Միակ հանդիպում-զրույցս Էդվարդ Իսաբեկյանի հետ կյանքի վերջին տարիներին Աշտարակի իր առանձնատանը եղավ, աշնան անձրևոտ մի օր.այնպիսին, որ հիշողության մեջ դաջվում, մնում է: Օրը, ամբողջության մեջ, պատկերային էր, գեղարվեստական.մանր կաթկթող անձրև, մայր մտնող աշնան հևք, մառախլապատ օդ, իրար ետևից դանդաղ ցած նետվող տերևների ցավ, նկարչի՝ արդեն կույր վիճակ ու մի զրույց՝ գեղեցիկ, գունային, որին «մասնակցում» էին իր անցյալը՝ շերտ առ շերտ, մանկությունը, Իգդիրը, Հին Երևանը, հեռավոր ու մոտ նկարիչները, կողքի իրերը, պատերի կտավները, այգու խնձորները, տան հավատարիմ շունը…
Դրանից առաջ էլ մի անգամ ցուցահանդեսի առիթով մեջս տպավորված մնաց Վարպետի կերպարը՝ Նկարչի տան մուտքի աստիճաններին գլխահակ նստած: Մի փոքր հեռավորությունից, երբ ցուցասրահն արդեն ազատվում էր բեռնված հայացքներից, ասելիքներն ասվել-սպառվել էին, ու նկարները մնացել էին իրենց առանձնազրույցի մեջ, նկարչին նայելիս այնպես էր թվում, կարծես կապ չունի այդ ամենի հետ, կարծես անէացած, վերացած էր շրջապատից, մտասույզ ինքն իր մեջ, ինքն իր հետ, զարմանալի գեղեցկորեն ճերմակած.ի՞նչ իմանաս՝ մտքերն ի՞նչ ընթացք ու գույն ունեին, իր պես ալեհե՞ր չէին այդ պահին…
Էդ.Իսաբեկյանը գույնի նկարիչ է, գույների համարձակ խաղի նկարիչ, նրա գույները կտավի մակերեսին պայքարի մեջ են իրար հետ, ներսում ընդվզող, անհանգիստ: Նրա նկարչական մտածողությունը կոմպոզիցիոն ժանրի մեջ է ամբողջական, էպիկական, հերոսական՝ բնույթով: Թեև պատմական թեմատիկան Իսաբեկյանի տարերքն էր, սակայն որպես արվեստագետ նա, իհարկե, կյանքը, միջավայրը գեղագիտորեն տեսնելու և զգայնորեն վերապրելու մեծ ձիրք ուներ, և նրա նկարչությունը հավասարապես արտահայտվել է նաև այդ ասպեկտներով՝ կյանքոտ բնորդուհիներ, վրնջացող ձիեր, տիպական դիմանկար-ինքնադիմանկարներ, մաքուր բնանկարներ:
Որպես մարդ՝ հարուստ կերպար էր, նաև հակասական, իրեն ճանաչողները դա լավ գիտեն: Բայց ամենակարևորը՝ ժոողովրդային էր իր հոգին, որ կարող էր արձագանքել մարդու հոգսին.կյանքի բուն ցավը խորքով ապրող, առհասարակ բնականից եկող կյանքիմացությամբ առինքնող, տպավորիչ անձնավորություն էր…Էդ.Իսաբեկյանը նկարիչ-գրող էր, նրա «Իգդիր» վեպը վաղուց ծանոթ ու սիրելի է գրասեր հանրությանը: Ուշագրավ էջեր են ի հայտ բերելու նաև նրա օրագրությունները՝ ներաշխարհային ինտիմ ձայնի, կարծում եմ, յուրաքանչյուրիս համար թանկ գրական այդ ժանրը: Անսպասելին, սակայն, Վարպետի չափածո գրություններն են, բանաստեղծությունները: Դրանք (ոչ թե գեղարվեստական չափանիշների, այլ զուտ ապրումի ինքնարտահայտման տեսանկյունից) նկարչական իր էպիկական մտածողության ճիշտ հակառակն են: Դրանք ներքին մենախոսություններ են, զգայուն սրտի փխրուն արձագանք, անպաշտպան, վիրավոր հոգու ձայն, քնարական մեղեդի: Կից ներկայացվող Վարպետի չափածո այս պատառիկները, կարծում ենք ասածի վկայություն են:
Մելանյա Բադալյան
Հ.Գ. Մաշտոցի պողոտայի 7 ա հասեցում տեղակայված ՀայԱրտի օղակաձև կառույցներից առաջինի ճակատին երկար ժամանակ փակցված է «Էդվարդ Իսաբեկյանի աշխատանքների մշտական ցուցադրություն» պաստառը: Վարպետի 90-ամյակի առիթով հինգ տարի առաջ ի գնահատումն հայ ժամանակակից կերպարվեստում նրա բեղուն վաստակի, քաղաքային իշխանությունները մշակութային կենտրոնի այս հատվածում Էդ.Իսաբեկյանի թանգարան բացելու բարի կամք դրսևորեցին: Այս ընթացքում կառույցը երկու, վերջին անգամ՝ հիմնավորապես վերանորոգվել և այժմ ընդհանուր վիճակով և հնարավորություններով համապատասխանում է թանգարանային ցուցադրության պահանջներին, արխիվային նյութերի, անձնական իրերի, գրքերի, նկարների պահպանման, որոնցից 30 աշխատանք նկարչի ընտանիքի նվիրատվությունն է լինելու, տասը՝ Ազգային պատկերասրահից է ներկայացվելու: Առայժմ թանգարանը չի գործում՝ համապատասխան պետական կարգավիճակի բացակայության պատճառով: Էդվարդ Իսաբեկյանի 95-ամյակի այս տարում ակնկալվում էր մայրաքաղաքը հարստացած տեսնել մշակութային մի նոր օջախով՝ արժանավոր հայ մարդու, նշանավոր նկարչի թանգարանով: Տարին ավարտին է մոտենում, բայց…ձեռնունայն: Ինչպես Վիգեն Ղազարյանն է գրում իր հոդվածում, Էդվարդ Իսաբեկյանի արվեստը գնահատողներն իրապես անհամբեր են՝ թանգարանի դռները հնարավորինս շուտ բացվելուն: Էլ ու՞մ, եթե ոչ մեր պարտքն է գնահատել մեր ժողովրդի արժանավոր զավակներին ու հանրայնացնել նրանց ստեղծած արժեքները՝ պատշաճորեն, պատվախնդրորեն:
***
Բարի երեկո՜, բարի երեկո՜..
և թող օրհնվի ինձ հանդիպողը,
այդ կամեցողը՝ մութը օրհնողը:
Օ՜, մու՜թն է եկողը,
անսկզբանից սկիզբ առնողը,
լույսը խժռողը,
որ մոտենում է փափուկ թևերով՝
գրկելու հոգիդ անհայտի ձևով,
մութ կասկածների տարտամի (գույժով), սևով,
մինչև առավոտ…
Թող բարի լինի, թող բարի լինի
մինչև առավոտ:
1969թ.
***
Սերոյին
Երկինքդ եմ սիրում երկունքի պահին
և կայծակը թեժ,
երբ ամպն ես ձևում մկրատով դեղին՝
բացելով ջրվեժ,
հառաչանքը հեղեղատների՝
ձորերում մթին,
Ու արևն ուսած լեռներիդ պարն
արևամուտին:
Զանգեզուր, 1961թ.
***
Ա՜խ, սարեր, սարեր հայոց աշխարհի
Ձգվել եք հպարտ, հասել ամպերին
Ու նայում եք լուռ, վերից անտարբեր,
հեռու, անտեղյակ հոգսից հայրենի:
Ձեր լքած տեղերը ցավի մեջ կորել,
ցավից մոլորվել, դարձել են ձորեր,
Ու զարմանք կտրած վիճակից անել՝
լուռ խորհում են ձեր վարմունքն
անվայել:
Եվ ամպերն անգամ ձեզ ծանր են թվում,
երբ մի պահ հոգնած դադար են առնում
ուսերի վրա ձեր ջլոտ ու պինդ,
տառապողի պես երկունքի ցավով
ծղրտում եք ձիգ, ձորերը լցնում լաց
ու կականով:
Ա՜խ, սարեր, սարեր,
ինչքան եք նման ցավերից հեռու
մարդկանց անտարբեր:
1964թ.
***
Բարի լո՜ւյս, այո՛,
գիշերից հետո, խավարից հետո
Բարի լո՜ւյս, այո՛,
արևից եկող առատ, որ հորդա,
որ չդիմանամ, փակեմ աչքերս
խոստումից նրա:
Շիթ առ շիթ լցվի
երակներիս մեջ,
հոգիս բոցկլտա, ճառագի նորից անվերջ
գիշերից հետո,
խավարից հետո,
բարի լո՜ւյս, այո՛:
10.1969թ.
«Զրույց սրտիս հետ» շարքից
Ա՜խ, ի՜նչ եք արել,
Ի՜նչ եք ավիրել
և ի՜նչ եք դրել կրծքիս մեջ ավեր,
սրտի տեղ հայե՜ր
Ատե՜լ, ա՜խ, ատել, ատել չգիտեմ,
կարող եմ սիրել,
ինչո՞ւ եք դրել սրտիս շանթարգել:
1968թ.
***
Ա՜խ, սիրտս, սիրտս երբ թեժ է եղել
թոնրի նման.
Ճերմակ, փրփրան լավաշ են թխել, կերել
ընկեր, հարևան,
երբ հանդարտվել է, նստել են շուրջը,
ննջել են անո՜ւշ՝ ոտքերը կախած,
և հեռացել են ու մոռացել են
ակը բաց թողած…
1970թ.
***
Ա՜խ, կկախվեմ մի օր ես մի դալար ճյուղից,
որ օրորվի հովից, ճոճվի մեղմիկ- մեղմիկ,
թող որ մի վերջին անգամ բարձր լինեմ հողից՝
քնած մանկան քնով օրորոցում փոքրիկ:
Եվ աղոթքի մրմունջը, լույսի մի պատառիկ
մորս երգի հետ քամին բերի հեռվից,
և երբ իջեցնեք, զգո՜ւյշ դրեք հողին,
չարթնացնեք քնից, չցավեցնեք նորից…
10.11.1969թ.
Թախիծ
Երբ գիշեր է, խաղաղվում են հարևան ու դրկից,
մոտենում է լուռ ու անձայն նայում է դռնից,
ժպտում է իր ժպիտով հին՝
դեղի՜ն, դեղի՜ն
ու հնազանդ սպասում է իմ հրավերին:
Ստվերի պես թեթև- թեթև սահում է ներս,
ու լցվում է շշուկներով տունս կարծես,
ծխախոտիս ծուխը վշտի ամպ է դառնում,
աշնան բույրով անձրևի պես մաղո՜ւմ,
մաղո՜ւմ,
Ա՜խ, սիրտս արդեն՝ ծվեն- ծվեն անվերջ
Ցավերից,
Քեզ է վաղուց ապավինել, դարձրել կարեկից,
Ու սփոփանքի խոսքերը հին էլ չեն ամոքում,
կապարի պես ծանրանում են, մնում կոկորդում:
Էլ մի նայիր, էլ մի նայիր դու այդպես տխուր,
Եկ, միասին կլուսացնենք այս գիշերն էլ անքուն
դու էլ թախծիր, դու էլ փորձիր ծխի մեջ խեղդել
իմ անկատար երազներիս անկաշառ ընկեր:
1867թ.
«Մորս» շարքից
Այդ օրը կգա, ձմեռ կլինի, թե կանաչ գարուն,
արև էլ լինի, սև է թվալու:
Շուրջս կլինի քարի լռություն, խավար ահավոր,
իսկ ես մոռացված, մի անտեր որբուկ՝ մթին անսովոր:
Ո՜վ, անհասկանալի, անժպիտ խորհուրդը կյանքի ու մահի,
Ի՜նչ է իմաստը քո դաժան խաղի…
1970թ
Օ՜, սիրտ իմ, սիրտ իմ, թե որ իմանամ
Քո տարողությամբ նրանց եմ նման,
կխնդրեմ քեզնից մի քիչ էլ նեղվել
և տեղավորել մի կտոր արճիճ,
հանգիստ, առանց ճիչ:
***
Ոչ ոքի համար դու բեռ չես եղել,
Չես լինի երբեք,
երբ հանդիպել ես բեռից հոգնաբեկ,
թիկունք ես, քերիմ ես դառել,
կլինես նորից:
Թե ցախ են ուզել, խարույկ ես վառել,
կվառես նորից,
կտանես նորից, կվառես նորից,
թե ծնվես նորից.
և փխրուն-փխրուն սիրտ ես ունեցել,
կարծել են քարից:
Եվ մի օր հոգնած,
կմեռնես կանգնած.
Չէ, լաց չեն լինի, կտանեն սակայն:
1970թ.
***
«Զրույց սրտիս հետ» շարքից
Ինչի՞ց ես, ասա.
Թե փայտ չես ու թաց,
ինչո՞ւ ես մխում,
թե միս-արյուն ես, ինչո՞ւ ես այրվում:
Ինչքա՜ն ապարդյուն պատերիդ զարկվես
և որ դժգոհ ես, ի՞նչ պիտի փոխես:
Ուզում ես քանդել՝վանդակդ, կուրծքս
ի՞նչ պիտի շահես:
Կպայթես մի օր այդպես կամակոր,
կլափես ինձ էլ, քեզ էլ քո տապով,
Հին խոսք է, լսիր.
վազող նժույգին ինչո՞ւ մտրակել,
ես վազում եմ էլի՜
Անվարժ հեծյալ ես,ձին էլ կամակոր,
մի օր կզարկվենք երկուսս էլ թափով:
1970թ.
***
Կբացեն դուռդ սպիտակ հագած,
կտեսնեն կրակ, բայց արդեն հանգած…
1970թ.
Մորս
Մի՛ վշտացիր իմ շինովի կոպտությունից,
սիրտս լիքն է,
թե չպահեմ, հորդալու է արցունքների շատությունից
Մի՛ վշտացիր, աղաչո՜ւմ եմ, ամաչում եմ դեռ քեզանից,
իմ ալեհեր մանկությունից…
11.1.1971թ.
«Ձոն» նոյեմբերյան
Եվ կապրեմ այսպես ուրախ խաղ ու պարի
նորից մի հիսուն տարի,
ազատ, անկախ շառից, հին հոգս ու ցավից՝
տուն ու տեղի, հողի, քարի:
Կհետևեմ տիրոջ որդու օրինակին,
որ մի տերև ուներ ամոթին,
թե պատահի տեսնեք ինձ պես նման մի
խելառի մեկին,
մեծ եղբայրս է կամ հարազատ քեռիս,
և կապրենք ազատ ու տկլոր
նորից մի հիսուն տարի,
իսկ թե ուզենք մի օր
ճոճվել ծառի ճյուղին,
հարևանը պարան կբերի:
դե, ողջույն քեզ ողջույն երկիր Հայաստան
երկիր…լուսացայտ ճայերի…
Վշտունու նման ազատ
Զարյանի նման ընդմիշտ Նաիրի…
1970թ. նոյեմբեր 7
«Ազգ», 19.12.2009