Այն, ինչ բախտ վիճակվեց ստեղծելու արվեստագետ, նկարիչ-արձանագործ Երվանդ Քոչարին, ինքը՝ Երվանդ Քոչարը միայն կարող էր ստեղծել, Քոչարը և ուրիշ ոչ ոք: Արվեստագետ՝ խոր գիտելիքներով և տաղանդով շռայլորեն օժտված, վերածնության վարպետների խառնվածքով, որին հավասարապես ենթարկվել են կերպարվեստի բոլոր ժանրերը՝ և՛ գեղանկարչությունը, և՛ արձանագործությունը, և՛ գրաֆիկական արվեստը: Բոլոր ժանրերում նա ստեղծել է գործեր, որոնք դարի արվեստին եղել են համահնչյուն, ամեն անգամ ասել իր խոսքը մտածված, ծանրակշիռ, ընդերքով խորը, հարուստ՝ իր ասելիքի մեջ, չկրկնելով ո՛չ իրեն, ո՛չ ուրիշներին, ամեն անգամ գտնելով նոր երանգներ, նոր ձևեր՝ գույնի, գծի պլաստիկայի թանկագին արժեքներ: Քչերին է հաջողվել իրենց կյանքում ստեղծել երկու մոնումենտ՝ «բրոնզաձույլ հեծյալներ» և այն էլ կանգնած միևնույն քաղաքում:
Այստեղ փորձությունն ավելի զորեղ է, քան ստեղծագործության արժեքավորման գործոնը: Մարդիկ հակված են, մեծ մասամբ, ամեն ինչ համեմատականորեն ընդունելու-գնահատելու: Եվ այստեղ է, որ պիտի զգուշանալ այդ «գայթակղությունից», իսկ գայթակղություններ կլինեն, բայց դժվար թե հնարավոր լինի գտնել չափ ու կշիռ-կշեռք, որի վրա փորձենք ծանր ու թեթևը որոշել: Համեմատությունը կարող է լինել իմաստի նմանության և տարբերության զուգահեռների մեջ, և այդ առումով նրանք գրեթե հավասարազոր կերպարներ են պատմությունից մեզ հասած:
Տարիներ առաջ մենք հիացանք Դավթով, տարիներ առաջ ես էլ իմ անկեղծ հիացմունքը խառնեցի շատերի դրվատանքին, ոգևորված այդ մեծագործության հմայքից ու հզորությունից: Հայ ժողովուրդը տեսավ դարերի երազանքի մարմնավորումը՝ դարերով տենչած խաղաղության իր ասպետին, որը սուրը բարձրացնում է այն ժամանակ, երբ համբերության բաժակը (թասը) այլևս չի կարող տանել մարդկային անարդարությունը:
Իսկ Վարդա՞նը.Վարդանը և՛ ուրիշ է, և՛ ինչ-որ մի տեղ Դավթին հաստատող, հայրենասիրական գաղափարի երկրորդ էջը, ավելի շուտ՝ նույն մետաղի երկրորդ երեսը: Եթե Դավիթը կերպար էր՝ դարերով զտված, բյուրեղացած տենչանքի սիմվոլ, ապա Վարդանը պատմական անձնավորություն է՝ ծնունդ, բայց վախճան չունեցող: Վարդանը հայոց սպարապետ էր, հայ ժողովրդի զինված ուժերի հրամանատարը, նրա ուժի ու զորության տնօրենը, նրա սուրն ու վահանը, որը երբեք պատյան չի մտնում, քանի որ այն հեռավոր դրամատիկ ժամանակներում «թշնամու պակաս» երբեք չունեցավ Հայաստանի հողը: Սա մտահղացման և կոմպոզիցիոն դրսևորման առաջին գյուտն է, իմաստավորված Վարդանի ողջ էությամբ, նրա սխրանքի եզակիությունը հաստատող: Վարպետի երկրորդ «բրոնզաձույն հեծյալը» թերևս եզակի է իր նմանների մեջ այն առումով, որ պատվանդանին չի կանգնած, միակ հենման կետը քառատրոփ արշավող նժույգի սմբակների հանած փոշու օղակներն են, որոնք իրենք գալարով շեշտում են սրընթաց արշավը հեծյալի, որը պիտի մխրճվի թշնամու զորքերի մեջ…
Տեսարանը խիստ ազդեցիկ է, և թվում է, թե հերոսի սլացքին դիմադրող, նրա թափը կասեցնող ուժ դժվար գտնի, մանավանդ, երբ գիտես «արձանը ինքը ստիպում է, որ մտովի պատկերացնես», որ նրա ետևից արշավում են քաջ վարդանանք, որոնց մասունք դարձած անուններն այդպես էլ սիմվոլացան որպես «Վարդանանք» և անմահացան:
Վարդանի դեմքը սովորական ընդունված դիմանկարի շրջանակի մեջ չի տեղավորվում, նա ամբողջովին ցասում է արտահայտում: Եթե անգամ հրաշքով մեզ հասած լիներ Վարդանի դիմանկարը, միևնույն է, նա պետք է, որ վարպետի կերտվածքի մեջ դառնար անճանաչելի, նա ավելի շուտ թևերը բացած՝ մոլեգնած արծվի է նման, քան մահկանացուի: Եվ սա էլ կերպարի հոգեբանական ճշմարտացի լուծման համոզիչ գործոնն է, որը վարպետի խորաթափանց մտքից չի վրիպել: Մարմնավորված ցասման պատկերը լրացնում է Վարդանի նժույգը, որը սանձարձակ, նետի սլացքով մխրճվում է մարտադաշտ:
Արվեստի կատարյալ գործ դիտելիս ամենաերջանիկ պահը լինում է այն, երբ նա քեզ մոռանալ է տալիս ամեն ինչ՝ ժամանակ, տարածություն, նյութ, թեմա, և դու տեսնում ես ու հիանում, ըմբոշխնում կերտվածքի ձևերի գեղեցկությունը, առանց որի չի կարող լինել արվեստի ճշմարիտ ստեղծագործություն: Երվանդ Քոչարի՝ մեր սիրելի վարպետի «Վարդանը» այդպիսին է: Նա առաջին իսկ րոպեներին ստիպում է քեզ քարանալ, «մեխվել» տեղում, միևնույնն է, թե որ կողմից ես հիանում նրանով:
Դարեր են անցել, բայց, եթե ուզենանք մտովին այսօր էլ կարող ենք լսել և անգամ «տեսնել» Ավարայրի դաշտում բախվող զորքերի ահեղ դղիրդը, զարկվող սրերի ու վահանների շառաչը, նետերի ու նիզակների սուլոցը, ձիերի խրխինջը, հարբած փղերի դոփյունը, վիրավոր քաջերի հառաչանքը: Կլսենք.լսողներ եղել են: Լսել էր «Վարդանանքի» կախարդ երգիչը՝ Դ.Դեմիրճյանը, լսել է վարպետ Երվանդ Քոչարը: