Սարերը, ճիշտ է, հեռվից են ընդգրկվում իրենց ողջ վեհությամբ, բայց ինչքան էլ մոտից դժվար դիտվեն, էլի դիմացինդ սար է, մանավանդ երբ համեմատում ես շրջակա բլուրների հետ…
«Սարերով» հարուստ է եղել մեր փոքրիկ լեռնաշխարհը: Նրանք՝ այդ մեծ տաղանդները, մեր մեծերը, զարմանալի մարդիկ են եղել: Զարմանալի են եղել իրենց պարզ անմիջականությամբ, «հողեղեն շինվածքով», մատչելիությամբ, որը «հավասարության» պատրանք է ստեղծում և հաճախ խանգարում է տեսնել, հասկանալ այն մեծ խորհուրդը, որի համար բնությունը ստեղծում է նրանց՝ այնքան դժվար երկունքով և սակայն տարօրինակ օրինաչափությամբ, տեղին և ժամանակին:
Ավետիք Իսահակյանը, որ այդ օրինաչափ ծնունդներից մեկն էր, մեծ տաղանդներին արժեքավորելու մի չափանիշ ուներ միայն.ինչո՞վ և որքանո՞վ են նրանք պիտանի եղել ժողովրդին: Եթե տաղանդավոր կառուցող է՝ քանի՞ կամուրջ է կապել, եթե տաղանդավոր ղեկավար է՝ ինչո՞վ է շենացրել երկիրը, հայրենիքը: Եթե գրող է…
Հիշում եմ, նկարիչների տանը (նախկին մզկիթում) Մեծ հայրենականի տարիներին Իսահակյանի հետ դիտում էինք մեր հերթական ցուցահանդեսներից մեկը: Վարպետը անմիջապես շրջապատվեց այցելուների ստվար խմբով: Նկարից նկար անցնելիս նա ասաց բաներ, որոնք կարծես նկարչությանը չէին վերաբերում… Մեր ականջներին սովոր ոչ մի տանջված տերմին չլսեցինք: Մեկի բնանկարի առաջ ասաց.«Տեսնես այս ծառերն աշնանն ինչպե՞ս կլինեն», մյուսի «բավականին» բնական դեղձերի նատյուրմորտը զննելով, դարձավ հեղինակին և հարցրեց.«Դեղձի կրյուշոն սպիտակ գինու հետ փորձե՞լ եք» և պատասխանի չսպասելով, ավելացրեց.«Հիանալի բան է, փորձիր»… Հետո կանգնեց մատիտով արված իր դիմանկարների առաջ, շփոթվեց և ճ-ն ընդգծելով ասաց.«Ճիշտ է, դեմքս մի քիչ գիրուկ է, բայց մեջը ոսկոր կա»…
Ինքը միայն ժպիտներ հավաքեց, իսկ մտամոլոր հեղինակներին թողեց, որ խորհեն, զգույշ լինեն ներկի հետ, որ դեղձերը «նկար» լինեն և ոչ կրյուշոնի մթերք, որ մատիտանկարների հեղինակը թերևս հրաժարվի…մարդկանց տանջելու զբաղմունքից: Երբ վերջապես հասանք «Վարդանանքի» իմ նկարազարդումներին, համբերությամբ և լուռ դիտելուց հետո դարձավ ո՛չ ինձ, բոլորիս և արժեքավորեց… Դեմիրճյան գրողին.«Դերենիկի «Վարդանանքը» հարյուր տարվա կերակուր կլինի մեզ համար»: Չասաց՝ «հոգևոր սնունդ», այլ պարզ ու շոշափելի՝ «կերակուր» և՝ հարյուր տարվա… Նույն ոճն էր, և ես էլ պարտավոր էի ժպտալ և խորհել, որ «Վարդանանքի» տեղին և ժամանակին ստեղծվելու փաստն է կարևորը մեր ժողովրդի համար, գրող Դեմիրճյանի տաղանդի բերած հարյուր տարվա «օգուտը» հայրենիքին: Իսկ նկարազարդումներ միշտ էլ կճարվեն:
Մզկիթից դուրս եկանք: Աշնանային տաք, արևոտ օր էր: Վարպետը, ուսերը շտկելով, թեթևացած շունչ առավ.«Ի՜նչ լավ բան է եղել արևը, ոչ մեկդ Մարտիրոսի պես չեք զգա արևը.ինձ կթվա, որ եթե ձեռքերս պարզեմ՝ նրա նկարներից տաքություն պիտի զգամ»: Նկատեց, որ բան եմ ուզում ասել և խոսքս կտրեց.«Ես քեզ դիտավորյալ չգովացի, շուրջներս ուրիշներ կային, իսկ հիմա…դե, ուշացած գովելն էլ մի բան չի կարծեմ.ամեն բան տեղին և ժամանակին պիտի արվի, մանավանդ գովելը: Գովելը ծաղիկ ջրելու նման բան է, ուշացրիր՝ կարող է թառամել… Երես տալն ավելի մեծ չարիք է»… Եվ գլուխը թեք, կողքանց շեղակի նայեց աչքերիս մեջ մի այնպիսի խելքամաղ անող, անուշ ժպիտով, որի գաղտնիքը միայն իրեն էր հայտնի:
Այդ ժպիտն էր, որ ջնջում էր տարիքի ու պայմանականությունների բոլոր սահմանները, և ամենակարճ, պատահական հանդիպումներն անգամ դարձնում զատիկ օր, հոգիդ ափեափ լցնելով բերկրանքով, հույզերով, իրենով, իր հմայքով: Վարպետի հարազատությունը, մատչելիությունը, ամեն մեկիս առանձին-առանձին կարծել են տվել, որ քե՛զ հետ է հատկապես նա այդքան ջերմ, հայրական:
Երևի չեմ սխալվի, եթե ասեմ, որ մեր ժողովուրդը մի առանձին սեր է ունեցել և ունի դեպի բանաստեղծությունը և բանաստեղծները: Հազիվ թե գտնվի մի հայ, որը իրեն զրկած լինի երբևէ հանգերով «դրսևորելու» գայթակղությունից: Հազիվ թե պատճառը հանգաշինության հեշտությունը լինի.ի՞նչն էր ստիպում հայերեն տառ չիմացող շատախցի գյուղացուն հորինելու՝ «Գութան չեղներ, աշխարհն ի՜նչ էր…»: Կամ ինչպե՞ս բացատրել Վարպետի բանաստեղծությունների այսպիսի համընդհանուր ընդունելությունը, որոնք երգ դարձած, չեն իջնում և չեն իջնելու ժողովրդի շրթերից: Հազիվ թե «գիտական» բացատրություն գտնվի:
Այդպե՛ս է, ու վերջ: