Իսաբեկյան Է.- Ուշացած խոսք — թերթ, «Գրական թերթ», Ե., 22.03.1985

       Տխուր բան է հետմահու ցուցահանդեսը, չես կարող նկարիչ ընկերոջդ ձեռքը սեղմել, շնորհավորել, հիացմունքդ արտահայտել, բաժակ բարձրացնել նրա շնորհքի և առողջության համար: Չես կարող ծափահարել, այո՛, որովհետև նկարչին ծափահարելու միակ տեղն ու հնարավորությունը ցուցահանդեսն է:
       Հմայակ Ավետիսյանը պատկանում էր այն սքանչելի աստղախմբին, որին ինքը հիմա կրկին միացավ: Նրա ընկերները, մի ոչ լրիվ  «դասակ», բոլորն էլ զրկանքների ծովեր անցած, ամեն ինչ կորցրած, որբանոցներն «ավարտած» մարդիկ էին, որոնք դեռ հանգիստ չառած` նորից բռնեցին մի այլ տառապալից, բայց վաղու՜ց, դեռ որբանոցներում երազած ճանապարհը` նկարիչ դառնալու ճանապարհը: Տարիքով մեծ չէին իրարից, և ճիշտ տարիքներն էլ հազիվ թե պարզ լիներ… Ո՞ր ծխի մատյաններում էր գրված նրանց ծննդյան օրը, ո՞ր եկեղեցու, քահանայի ձեռամբ, ո՜վ գիտեր…         Եվ ի՜նչ տղաներ էին, մեկը մյուսից շնորհալի, խոստումնալից` Վանիկ Կարապետյան, Սարգիս Ալեքսանյան, Կորյուն Սիմոնյան, Լևոն Տոնականյան, Անդրանիկ Մարկոսյան և Հմայակ Ավետիսյան: Իրենց երազանքների թևով մեկնեցին Լենինգրադ` ակադեմիայում սովորելու: 30-ական թվականներն էին, դժվար, ապրուստի համար ծանր տարիներ, նրանց ծանրոցներ ուղարկողներ չկային: Տուն-ծնողներ չունեին, ո՜վ պիտի ուղարկեր:
      Նրանց բախտի անիվը շուռ գալու վրա էր: Ակադեմիան դեռ նոր ավարտած` վերջապես մի լավ օր տեսնելու որբի տենչով, տենդագին գործի անցան, նկարում էին, դասավանդում ուսումնարանում, տուն, տու՜ն էին շինում վերջապես, որ ամուսնանան, օջախ դառնան… Եվ պայթեց Հայրենականը: Ու «դասակը», որպես պատրաստի ռազմական միավոր, թողեց ներկ ու վրձին, կիսաշեն տուն և, հրացան վերցրած, մեկնեց փորձության, որը վերջինն էր լինելու և եղա՜վ:
      Վերադարձավ միայն Հմայակը:
      Տարիներ անց Հմայակն իր «դասակը» նկարեց մի կտավի վրա, բայց՝ առանց իրեն, քանի որ ողջ էր մնացել: Այդ խմբանկարը ձոն էր տափաստաններում ընկած, անհայտ զինվորի բախտին ու փառքին արժանացած իր հրացանակիր ընկերներին: Ափսոսալին միայն այն էր, որ նկարը բնորդներից չէր նկարված, այլապես դառնալու էր կոթողային արժեք: Դա մեծ էսքիզ էր, դեռ առաջին փորձը, նկար պիտի դառնար հետո, ինչպես ինքը` հեղինակն էր ասում:
     Հմայակ Ավետիսյանը գիտեր արժեք ստեղծելու, բնորդից ստեղծագործություն արարելու հնարագիտությունը: Նկարում էր «հասարակ մարդկանց».դրա վկայությունը ողջ ցուցահանդեսն է, որտեղ ընդամենը մի քանի նշանավոր մարդու դիմանկար կա, որոնց մեջ լավագույնը Խաչիկ Դաշտենցինն է: Բայց պարզ, հասարակ մարդկանց նկարելիս հրաշք էր տեղի ունենում: Կոլտնտեսության ծեր պահակն էր, թե կթվորուհի, ծակ-քարեցի հերթապահ Ռուբենն էր, թե վեդիի այգեգործ Մանուկը` դառնում էին ձուլածո կիսանդրիներ` պատվանդանի արժանի: Եվ դիմանկարները իսկապես ձուլվում էին ներկով, վրձնով: Ներկերը ծեփում էին հաստ շերտերով` գույնի ծայրագույն հագեցվածությամբ, օխրաները խառնելով սևի, ուլտրամարինի հետ, սպիտակին զոռ չէր տալիս. և չէր քաշվում անողոքաբար մեկին ասել. «Դու, լավ կանես` մածուն նկարես»… Թանձր էր նկարում, ինչպես իր մտքերն էին, թանձր, խառնիխուռը տագնապով:
      Իսկական գեղանկարիչ էր և նկարներից ձեթի առատություն էր ծորում, հյութեղ, լիարյուն, զարկերակի ռիթմով արված, ո՛չ խելքին զոռ տալով, ո՛չ դուր գալու ճիգով, այլ ջղայնացնելու, բարկացնելու, շոյելու համար: Չէր ընդունում էժան էֆեկտի, զարմացնելու համար նկարողներին, ինքնանպատակ ճամարտակողներին և այդպիսինների մասին միշտ ասում էր. «Նկարչությունը ձեռնածուի գործ չի, զարմացնելու համար չի.դրա համար կրկես կա, նկարիչը պիտի ապրի՛, ապրի՛ և ոչ վազի րոպեական փառքի ետևից»…
       Սիրահարված էր բնանկարին: Սիրում էր մեր բնաշխարհը անհագուրդ մղումով և հաճախ էր ասում. «Ով բնանկարից ձանձրանա, ուրեմն հաստատ հիվանդ է»: Եվ, փառք Աստծո, որ մեր հողը շա՜տ է զարմանահրաշ ու գեղեցիկ: Գեղեցիկ է իր առնականությամբ, իր պղնձագույն, մամռոտ լեռներով ու ժայռերով, իր խորախորունկ ձորերով, հովիտներով, սրընթաց գետակներով, Մասիսով, Արագածով… Ի՜նչ հրաշք են Զանգվի, Արփայի, Որոտանի, Դեբեդի կիրճերը և գլխավերևում անհանգիստ պատառոտված ամպի ծվեններով կապու՜յտ- կապույտ երկինքը… Իսկապես, հիվանդ պիտի լինել, որ չնկարես այդ ամենը, այն էլ` ինչպես որ կա, ոչինչ չխաթարելով:
       Որտե՞ղ չի նկարել Ավետիսյանը. Բժնի, Հրազդան, Սևանի ափերը, Ծակ-քար, Շորժա, Եղեգնաձոր, Աշտարակը` իր շրջապատի գյուղերով, վանքերով, կամուրջներով, Օշական, Մուղնի (ի՜նչ բնանկար է մեծ Արարատի բաշը Մուղնու եկեղեցու հետ): Եվ սիրում էր մամռոտած, ժանգոտած քար ու լեռը, ջղային, պատառոտված երկինքը` նույնքան նյութական, շոշափելի, ինչպես լեռները: Քթի տակ հեգնում էր նրանց, ովքեր Հայաստանի անհարթ հողը «հարթուկում» էին, տափակացնում: «Սրանք ինչու՞ են ապրում Հայաստանում. հրե՜ն, անծայրածիր տափաստաններ կան, թող գնան նկարեն, Հայաստանում հարթություն չկա, հեռապատկեր չկա, ձեռդ պարզես` կառնի Մասիսին կամ Ալագյազին»: Եվ ճիշտ էր, քանի որ Հայաստանի բնությունը իսկապես հեռապատկերի օրենքներում չի տեղավորվում:
       Միշտ հանգիստ, մտածկոտ, զուսպ ու չափ ու կշռով: Բայց նայեք ինքնանկարներին, և նյարդային կծիկներ կտեսնեք աչքերում, զայրույթ, ցասում` պայթելու պատրաստ: Ուրիշներին նկարելիս, երբեք դեմքերին որևէ արտահայտություն չէր տալիս, գիտեր, որ չի կարելի, ինպես չէին անում իր սիրած նկարիչները` Տիցիանը, Ռեմբրանդտը, Աղաջանյանը, որոնք «փակ» դիմանկարներ էին ստեղծում` իմանալով, որ մի թեթև դիմախաղը կարող է դիմանկարը «բացել» սխալ մեկնության տեղիք տալով: Իսկ ահա ինքնանկարներում ինքն իր հետ է, իր մտածելիքի, խորհելիքի տերը, կյանքին, դիմացինին իր ուզած ձևով նայելու տերը… Այդպիսին է նաև նրա վերջին ինքնանկարը, որի նայվածքը նույնպես դիտողին է ուղղված, և դժվար է նայել, բայց և դժվար չէ ընկալել ասելիքը, որ խոսքով չէր ասվի:
       Ինքնանկարները բոլորը մատիտով են նկարված, և երբ մի անգամ հարցրի, թե ինչու գույնով չի նկարում, ինչպես միշտ` կարճ պատասխանեց. «նատյուրմո՞րտ եմ, ի՞նչ է»:  Եվ, իսկապես, ի՞նչ կա ավելի ազնիվ, անխարդախ բան, քան մատիտը, որով կեղծելն անհնարին է: Մատիտանկարը նկարիչ համարվելու առաջին գրավականն է, միակ ճշմարիտ ապացույցը: Ճշմարիտ նկարչի գծանկարը և գեղանկարը կուռ ամբողջություն են, ձևի կոնստրուկտիվ կառուցվածքը, խորքային ամրությունը կախված են նկարչի մատիտանկարից, բոլոր մեծ վարպետների մոտ այդպես է, այդպես էլ կմնա և չի կարող թույլ նկարչի գեղանկարը ձևի ամրություն ունենալ: Մեր նկարիչներց այդ երջանիկ միասնությունը ուներ վարպետ Սարյանը:
       Ձևի անավարտությունը, թափթփվածությունը, որ նկատելի է մեր ցուցահանդեսների բազում գործերում, գալիս է միմիայն գծանկարի թերիությունից, որովհետև գծանկարի, ինչպես և գույնի զգացողությունը բնատուր են, շնորհքի, տաղանդի գրավական են: Ավետիսյանի գեղանկարի ամրությունը նույնպես բխում է նրա գծանկարի վարպետությունից:
       Նրա հատկապես վերջին տարիների գեղանկարներում կիսատոների պակաս է զգացվում, որոնք փոխարինվելով լոկալ հարաբերություններով, ինչ-որ տեղ վնասում են նկարի նրբագեղությանը.դա իր նպատակը չէր, քանի որ գույները ավելի հնչեղ էին դառնում ու նյութական, և դա չխանագրեց ստեղծելու Բջնիի, Ծակ քարի, Սևանի, Աշտարակի և այլ վայրերի բնանկարները, որոնք զնգում են Ավետիսյանի զգայարանների ռիթմով ու նվագով, մութ ու լույսի զգայնությամբ, թանձր գունային հագեցվածությամբ, կոնտրաստներով: Եվ դա նոր խոսք էր` ասված Ավետիսյանի վրձնով: Ցուցահանդեսում քիչ չեն թեմատիկ կտավները, որոնք եթե ոչ բոլորն են համազոր իրենց կառուցվածքային համալիրով, բայց և ամեն կտավում կարելի է հանդիպել գեղանկարչական անկեղծ խոսքի, հայացքը, ուշադրությունը գերող հետաքրքիր, գտնված լուծումների: Այդպիսին է նաև «Ազատարարները» մեծադիր կտավը, որը առանձնանում է իր կուռ, վեհատեսիլ բնանկարներով: Զարմանալի ուշագրավ է այդ մեծ կտավի մեջ առանձին, մեկուսի, նկարի մեկ երրոդը իրենով «լցնող» որբ աղջնակը, որին այդպես հարազատի սիրով, գութով նկարել կարող էր միայն որբությունը մինչև վերջ ճաշակած Հմայակ Ավետիսյանը:
        Հմայակ Ավետիսյանը ընկերներ, ծանոթներ շատ ուներ, բայց իր «դասակի» տղաներից հետո մտերիմ ընկեր չունեցավ: «Առանց ընկեր ապրելը հեշտ բան չկարծես, Էդվա՛րդ,-ասաց մի անգամ,-լա՛վ նայիր ընկերներիդ»:
       Ու՜ր էր, թե իմ նայելով լիներ…
       Մեծ չէր Ավետիսյանի տարիքը, մանավանդ եթե հանենք սովորելու, պատերազմի և հոգսերի խլած ժամանակը: Ինքը` նկարչությունը, իր բնույթով պատկանում է դանդաղ ստեղծվող արվեստներին, ինչպես նկատել է Իլյա Էրենբուգը Հայաստանի մասին գրված իր մի հոդվածում: Նկարը հասունացնելը երկար ժամանակ է պահանջում, դա նրա երկունքի եղանակն է, չնայած կա նաև «ալա պրիմա» ձևը` արագ, մի անգամից:        Սակայն կոմպոզիցիոն, ֆիգուրատիվ նկարը մի շնչով չի ստեղծվի, դրա համար, հանդգնությունից բացի, պրոֆեսիոնալ մեծ կարողություն է պետք, տառապալի համբերություն, համառություն: Հմայակ Ավետիսյանը ուներ թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը: Վկայությունը ցուցահանդեսի գործերն են: Ահավասիկ անավարտ «Անդանիկը», «Կոմիտասը», որոնցում երազը, ցանկությունը, չիրականացված իղձը ավելի շատ են: Բայց և քիչ չեն մեծատաղանդ գործերը: Դրանք դասվում են հայ կերպարվեստի մնայուն արժեքների շարքը: