Իսաբեկյան Է. – Զարմանալի անդեմ ու անանցյալ – ամս., «Գարուն», հ.8, 1987

     Երևան քաղաքի հուշարձանների պահպանության մասին խոսք ու վիճաբանությունը սկիզբ է առել կես դարից էլ առաջ, նրա կառուցապատվելու առաջին օրից և «դոմոկլյան սրի» պես մնացել է գլխին կախված:
      Այն, ինչի մասին նորից վեճ է գնում՝ քաղաքի հնից մնացած մի աննշան հատվածի շուրջը, հազիվ թե Երևանի «անցյալ» համարվի և բանը հենց այն է, որ Երևանը, մեղմ ասած, համարյա թե անցյալ չունի: Քաղաքի կենտրոնում մնացած փոքրիկ հատվածը միակ «հողեղեն ապացույցն է», որի քանդելուց հետո Երևանը կդասվի մեր երկրի ամենաերիտասարդ քաղաքների թվին, չհաշված բերդի ավերակները, որը նրա ծնունդն են ընդամենը ավետել:
     Առանց անցյալի իրեղեն վկաների ապագա չես մտնի և միամիտներ էլ չկան հիմի, որ հավատան Երևանի՝ հին քաղաք լինելուն: Իսկ որ «հուշարձանների պահպանումը մեր երկրում համապետական, համաժողովրդական հոգատարության գործ է համարվում հաստատված սահմանադրությամբ և օրենքով», դա, այսօր դպրոցականն էլ գիտի: Չգիտեին երևի նրանք, ովքեր կոչված էին պահպանելու այդ հուշարձանները, որոնց նախնիներն էին ստեղծել Պողոս-Պետրոսը, Կաթողիկեն և այլ հարյուրավոր հուշարձաններ, որոնք հավաստում էին Երևանի հին քաղաք լինելը:
       Քաղաքի կենտրոնում մնացած մի փոքրիկ, աննշան հատվածը, որի համար անհավասար պայքար է գնում, եթե պահպանվի անգամ, հազիվ թե համարվի Երևանի «կենսագրություն»:
       Քաղաքը կենսագրությունից զրկողները մենք ենք, Երևանի հին ու նոր քաղաքացիներս: Մեր աչքի առաջ է զրկվել, մեր լուռ համաձայնությամբ: Մեկ-մեկ, խմբովին, անշտապ, ծրագրված, հետևողական ջանասիրությամբ քանդեցին, վերացրին, ջնջեցին քաղաքից նրա հիշողությունը և քանդողները… որքան էլ տարօրինակ է, ցավալի, նրանք էին, ովքեր թվում է առաջինը պետք է քանդողների ձեռքերը բռնեին՝ մեր հարգելի ճարտարապետները: Զարմանալի, ապշեցուցիչ, դաժան փաստ է, բայց անհերքելի:
       Եվ քանդեցին՝ սահմանադրությամբ հաստատված օրենքն անտեսելով: Հաճախ՝ այսօր էլ պատճառ բռնելով այս կամ այն տխրահռչակ «ղեկավարի» կարգադրությունները, որոնց մոտ իրենք ազատ ելումուտ և մասնագետի հեղինակություն են ունեցել, որը կարող էին, պարտավոր էին չչարաշահել իրենց փառասիրական նպատակների համար:
      Համենայն դեպս, պետական օրենքը հաստատելու օրվանից մինչև այսօր դեռ ոչ ոք չի պատժվել, զգուշացում անգամ չի ստացել այն անտեսելու համար:
     Ով պատժեց ասենք Պողոս-Պետրոս հուշարձանը… 7-րդ դարի հուշարձանը քանդողներին, որի տեղը դրվեց «Մոսկվա» կինոթատրոնի՝ անհեթեթ, խառնաշփոթ, էկլեկտիկ ոճավորված շենքը, որը կառուցված օրից «պահպանում են» և վերակառուցելու համար երեք անգամ ավելին է ծախսվել, քան կառուցելու: Այդ եկեղեցու բակում էր գտնվում Երևանի ամենահին դպրոցը, որտեղ ուսուցչապետ էր եղել մեծն Խաչատուր Աբովյանը… և քանդողն ո՞վ էր — քաղաքի գլխավոր ճարտարապետը:
Ով պատժեց Կաթողիկե հուշարձանը քանդողին, որի բակում էլ Երևանի ամենահին դպրոցներից մեկի երկհարկանի տուֆակերտ շենքն էր… Իսկ հոյակապ զանգակատունը այնպես է շրջապատված շենքերով ու ավտոտնակներով, որ չերևա: Իսկ ինչու՞ չերևա. եթե ամաչելու բան կա, ապա այդ հուշարձանի համար չէ հաստատ:
      Ո՞վ պատժեց տեղում առանձնատներ շինելու համար Նորքի հին տներն ու եկեղեցին քանդողին:
     Ո՞վ պատժեց իր փայլուն գմբեթով օդում ճախրող «Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցին քանդողին: Տեղում դպրոց կառուցվեց, մինչդեռ դպրոցի համար նրա կողքին էլ տեղ կարելի էր գտնել: Քանդողը նորից քաղաքի գլխավոր ճարտարապետն էր…
      Եվ այդպես, հերթով, մեր լուռ համաձայնությամբ, մեր հանցավոր անտարբեր աչքի առաջ, հնությունների պահպանության և շահագործման վարչության և հնությունների պահպանության ընկերության քթի տակ… Քանդվեցին քաղաքի տարբեր փողոցներում գտնվող քաղաքացիական ճարտարապետության սքանչելի, լավ պահպանված շենքերը Կոնդում, Դամրբուլախում, Մուխանաթ-թափայում, Դավայաթաղում, քաղաքի կենտրոնում: Անկրկնելի քաղաքացիական հուշարձաններ էին՝ իրենց քարակապ «դալաններով», եռաթև կամարակապ լուսամուտներով, ժանյակավոր պատշգամբներով և հեքիաթային պարտեզ-բակերով, որտեղ տասնյակ տարիներ ի վեր մրգատու ծառերի զարմանալի տեսակներ էին աճում: Քանդողները նույն ճարտարապետներն էին՝ գլխավոր, թե սովորական, որոնցից շատերը բնիկ երևանցիներ էին:
      Մեր ամենահարգված ճարտարապետն անգամ «Արարատ» տրեստի հոյակապ համալիրը ստեղծելուց, հին Երևանի բերդից գոնե մի աշտարակը չթողեց, որ պատմությունը հավաստեր՝ Երևանը մի ամրակուռ բերդ է ունեցել աշտարակներով, քաղաք առաջնորդող երեք դարպասներով և այդտեղով առևտրական քարավաններ են եկել-գնացել, կյանք է եղել: Թո՛ղ որ պարսիկների օրոք էր շինվել. բայց չէ որ շինվել էր քաղաքը և քաղաքացիներին՝ հայերին պաշտպանելու համար թուրք ու քուրդ հրոսակների հարձակումներից: Պարզապես խղճի, պատասխանատվության զգացումի աններելի պակաս է եղել, անհասկանալի, անբացատրելի դաժանություն:
      Հռոմի երկաթուղու կայարանը մնացել է քաղաքի կենտրոնում: Նրա նորակառույց շենքի գերմոդեռն ոճի ֆասադի երկարության մեջ 10-15 մ զանգվածով թողնված է ինչ-որ հին բերդի, թե ջրանցույցի պարիսպ՝ կարմիր աղյուսով շարված: Երևի դեռ Հռոմի ստրուկներն են կառուցել: Հազարներով հին հուշարձաններ ունեցող Հռոմում ափսոսացել էին մի սովորական պարսպի մնացորդները, պահպանել էին: Իսկ ինչպես վարվեին իսպանացիք, երբ իրենց քաղաքներում արաբների օրոք շինված հազարավոր տաճարներ, բերդեր, մզկիթներ կան: Եվ տեսեք, որ պահպանել են, հաշվում են «իրենցը», քանի որ շինողները իսպանացիներ են եղել, ինչպես և մեր բերդը, որ «մերն» էր: Մադրիդի կենտրոնում մի աննկարագրելի մեծ չափերի մզկիթ է պահպանվել, որի մեջ, բարձր գմբեթի տակ իսպանացիք իրենց քրիստոնեական գողտրիկ տաճարն են կառուցել: Չի խանգարել աղոթողներին. և մզկիթը կա, և տաճարը: Երևանի տեր պարսիկ խաներին էլ չէին խանգարել Պողոս-Պետրոսը, Կաթողիկեն, մեր եկեղեցիները, կողքին իրենցն էին ստեղծել: Մերը խնայել էին, իսկ մենք… պայթեցրինք Գրիգոր Լուսավորիչը, որը չէր ուզում քանդվել, պայթեցրինք 50-ական թվականներին, օրը ցերեկով:
      Շարամբեյան Վանիկի և այլ նկարիչների հետ Միլանում էինք: Մեզ տարան մի կաթոլիկ տաճար, որտեղ որմնանկարներ կային: Ուղեկցողը, որ հին իշխանական ազգանունով ռուս էր, ընտիր ռուսերենով մեզ բացատրություններ էր տալիս: Մի որմնանկարի առջև, որի կողքին մեծ լուսամուտ կար, խնդրեց դուրս նայել: Արտակարգ ոչինչ չնկատեցինք: Խնդրեց ուշադիր նայել ներքևում՝ 15 հարկանի շենքի տակ ծվարած առանձնատանը: Մեր անշնորհքությունից հուսախափ գլուխն օրորեց, ձեռքի փայտիկով  որմնանկարում ցույց տվեց մի գեղեցիկ բնապատկեր, խնդրեց նորից նայել ներքևում պարզ երևացող փոքրիկ առանձնատանը… և մենք՝ նկարիչներս, քար կտրեցինք զարմանքից: Նույն տունն էր կարմիր կղմինդրե տանիքով, նույն բակը իր ծառերի փնջով, նույն բնապատկերը… քանի դար պահպանել էին այդ տունը, վերանորոգել, քանի անգամ ծերացած ծառերը կտրել, նորն էին տնկել, որ ոչնչով չտարբերվի որմնանկարում եղած բնապատկերից: Մենք նման էինք դպրոցականների, որոնց հետ պատմության դաս են անցնում, «իրեղեն ապացույցներով» և սովորեցնում, թե ինչպես է պետք հարգել և խնամել ժողովրդի ստեղծածը, անցյալի վկայությունները, առանց որի ոչ ոքի չես համոզի, որ քո ժողովուրդը անցյալ է ունեցել: Իսկ Պողոս-Պետրոսի 7-րդ դարի որմնանկարներից ջարդ ու փշուր եղած կտորտանքներ մնացին ընդամենը պատկերսրահի պահեստարանում:
      Երևանը մենք ինքներս զրկեցինք իր կենսագրության ապացույցներից և ինչքան էլ հիմա բարձր գոռանք, որ մեր քաղաքամայրը 3-4 հազար տարեկան է, ինչպե՞ս հավատացնենք: Քաղաքը փաստորեն հինգ անգամ երիտասարդ է Կոնդում իշխան Աղամալյանի կառուցած հոյակապ տնից: Իսկ քանի՞անգամ է ջահել քանդած շենքերից, եկեղեցիներից, Պողոս-Պետրոսից, որի հիմքում հեթանոսական կառույցի մնացորդներ էին, ինչպես Հռիփսիմեում, Մայր տաճարում, այլուր:
      Չմնաց Երևանի իջևանատներից ոչ մեկի հետքն անգամ, այդ թվում «Սուլի» իջևանատունը, որն արևելյան հյուրանոցի դասական նմուշ էր՝ երկհարկանի պատշգամբներով, քառանկյուն բակով, ավազանով, անգամ իր առանձին բաղնիքն ուներ՝ համարները մարմարով երեսպատված: Որևէ նպատակի կարելի էր ծառայեցնել հաստատ: Հասարակ իջևանատուն չէր, հարուստ, ունևոր ճամփորդներ էին ապրում, գիշերում:
        Մեր հին փողոցը, որտեղ ապրում էինք Իգդիրից գաղթելուց հետո, կոչվում էր «Բաննայա», որովհետև միայն այդ փողոցի վրա 3 բաղնիք կար, իսկ այսօր ոչ ոք չի կարող ապացուցել, որ հին երևանցին բաղնիք գնալու պատիվ է ունեցել… Չմնաց Երևանի գմբեթավոր 5-6 բաղնիքներից ոչ մեկը:
Սուրբ Սարգսի պահպանված եկեղեցին, որն ի դեպ քանդվածների համեմատությամբ ամենահամեստն է, այնպես է «պաշարված» երևելի ճարտարապետների բարձրահարկ շենքերով, որ հանկարծ չերևա: Այդպես սովորաբար թաքցնում են այն, ինչը պատիվ չի բերում:
       Չի երևում նաև հոյակապ «Գոյ մզկիթը» իր զմրուխտ գմբեթով, մինարեթով: Բակում 300 տարեկան չինարներ կային, որոնք անխնամ մնալով չորացան: Այդ մզկիթը պարսկական ճարտարապետության գլուխգործոց է: Առաջ այսօրվա խղճուկ տեսքը չուներ: Իսկ Ալհամբրան Իսպանիայում հիմա թանգարան է: Գոյ մզկիթի գլխավոր մուտքից դեպի աջ, առաջին խցում ապրում էր մի նշանավոր հոգևորական, գիտնական մոլլա, որն ամեն լուսաբացի իր նամազը վերջացնելուց հետո, ծալապատիկ նստում էր խցի բաց պատշգամբում ցածր սեղանի առաջ, կողքին՝ հին ձեռագրեր, ֆոլիանտներ, գրում էր, գրում, փետուրե գրչով, սև «ղալամով»: Այդ գիտնականին ամեն ուրբաթ օր այցի էին գալիս… Չարենցը, Բակունցը, Մահարին, Թոթովենցը: Իրենք էլ ծալապատիկ նստում էին միզարների վրա, զրուցում էին և խոսողն այդ գիտնականն էր: … Երգաձայն կարդում էր ֆարսերեն՝ երևի Հաֆիզ, Ռումիի, Խայամ, Ֆիրդուսի և ինչ իմանաս էլի ինչ: Հյուրերին ընտիր, մուգ թեյ էին հյուրասիրում, որ բերում էր ծառայողը տանձաձև նախշուն բաժակներով, իսկ Չարենցին նաև ղայլան էին մատուցում, երկար օձագալար մուշտուկով, և ծխում էր, դանդաղ օրորվում՝ աչքերը խուփ, ռուբայաթների, քարգահների, սեգահների կարկաչուն ռիթմով…
      Հիշողություն է, աչքովս եմ տեսել, պատմություն քաղաքի կենսագրությունից, որը հուշ կդառնա, կանէանա, եթե մի տախտակի կտորի վրա չգրվի, չփակցվի այդ խցի պատին:
       Քաղաքի բերդում էլ կար մզկիթ, գմբեթի դիմացը բաց բեմի նման, որտեղ առաջին անգամ Գրիբոյեդովի դեկաբրիստ ընկերները ներկայացրին «Խելքից պատուհասը»…
      Եվ այդպես, էջ առ էջ պոկեցինք Երևանի հիշողության գրքից նրա թերթերը, և մնացել է ընդամենը մի թերթ, մի հատիկ թերթ… և պոկողները՝ նույն մեր հարգելի ճարտարապետներն էին «գլխավոր», թե ոչ գլխավոր, որոնցից ամեն մեկի միակ հոգսն է եղել իր համար «տեղ բացելը» միայն:
Իսկ երկրորդ ամենամեծ մեղավորը, հանցագործը, կրկնում եմ, մենք ենք, հին ու նոր Երևանի քաղաքացիներս, որ փորձ չարեցինք նրանց ձեռքը բռնելու,- խիղճ ունեցեք, ուշքի եկեք, հարգելի ընկեր ճարտարապետներ:
«Ճարտարապետը» կոչում է եղել: Հարյուրավոր անհայտ ու հայտնի մոմիկների, տրդատների պատիվ է արել հայ ժողովուրդը այդ բարձր կոչումը կրելու, ինչպես Թամանյանին, Թորամանյանին…
       Շատ տարողունակ, բազմաբովանդակ բառիմաստ է և հին է, շատ հին, հին հուշարձանի նման, բայց պետք է մնա, պիտի թողնել որպես չափանշող արժեք անցյալի և ապագայի ճարտարապետների համար:
Հարցը միայն քաղաքը կենսագրությունից զրկելը չէ, թե հնի տեղ ինչ է ստեղծում և Թամանյանին, հին նախագծին վերագրվող քաղաքի անհաշիվ թերությունները, նոր «խմբագրումները» պարզունակ միջոցներ են խիղճը քնեցնելու և արդարանալու համար:
      Թամանյանը մեղք չուներ, որ քաղաքը զուրկ է ճարտարապետական անսամբլներից, հատկապես խաչաձև հատվող փողոցների ստեղծած մեծ ու փոքր հրապարակներում: Չորս կողմից շրջապատում են իրարամերժ ոճական հնարանքներ: Չի պահպանվում անգամ չափի ու ծավալի տարրական հասկացությունը և… ոչ թե անգիտակցորեն, այլ ձեռքն ընկած տարածքը ավելի «տեսանելի» դարձնելու միտումով: Վերից նայողը կտեսնի, թե ինչ զարմանահրաշ, ֆանտաստիկ ուրվագծային «ելևէջներ» ունի քաղաքը: Նման է վատ սերմնացանի շաղ տված հատիկներից ծլած ցանցառ, վայրիվերո աճած ցորենի արտի, ընդ որում սերմն էլ չզտած, քանի որ ցորենի հետ աճել է ինչ ուզես՝ փուշ ու տատասկ, խոտ ու վայրի բանջար: Ցավը միայն քանդելը չէ, ցավն այն է, թե ինչով է փոխարինված հինը:
      Վատ նկարները մի օր կիջեցնեն պատկերասրահի պատերից՝ տեղը լավը կկախեն: Վատ երաժշտությունը չեն կատարի, կմոռացվի, վատ գիրքը չեն կարդա, ընդ որում թույլ նկարը, վատ երաժշտության պարտիտուրը, թույլ գիրքը… չեն վառի, չեն ոչնչացնի, պահում են, պարտավոր են պահելու, չգրված օրենքն է, լավ-վատ՝ բայց պատմություն է: Իսկ ինչ անել քար ու կրով շինած տունը, որտեղ արդեն վաղուց բնակարանամուտ են տոնել, ապրում են:
       «Անզգույշ ճարտարապետական միջամտություն» չի սա, ինչպես գրում է մամուլը: Շատ պարզունակ ուտիլիտարիզմ է, ծրագրված, հետևողական համառությամբ իրականացվող «տեղ բացելու» անմեղ ցանկություն, ինչպես «միամիտ անզգույշ միջամտությամբ» փլվեցին Պողոս-Պետրոսը, Կաթողիկեն… նույն գայթակղությունն է, քաղաքի կենտրոնում մի թեթև «անզգույշ միջամտություն»… բուլդոզերով և՛ տեղը կբացվի, և՛ կլինի քաղաքի կենտրոնում: Ո՞վ չի ուզենա «նոր էջ» բացել Երևանի գրքում մի երկու մնացած հին թերթ պոկելով…
      Եվ մեզ, Երևանի քաղաքացիներիս, ի՜նչ ավերածություններ տեսածներիս, հիմա էլ միամիտի տեղ դնելով հանգստացնում են, որ քանդվելիք շենքերը «համարակալված» են և ինչ-որ մի տեղ… ե՞րբ, որտե՞ղ, քաղաքից դու՞րս, քաղաքի «կենսագրությունից դու՞րս», անունը ինչ դնե՞լ և ինչ իմաստ ունի այդ, մեղմ ասած, անհեթեթությունը՝ քաղաքից դուրս «նոր» հին Երևան ստեղծելը:
       Թբիլիսի քաղաքը շատ հեռու չի, այնտեղ էլ քաղաքաշինություն է գնում և այնտեղ էլ կան ճարտարապետներ, որոնք շատ կուզենային քաղաքի կենտրոնում «տեղ բացել» իրենց համար, մանավանդ Հավլաբարի բարձունքում և մանավանդ հենց քաղաքի կենտրոնում եղած եկեղեցիների տեղերում, որոնցից ոչ մեկին չդիպան, չքանդեցին: Շրջենք քաղաքի կենտրոնում, հրապարակի շրջակայքում և Հավլաբարում: Համարակալած քարեր չենք տեսնի, բայց կտեսնենք, թե ինչ սիրով ու հոգատարությամբ են վերականգնված, իրենց նախատեսքին են բերված հին շենքերը և հիմա Թբիլիսիի կենտրոնի հին տներում՝ նոր տիկնիկային թատրոն է գործում, թեյարաններ, սրճարաններ են ստեղծվել: Զով ջրերի, հյութերի, պաղպաղակի վաճառք է՝ բարեկարգված փոքր բակերում, և այդ բոլոր հմայիչ տեսք ու շուք են բերել քաղաքին, հնի ու նորի զարմանալի բաղդատությամբ Թբիլիսին դարձնելով հին ու նոր քաղաք, հուշ ու պատմություն ունեցող քաղաքամայր: Եվ հենց դա է երևի հայրենասիրությունը, որդիական սերը և ոչ շատախոսությունը:
Իր քաղաքի անցյալն արհամարհող, չհարգող քաղաքացին այդ քաղաքում ապրելու իրավունք չունի:
      Կարելի է հեռուն չգնալ, մինչև Աշտարակ 20 րոպեի ճանապարհ է: Տեսնել է պետք, թե ինչ փոքրիկ հրաշքներ է գործում քաղաքային սովետը իր ժրաջան նախագահի՝ Ալֆրեդ Շահնազարյանի միջոցով Աշտարակի կենտրոնը, հին Աշտարակը վերականգնելու, իր «նախատեսքին» բերելու ուղղությամբ: Այդ նախագահին կարելի է հանդիպել միայն «դիսպետչերական» ակնթարթներում, իսկ ավելի հարմար կլինի նրան, ինչպես և քաղաքի ճարտարապետին փնտրել վերականգնվող տների բակերում, շինհրապարակներում:
      Հեռու չի նաև Լենինականը, որտեղ քաղաքի նախկին տերերը քիչ ավերածություն չէին արել: Իսկ քաղաքի նոր տերերը, սկսած իրենց քաղաքի՝ հարգանքի ու պատկառանքի արժանի ղեկավար ընկերներից, վերջացրած հին Գյումրվա պատիվը, Գյումրու անկրկնելի գեղեցկությունը պահող ու շենացնող քարագործ վարպետներով, շինարարներով, մեծ գործ արեցին: Նրանք էլ կարող էին զբաղվել… քարերը համարակալելով, բայց հնարավոր է՞ր նորից ստեղծել Ձիթողցյանների տուն կամ Մերկուրովների տան նման ճարտարապետական հրաշք: Անհնարին է, սիզիֆյան աշխատանք, իմաստից զուրկ, անլուրջ զբաղմունք:
     Սրանով թերևս, հուսահատ բողոքի խոսքով կարելի էր վերջացնել մեր ասելիքը, բայց… ինչպես լուռ մնալ, երբ քաղաքում ստեղծված նորն էլ է աչքիդ առաջ քանդվում: Նախ ասենք, որ դեռ երեկ շինված տները… իրենք իրենց են մեկ-մեկ շարքից դուրս գալիս նոր ստեղծված զանգվածներում և ոչ միայն անխիղճ շինարարների մեղքով, որոնք կիր ու ցեմենտի փոխարեն իրենց խիղճն են երևի գործածում շարվածքի մեջ. ինչ վերաբերում է ճարտարապետներին, նրանք միայն իրենց նախագծերի տերն են և նրանց հոգը չէ, թե ինչպես է այն իրականանում:
      Բայց մենք՝ հին քաղաքացիներս հիշում ենք Թամանյանին, որ դեռ վաղ առավոտից իր շենքի տախտակամածների վրա էր, շինարարների հետ և զարմանալի չէր: Կարծում էինք այդպես է կարգը, ճարտարապետը պետք է տեսնի, թե ինչպես են շինում «իր շենքը», որ կանգուն մնա:
       Եվս մի հարց, որն առաջին պահին կարող է մանր թվալ: Երբ 2-3 տարի առաջ սկսեցին քաղաքի մայթերի եզրաքարերը քանդել և բետոնի լցվածքը փոխարինել սրբատաշ բազալտ քարով, կարելի էր կարծել, որ փողոցները կարգի բերող շինարարները ձանձրացել են փխրուն բետոնը անընդհատ փոխելուց, իսկ բազալտը մաշվելիք չունի, մանավանդ եզրաքարերը, որ ոտքի տակ չեն: Արդեն տարուց ավելի է, ինչ բետոնը փոխող շինարարները զբաղված են… երեկվա դրված բազալտի սալերը քլունգ ու լինգով քանդելով և տեղը դնելով նույն բազալտից նոր սալեր: Հնին ոչինչ չէր պատահել, քերծվածք չուներ, տաշած քար էր: Ի՞նչ մտածեցին, որ՝ տաշած քարը գետնին չի կարելի թողնե՞լ: Քանդել են և հիմա էլ քանդում են քաղաքի փողոցների, կենտրոնի, զբոսայգիների ծառուղիների մայթերի եզրաքարերը: Սայաթ-Նովայի, նրան զուգահեռ և հատող փողոցների բոլոր մայթերի եզրաքարերը ջարդելով անպետքացրին նաև մայթերի սալաքարերը և ստիպված նորից սալահատակում են դեռ չմաշված մայթերը: Մայթերը բարձրանում են, ուռչում: Քաղաքի կենտրոնը բարձրանում է և ոչ ոք չի զարմանում, որ կիսանկուղային հարկերի լուսամուտները դառնում են նկուղային, նկուղները ծածկվում են մայթի տակ, շքամուտքերի մեծ մասը մայթերից ցած է գտնվում, իսկ երեք-չորս աստիճան ունեցող նախամուտքերն էլ հավասարվել են մայթին: Դա կոչվում է քաղաքը կարգի բերել, մինչդեռ հարյուրավոր փողոցներ կան մայթի երես չտեսած:
      Ու՞մ է պետք և ո՞վ է հաշվում, թե որքան է նստում պետության վրա այդ «սիզիֆյան աշխատանքը»: Հարցնող չկա նաև, թե ինչու են կանաչ գոտին և քաղաքի կենտրոնը դարձրել հուշարձանների հավաքատեղի, երբ աշխարհի բոլոր մեծ ու փոքր քաղաքներում հուշարձանները սփռված են քաղաքի տարբեր, մեծ ու փոքր հրապարակներում, խաչմերուկներում ստեղծելով քաղաքի հետաքրքիր կենտրոններ, իսկ շատ տեղերում արձանները դրվում են հենց այդ երևելի անձանց անունը կրող փողոցներում: Մեզ մոտ՝ Երևանում արդեն գոյություն ունեն հազարավոր բնակչություն ունեցող բնակելի զանգվածներ, բոլորը բացի Նորքի զանգվածից դատարկ են, նայելու, հիանալու ոչինչ չկա:
      Ծածկվել են պուրակների կանաչ տարածությունների կեսից ավելին քարի տակ: Այդ այգիների կարմիր ավազի մեջ բակ չունեցող երեխաների, մանկապարտեզի երեխաների հոծ բազմություն էր խաղում, թռչկոտում, կանաչների մեջ բահիկներով ավազի հետ խաղում, իսկ հիմա.սալահատակվում են զբոսայգիները:
      Քաղաք է Երևանը, միլիոնանոց քաղաք իր ծով հոգսերով, խնամք և ուշադրություն պահանջող: Լավ կլիներ, եթե այդքան «ուշադիր» չլինեին նրա կենտրոնի նկատմամբ, նրա կանաչ գոտու, զբոսայգիների նկատմամբ, խնայեին, ավելացնեին ծառ ու կանաչը, որոնք Երևանին օդի չափ անհրաժեշտ են: Իսկ քաղաքի անցյալը… արդեն հոգս չի կարելի համարել. իրականացված, տխուր փաստ է,- «անցյալ» չունի, որ մնա նաև «ապագային»… Եվ կանգնած ենք մենք Երևանի ապագայի առջև, համարյա թե այնպես, ինչպես մեծ բանաստեղծն է ասել. «Ու կանգնած ենք ահա ապագայի հանդեպ զարմանալի թեթև, զարմանալի անդեմ՝ մերկության պես տկլոր ու անանցյալ»:
      Թերևս մի քիչ պատկերավոր է ասված ընդամենը, բայց նման է, փաստ է, տխուր և անհերքելի: