնք և չեն խանգարում նկարի ամբողջական դիտելուն, առանձին հմայք են տեղծում:
Եվ եթե պրոֆեսիոնալ նկարիչը հանուն իր «ուսյալության» իրավունք է վերապահում նաև «խմբագրելու» տեսածը, ապա Ոսկանյանի ունեցած միակ «զենքը», նրա ամեն ինչ տեսնող «մաքուր» աչքն է՝ ամեն կարգի պրոֆեսիոնալ պայմանականություններից ազատ, անկաշկանդ, ներքնապես ենթագիտակցված հակումը բնության անաղարտության նկատմամբ: Եվ դժվար է առավելություն տալ այդ տարբեր մոտեցումներից որևէ մեկին:
Հիշողությանս մեջ ասես մեխվել է, տպավորվել Ոսկանյանի մի նկարը: Աշտարակ ձորն է պատկերված և ձորի այն մասը, որտեղից սկսվում է Օշականի ձորը: Եվ այդ ընդմիջյալ տարածքում Քասախը մի ընդարձակ դելտա է կազմում, մեջտեղ առնելով քար ու թփուտներով ծածկված կղզի, որն, ավելի ստույգ ասած, անկանոն փռված, հին, մոռացված գերեզմանատուն է հիշեցնում, որը հենց առաջին հայացքից տխրեցնում է նայողին և համակում հայացքդ տագնապով և հավերժի անդորրով նաև…
Տարօրինակ է հենց տեղի ընտրությունը՝ այդ դժվար նկարվելիք լանդշաֆտը վերից դիտված: Ի՞նչն է ստիպել նկարչին կանգնել դեմ-դիմաց այդ անհրապույր, այդ տխուր տեսարանի առաջ: Գուցե ենթագիտակցաբար, չմտածված, գուցե նկարչի բեկված, տխուր տրամադրությունն է թելադրել, դժվար է հիմա ասել, բայց նկարը կա, փաստ է՝ տխուր և արդեն անհերքելի: Կանգնել է նորից աշակերտական տետրի թերթիկը ձեռքին, ուր սովորություն է ունեցել մատիտով նշումներ, չափումներ անել՝ տանը հիշողությամբ վերհիշելու համա՞ր, թե՞ կանգնել է կտավով և տեղում նկարել… տեսնող չի եղել, բայց այդ «դժվար նկարելիք» լանդշաֆտը իր ամենայն մանրամասներով, մամռոտ գերեզմանաքարեր հիշեցնող ցաք ու ցրիվ քարերով, դեղնած, խանձված բուսականությամբ…սրտաճմլոց է առաջացնում և հարգանք, հարգանք՝ նկարչի հանդեպ:
Հիրավի, այսպիսի գլուխգործոցներ էլ ունի Ոսկանյանը: Ցրված են ընկերների, պատվիրատուների տներում: Վաստակ է մեծ՝ տքնաջան, սիրով ու նվիրումով ստեղծած: Կան գործեր նաև Ժողովրդական արվեստի թանգարանում՝ նույն հետաքրքիր, ազնվությամբ կերտած:
Աշտարակին սիրահարված անկեղծ, մաքուր հոգու նկարիչ է եղել Գևորգ-Գոգո Ոսկանյանը, Աշտարակի ճշմարիտ նկարիչը, որին ի հատուցում կարող էր և լինել (գոնե հետմահու) տուն-թանգարան ստեղծելը, թեկուզ այսքան ուշացած…
Բայց բարի, ուշադիր վերաբերմունքը դեպի մարդը երբեք ուշ չի կարելի համարել: «Երբեք ուշ չէ բարություն անելը»,- ասում է Ժան Կոկտոն: Սա տեղին է առավել, քան Ոսկանյանի՝ Աշտարակի մշտական քաղաքացու համար, որի իրավունքը նա վաստակել էր դեռ իր կենդանության օրոք: