Տասը տարի առաջ` օգոստոսի 17-ին ՀԽՍՀ ժողովրդական նկարիչ ԷԴՈՒԱՐԴ ԻՍԱԲԵԿՅԱՆԸ կնքեց իր մահկանացուն, սակայն տասը տարի անց էլ սերունդները հիանում են նրա գործերով` թողած ավանդով, իսկ մտերիմները հիշում նրա մարդկային բարի ու փխրուն, բայց վեհանձն ու բարձր արժանապատվության տեր մարդուն` անկրկնելի Իսաբեկյանին:
Ինքս` ՀՀ ժողովրդական նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանին տեսել եմ Երեւանի գեղարվեստի ակադեմիայում` 90-ական թվականներին, ուր մեր ստեղծագործական խումբը նկարիչ Գրիգոր Աղասյանին նվիրված հաղորդման համար որոշ նկարահանումներ պետք է կատարեր: Գեղանկարչության ամբիոնում զրուցում էինք արվեստագետների հետ, երբ ներս մտավ միջահասակ, կորովապինդ, ճերմակ, խիտ մազերով, հպարտ կեցվածքով, վեհանձն, բարձր արժանապատվություն ունեցող մի մարդ: Անմիջապես գրավեց ներկաներիս ուշադրությունը, եւ ինչպես պարզվեց, նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանն էր: Իր պահվածքով նա հիշեցնում էր ֆրանսիացի դերասան Ժան Գաբենին: Իր կտավները տեսել էի պատկերասրահում, գիտեի, որ Իգդիրի մասին գիրք է գրել, բայց մարդ տեսակին, կյանքին եւ գործունեությանը ծանոթացա վերջերս լույս տեսած «Անկրկնելի Իսաբեկյանը» գրքի շնորհիվ, որի հեղինակն է բանասեր, արվեստաբան Սյուզաննա Փիլոսյանը: Սյուզանը մի շարք հոդվածների եւ գրքերի հեղինակ է, նաեւ նկարիչների պատկերագրքեր է կազմել եւ առաջաբան գրել:
«ԵՐԲ ՏԽՈՒՐ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԷԻՆ ՊԱՏՄՈՒՄ, ՀՈՒԶՎՈՒՄ ԷՐ»
1968թ.-ից գրքի հեղինակը ընդունվել է աշխատանքի պատկերասրահ, որը 1967թ.-ից ղեկավարում էր Էդուարդ Իսաբեկյանը` շուրջ 20 տարի. «Նրան ճանաչում էի 1968 թվականից, երբ ընդամենը 21 տարեկան էի: Այն ժամանակ վարպետը երիտասարդ էր, ընդամենը 54 տարեկան, թեեւ մազերը ճերմակ էին ձյունի պես: Գեղեցկադեմ էր, հաճելի արտաքինով, քայլում էր գլուխը բարձր պահած, ինքնավստահ, խոսում էր կտրուկ, համոզիչ ու անառարկելի: Ընդամենը մեկ տարի էր, ինչ նշանակվել էր պատկերասրահի տնօրեն, որպես ղեկավար սիրված էր բոլորի կողմից, մարդամոտ էր, կենսասեր եւ կենսախինդ, նուրբ ու զգայուն սիրտ ուներ, երբ տխուր պատմություն էին պատմում` հուզվում էր: Սիրում էր կյանքը, հաճախ էր կազմակերպում էքսկուրսիաներ աշխատակիցների համար` ծանոթացնելով մեզ Հայաստանի տեսարժան վայրերին, ճարտարապետական հրաշալի կոթողներին»,- վարպետի մասին գրում է արվեստաբանը:
«ՍԻՐՈՒՄ ԷՐ ՊՈԵԶԻԱ, ԻՆՔՆ ԷԼ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԷՐ ԳՐՈՒՄ»
Այդ ծանոթությունը վերածվել է բարեկամության, եւ երբ նկարչի տեսողությունը վատացել է, Սյուզանը գրի է առել վարպետի հոդվածները մեր անվանի արվեստագետների մասին, որոնք տպագրվել են «Գրական թերթում»: Հաճախակի շփումները եւ զրույցները մեծ վարպետի հետ առիթ են դարձել արվեստաբանի համար ստեղծելու հուշապատում, որտեղ բացահայտվում են արվեստագետի հայտնի եւ անհայտ բնավորության գծերը: Տարիների ընթացքում վարպետի ստացած բազմակողմանի գիտելիքները, փիլիսոփայական մոտեցումները նրան հետաքրքիր զրուցակից էին դարձրել. «Դժվար պահերին միշտ մի բան կասեր, որով ասես կհեշտանար խնդիրը, կգտնվեր լուծման ճանապարհը, մեր հաճախակի հանդիպումներն այնքան էին մտերմացրել մեզ, որ «Դուք»-ի սահմանը մեր միջեւ վաղուց արդեն խախտվել էր, եւ անցել էինք «Դու»-ի: Մի օր ասաց. «Գիտե՞ս` մեր ժողովուրդը թագավորներին էլ է «դու»-ով դիմել, մենք «դուք» չենք ունեցել` հետո է մտել մեր լեզվի մեջ: Մաեստրոն անտարբեր չէր ոչ մի բանի նկատմամբ, լավ ծանոթ էր մշակույթի տարբեր ոլորտներին, խոսում էր նրա այս կամ այն ճյուղի հարցերի մասին: Հայաստանում կատարվող իրադարձությունների, բազմաթիվ հանդիպումների շուրջ էր մտահոգվում, որոնք հաճախ վեր էին ածվում թերթում տեղ գտած հոդվածների (օրինակ` Սեւանի պահպանման վերաբերյալ նրա հոդվածները): Մաեստրոն շփվել է իր ժամանակաշրջանի լավագույն արվեստագետների հետ, պատմել հետաքրքիր պատմություններ այդ հանդիպումներից: Էդուարդ Իսաբեկյանը սիրում էր պոեզիա: Բարձր էր գնահատում մեր լավագույն պոետներին, ինքն էլ էր սիրով արտասանում նրանց բանաստեղծությունները, մյուսների կատարումները լսում: Վարպետն ինքն էլ գրում էր բանաստեղծություններ: Ակնածանքով է խոսել արվեստաբան, Հայաստանի ազգային պատկերասրահի հիմնադիր Ռուբեն Դրամփյանի մասին, նրա կատարած անձնվեր աշխատանքի համար»:
«ԳԻՆՈՒ ԲԱԺԱԿԸ ՇՈՒՌ ՏՎԱԾ ՊԻՏԻ ԴՆԵՐ ՍԵՂԱՆԻՆ` ՀԱՐԳԵԼՈՎ ԲԱՑԱԿԱ ԸՆԿԵՐՆԵՐԻ ԿԵՆԱՑԸ»
Ըստ արվեստաբանի, Իսաբեկյանն աշխատում էր շնորհալի նկարիչների նկարները շահեկան ցուցադրել պատկերասրահում: Առանձնահատուկ վերաբերմունք է ցուցաբերել պատկերասրահում առկա բոլոր վարպետների գործերին եւ սիրել է յուրաքանչյուրի մոտ երկար կանգնել ու մտորել. «Ամեն առավոտ վարպետին տեսնում էի պատկերասրահի դահլիճում, Վարդգես Սուրենյանցի, Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյանի, Մարտիրոս Սարյանի, Կորյուն Սիմոնյանի եւ այլոց կտավների առջեւ: Հետո, շատ տարիներ հետո պիտի իմանայի, թե ինչ ցավ էր ապրում դյուրազգաց վարպետը վաղամեռիկ տաղանդավոր նկարչի` Կորյուն Սիմոնյանի «Յուսուֆի սպանությունը», «Ինքնադիմանկարը» տեսնելիս եւ ինչպիսի ափսոսանքով էր պատմելու Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված շնորհալի այդ նկարչի մասին. «Եթե ապրեր, ի՜նչ գործեր էր ստեղծելու…»,-ասում էր Իսաբեկյանը: Տարիներ հետո ցուրտ ու կիսամութ արվեստանոցում պիտի կայանար մեր երկխոսությունը` Երվանդ Քոչարի, Մարտիրոս Սարյանի, Եղիշե Չարենցի, Դերենիկ Դեմիճյանի, Հակոբ Կոջոյանի, Ակսել Բակունցի, Պարույր Սեւակի, Համո Սահյանի եւ բոլոր այն արվեստագետների մասին, ում վարպետը հանդիպել էր իր երկարամյա կյանքի ընթացքում: Գինու բաժակը շուռ տված պիտի դներ սեղանին` հարգելով բացակա ընկերների հիշատակը, աչքերից գլոր-գլոր պիտի թափվեին արցունքները Արցախյան պատերազմում զոհված իր ժողովրդի զավակների մահվան բոթը լսելիս»:
«ՍԻՐՈՒՄ ԷՐ ԼԱՎ ԳԻՆԻ ԽՄԵԼ»
Իսաբեկյանն ունեցել է հումորի մեծ զգացում եւ նույնիսկ հաճույքով լսում է պատմողներին. «Ինձ միշտ զարմացրել է Իսաբեկյանի ` զրուցակցին ուշադիր լսելու կարողությունը: Երբ մի բան էին պատմում , նա համակ ուշադրություն էր դարձնում: Ինքն էլ իր մասին կատակելով ասում էր. «Երբ մեկը մի խելոք բան է պատմում, ես էշի պես լսում եմ…»: Չափի զարմանալի զգացողություն ուներ եւ զրուցակիցներին էլ խորհուրդ էր տալիս ժամանակին կանգ առնել: Սիրում էր լավ գինի խմել: Մի օր արվեստանոցում ենք, ստիպում է գինի խմել. «Խմի՛ր, տես` ինչ գինի է, մեռոն է, մեռոն»: Ես անտարբեր եմ խմիչքների նկատմամբ, սակայն Իսաբեկյանի հետ երբեմն մի կես բաժակ խմում էի ու այդտեղ էլ սովորեցի լավ գինին տարբերել վատից: Սեղանին տարբեր ուտելիքներ էին ու հին հաց:
— Հացը հին է, չէ՞,- հարցրեց:
— Ոչինչ,-ասում եմ, Սարյանն էլ էր հին հաց ուտում:
— Նա կերել է առողջության համար, իսկ ես ստիպված եմ ուտում, չնայած թարմ հաց եմ սիրում,- ասաց կատակով: Իր մասին խոսելիս ասում էր, որ ժառանգել է իգդիրցիներից ե՛ւ լավ, ե՛ւ վատ կողմերը: Բարի էր, բայց եւ մարդու վատ արարքը տանել չէր կարող: Չէր սիրում անարդարությունը, անպարկեշտությունը: Ակնածանքով էր խոսում մեր բազմաչարչար հայ ժողովրդի ու դարավոր մշակույթի մասին, ցավում հայ ժողովրդի ճակատագրի համար»:
«ԿՆՈՋ ՀԵՏ ՍՈՎՈՐԵԼ Է ՆՈՒՅՆ ԿՈՒՐՍՈՒՄ»
Թբիլիսիի գեղարվեստի ակադեմիայում սովորելու տարիներին նույն կուրսում Իսաբեկյանի հետ սովորում է նաեւ նկարչուհի Արփենիկ Նալբանդյանը, որը հետագայում ճակատագրի բերում դառնում է նկարչի կինը.
— Գնում էինք էտյուդների, մի անգամ Թբիլիսիի Ալեքսանդրիան այգում Արփենիկի հետ նկարում էինք, մի գնչուհի մոտեցավ, թե.
— Ձեռքդ տո՛ւր, գուշակեմ:
— Ես ուսանող եմ, փող չունեմ,- ասացի:
— Ինչքան ունես, այդքան էլ տո՛ւր:
Ձեռքս տարա գրպանս ու եղած 45 կոպեկը հանեցի, վերցրեց ու ասաց.
— Դու տեղացի չես, քո հայրենիքում մեծ փառքի կարժանանաս ու շատ երկար կապրես:
Արփենիկը հեռվից տեսավ, որ գնչուհին ձեռքս բռնած խոսում է, վազելով եկավ ու խնդրեց, որ իրեն էլ գուշակի: Գնչուհին բացեց աղջկա ափը, նայեց մի երկու անկապ բան ասաց ու լռեց: Արփենիկը տեսավ, որ էլ բան չի ասում, գնաց իր գործը շարունակելու:
— Քո ի՞նչն է,- հարցրեց գնչուհին:
— Մի կուրսում ենք սովորում:
— Նա շատ կարճ կյանք ունի,-ասաց:
Սարսափեցի, բայց այնքան էլ նշանակություն չտվեցի նրա խոսքերին, Արփենիկին էլ ոչինչ չասացի: Երբ Արփենիկը 1964 թվականին ընդամենը 48 տարեկանում մահացավ, հիշեցի այդ դեպքը: Նրա մահացած օրը բարձրացել էի արվեստանոց եւ ամբողջ գիշեր նկարում էի, որ չգժվեմ: Մարտիրոս Սարյանը շատ էր սիրում Արփենիկին, հաճախ չէր գնում թաղումների, սակայն եկավ Նկարիչների միություն` Արփենիկին հրաժեշտ տալու,- պատմել է Իսաբեկյանը:
«ԵՐԲ ՔԱՅԼՈՒՄ ԷԻ ԹԻՖԼԻՍԻ ՓՈՂՈՑՆԵՐՈՎ, ԲՈԼՈՐԸ ՇՐՋՎՈՒՄ ԷԻՆ»
Իսաբեկյանին միշտ սիրահարվել են կանայք, ուսանողական տարիներից վարպետը մի զավեշտալի դրվագ է պատմել Ս. Փիլոսյանին. «Սիրուն տղա էի, երբ քայլում էի Թիֆլիսի փողոցներով, բոլորը շրջվում էին: Մի օր Արփենիկին ուղեկցում էի տուն, երկու կին էին գալիս դիմացից, երբ հավասարվեցին մեզ, մեկն ինչ-որ բան ասաց մյուսին, եւ երկուսն էլ բարձր քրքջացին: Արփենիկը, թե լսեցի՞ր ինչ ասաց, ես վրացերեն չէի հասկանում:
— Ի՞նչ,-հարցրի,- նա թարգմանեց:
— Ասաց` ինչ սիրուն տղա է, երանի այս գիշեր ծոցս լիներ:
ԱԻԴԱ ԱՐՇԱԿՅԱՆ