Իսաբեկյան Է. – Ռումինական կերպարվեստը: Ակնարկ անցյալի և արդի նկարչության մասին – ամս., Գեղ.թատ. ին-տ «Գիտական աշխատությունների ժողովածու», Ե., 1970, էջ 289-298

Ակնարկ անցյալի և արդի նկարչության մասին

        Մենք Ռումինիա այցելեցինք Ռումինական Ժողովրդական Հանրապետության կերպարվեստների միության հրավերով և երեսունհինգ օր շրջեցինք երկրում՝ բավականին ընդարձակ ծրագրով: Ըստ որում եղանք հատկապես այն վայրերում, որտեղ ճարտարապետությանը և ժողովրդական ստեղծագործությանը վերաբերող ուշադրության արժանի գործեր կային.սկսած Բուխարեստին մոտ գտնվող հիշարժան վայրերից մինչև հեռավոր Սերինի և Սիգետի նահանգները, մինչև Տրանսիլվանիա՝ Քլուժ քաղաքով, որը Ռումինիայի երկրորդ խոշորագույն քաղաքներից է՝ Բուխարեստից հետո:
        Ռումինիայի մասին մեր տեղեկությունները (կերպարվեստի մասին), հասկանալի պատճառով, բավականին մակերեսային էին, իսկ մեր տեսածը տասնապատիկ անգամ գերազանցեց անգամ մեր երևակայածից: Ոչ միայն դժվար է, այլ պարզապես անհնարին մի որևէ ժողովրդի արվեստի մասին լրջությանը մոտ կարծիք ստեղծել, առանց այդ երկիրը տեսնելու: Խոսքս հատկապես կերպարվեստին է վերաբերում, որովհետև գրականությունը և երաժշտությունը այս կամ այն կերպ մատչելի են դառնում երկրի սահմաններից դուրս, իսկ կերպարվեստը, ավելի քան ճարտարապետությունը և ժողովրդական արվեստը, իրենց «նստակյաց» լինելու բնույթով զուրկ են այդ հնարավոր բարեմասնությունից: Ոչ մի շքեղ նկարազարդ հրատարակություն կամ շքեղ վերատպության ալբոմ չի կարող փոխարինել կենդանի շփման ժամանակ տեսածիդ, «շոշափածիդ»:    Կերպարվեստը աչքով ընկալելու արվեստներից է և առանց տեսնելու երկրի բնանկարը, մարդկանց, նրանց ապրուստը, կենցաղը, որից սնունդ է առնում կերպարվեստը, անհնարին է զգալ, հասկանալ ոճական հարազատության առանձնահատկությունների դրդապատճառները: (Ինչպես, օրինակ, եթե չլինես Հայաստանում, դժվար կարելի է ընկալել Սարյանի արվեստի ոճական առանձնահատկությունները և նրա արժեքը): Եվ եթե մենք չտեսնեինք այն համաժողովրդական սերը և զբաղմունքը կիրառական արվեստներով՝ մեզ համար անհասկանալի կմնար կերպարվեստի տարածված ժանրերից մեկի՝ նատյուրմորտի այդպիսի առատության փաստը ռումինական կերպարվեստում, ըստ որում, հատկապես՝ «առարկայական» նատյուրմորտի: Առհասարակ անհասկանալի կմնային բնանկարի կոլորիտային առանձնահատկությունները և միով բանիվ՝ այդ ժողովրդի զարմանալի սերը ընդհանրապես արվեստների նկատմամբ:
        Չափազանցություն չի լինի, եթե ասենք, որ չկա ռումինացի, որի հարկի տակ չլինի կերպարվեստի մի որևէ ժանրի ստեղծագործություն: Էլ չենք խոսում առանձին էնտուզիաստ կոլեկցիոներների մասին, որոնք ամբողջ երկրում հարյուրավոր, հազարավորներ են: Այդպիսի հավաքածուներից այժմ ամբողջ երկրում ստեղծվել են բազմաթիվ տուն-թանգարաններ, որոնցից մի տասնյակ մենք առիթ ունեցանք այցելելու միայն Բուխարեստում:
       Ռումինիան այն երկրներից է, որը երջանիկ համեմատության մեջ կարող է լինել մինչև անգամ Իտալիայի հետ, որի նման պատված է թանգարանային խիտ ցանցով, իսկ ռումինական հողը այն հազվագյուտ հողերից է, որի ամեն մի, անգամ պատահական պեղումները, ապշեցուցիչ անակնկալներ են դրսևորում: Եվ դա զարմանալի չէ, որովհետև ռումինական ներկայիս տերիտորիան սևծովյան այն մասերն են, որտեղ դարեր առաջ ծաղկել և բարգավաճել էին հռոմեական, բյուզանդական (վաղ) արվեստները:
        Մինչև բուն նյութին անցնելը, ավելորդ չենք համարում հիշատակել, որ մենք միայն նպատակ ենք դրել արվեստով հետաքրքրվողներին ընդհանուր գծերով ծանոթացնել ռումինական կերպարվեստի նշանավոր վարպետների հիմնական ստեղծագործություններին, հաղորդակից դարձնելու մեր սեփական տպավորություններին, առանց որևէ վերջնական ծանրակշիռ արվեստաբանական նպատակներ հետապնդելու:
        Ռումինական ազգային թանգարանը (Բուխարեստում) կերպարվեստի ամենախոշոր օջախն է, որն իր հարուստ հավաքածուներով կարող է դասվել եվրոպական հանրահայտ թանգարանների շարքը՝ առանց չափազանցության: Նրա առաջին հիմնադիրներից մեկը եղել է ռումինական նշանավոր նկարիչ և հասարակական գործիչ Թեոդոր Ամանը՝ դեռ մեկ դար առաջ: Հետագայում, պարբերաբար այն լրացվել է պրովինցիալ թանգարանների հաշվին, իսկ այնուհետև ռումինական ժողովրդական կառավարության օրոք, վերջնականապես համալրվել, զտվել և կոչվել է Ազգային թանգարան: Թանգարանը տեղավորված է նախկին թագավորական պալատի (Կառլ 1-ինի) ընդարձակ սրահներում, որը վերջնականապես վերակառուցվել է վերջերս: Այստեղ հավաքված են ռումին ժողովրդի դարերի ընթացքում ստեղծած՝ կերպարվեստի բոլոր տեսակները, նրա ամենաարժեքավորը և լավը՝ սկսած ռումինական հին արվեստից մինչև ժամանակակից նոր արվեստը պատմական հաջորդականությամբ: Թանգարանն ունի շատ հարուստ հավաքածու եվրոպական արվեստի, ինչպես նաև արևելյան արվեստների՝ եգիպտական, չինական և ճապոնական, որը հատկապես (ճապոնականը) անհամեմատ ճոխ է ու արժեքավոր: Կա նաև ռուսական արվեստի բաժին, որը ընդգրկում է սովետական ժամանակաշրջանը:
        Թանգարանը բացվում է ռումինական դասական արվեստի լայն ցուցադրումով՝ սկիզբ վերցնելով 14-15-րդ դարերի հոգևոր, կրոնական արվեստից (հիմնականում որմնանկարներ), որոնց թվում կարելի է հանդիպել նաև քաղաքացիական թեմաներով գործերի: Այդ ժամանակաշրջանից պահպանվել են նաև զգալի քանակով գեղանկարչական հաստոցային գործեր, հատկապես խմբային, ընտանեկան դիմանկարներ ռումինական թագավորների, իշխանների, բոյարների, որոնք զերծ չեն բյուզանդական, ռուսական իկոնայի նկատելի ոճական ազդեցությունից:
        Հետագա ժամանակաշրջանում՝ 17-18-րդ դարերում, գերակշռում է դիմանկարը՝ թագավորական ընտանիքների, բոյարների և այլն: Այդ ժամանակաշրջանում Ռումինիայում մեծ մասամբ աշխատել են միայն հրավիրված նկարիչներ (գերմանացիներ, լեհեր, ավստրիացիներ), դրանցից են նկարիչներ Լաֆեվերը, Բարաբասը, Շեֆֆտը և ուրիշներ, որոնցից մի մասը դառնում են Ռումինիայի բնակիչներ, ապրում ու ստեղծագործում են Ռումինիայում: Նրանցից են Խլադեֆը, Վալենշտեյնը, որոնց հիմնական զբաղմունքը մնում է դիմանկարը:
        Ավելի կենդանի շունչ և քաղաքացիական մոտիվներ բերեցին իրենց արվեստով նկարիչներ Ֆոն Նեգալիչը, Ռոզենտալը, Բարբու Իսկավեվսկուն (19-րդ դարի առաջին կեսերին): Նրանցից Ռոզենալը առաջին անգամ ստեղծում է կոմպոզիցիոն գործեր՝ պատկերելով ռումին ժողովրդի ազատագրական պայքարը օտարների լծի դեմ: Արժանի է հիշատակել Ռոզենտալի երկու գործը «Ռումինիան թոթափում է ճորտության շղթաները», «Հեղափոխական Ռումինիան» և այլն: Հետագայում ՝ արդեն անցյալ դարի երկրորդ կեսերին, այդ նոր սկսված երևույթը դառնում է իսկական շրջադարձ դեպի ժողովրդի իղձերի և պայքարի թեմաները:
Այդ նկարիչներն էին Թեոդոր Ամանը և Նիկոլայե Գրիգորեսկոն, որոնց թողած հարուստ ժառանգության մեջ լայն դիապազոնով տրոհվում են իրենց ժամանակի նշանավոր իրադարձությունները և երևույթները: Թեոդոր Ամանը (1831-1891), այն անհանգիստ, էպոխաշեն նկարիչներից է, որ ռումինական նոր կերպարվեստում հիմք է դրել համարյա բոլոր ժանրերին՝ թեմատիկ կոմպոզիցիա, դիմանկար, բնանկար, զբաղվել է նաև քանդակով:
Աման դիմանկարիչը ստեղծել է իր ժամանակի հասարակական նշանավոր գործիչների մի ամբողջ պատկերաշարք, սուր, ընդգծված բնավորություններով, կրակոտ հայացքներով մարդկանց, որոնք ապրել և գործել են ժողովրդի իղձերով ոգևորված: Կոմպոզիցիոն գործերում արտահայտել է ազգային ինքնագիտակցության զարթոնքի տրամադրությունները: Նրա այդ բազմաթիվ գործերի մեջ ուշագրավ են «Թուրքերը վռնդվում են Կելունգերենից», «Վլադ Ցեպեշի ներկայացուցիչները» և այլ գործեր, որոնք նրա գլուխգործոցներից կարելի է համարել: Բայց, մեր կարծիքով, նրա, գեղանկարչի տարերքը, ուժը փոքր ծավալի ժանրային նկարչությունն է՝ հաճախ մինիատուր չափերի, որի մեջ նա իր մրցակիցը չունի ամբողջ ռումինական կերպարվեստում: Ըստ որում, Ամանը այդ գործերում հանդես է գալիս, որպես «բարձր խավի», ռումինական արիստոկրատիայի՝ «առանձնանալու» «ինտիմ» մնալու տրամադրությունների պաշտպան: Նրա այդ տիպի գործերում հատուկենտ երևացող ժողովրդական մոտիվները դիտվում են իբրև «բարի աչքով», բայց «վերևից», «մեծահոգի» դիտակետով, պահպանելով անհրաժեշտ «տարածություն» ժողովրդի և իր խավի միջև: Այդպիսին են նրա բազմաթիվ «հանգստացող» -ները, «օդալիսկաները», «պիկնիկները», որոնց մեջ զարմանալի վարպետությամբ՝ կերպասի ու թավիշի, ոսկու և արծաթի շլացուցիչ փայլերի գեղանկարով պատկերում է ճաշից հետո հանգստացող տիկնանց, սալոնային երեկոներում, փարթամ կահավորված սրահներում, ուր նվագածուները, ժողովրդական երգիչները զբաղեցնում են ծուլությունից հոգնած այդ ամբոխին: Եվ եթե Ամանի արվեստը շատ էլ չի հեռանում իր դասին բնորոշ ինտիմ մտորումների շրջանակներից, չխորանալով «հեռուն», ժողովրդական, դեմոկրատական երևույթների մեջ, ապա Նիկոլայե Գրիգորեսկուն, որը հաջորդել է նրան (1830-1907թթ) ռուսական պերեդվիժնիկների օրինակով, ամբողջ նյարդերով կապված է «Դեմոսի»՝ ռումին ժողովրդի կենցաղի հետ: Եվ այդ կենցաղային ժանրը Գրիգորեսկուի մոտ դառնում է միջոց՝ պատկերելու ռումին գյուղացուն, նրա առօրյան՝ չարքաշ, բայց կյանքի թրթիռով, կենսահաստատ: Բազմաթիվ են նրա այդ տիպի գործերը, մեծ սիրով և շոյանքով ստեղծած նրա այդ գործերը, որոնց մեջ գյուղացու ծանր, դառը օրն է պատկերում՝ կապված բնանկարի, Ռումինիայի գեղեցիկ բնության հետ: Գեղանկարը թարմ է, հնչեղ, պլեների խորն ըմբռնումով և կոլորիտային ակնհայտ արժանիքներով: Բազմաթիվ են նրա գյուղական «Ուրախ աղջիկներ»-ի դիմանկարները, ազգային կոլորիտի ստեղծման գործում նրա կատարածը շատ է գնահատելի: Հիշատակենք այդ գործերից (ժանրային) «Աշխատող կանայք», «Վերադարձ դաշտից» (բազմաթիվ), «Բեռնված սայլ», «Դժվար ճանապարհ», «Սայլը չորս լուծ եզներով» և այլն: Այդ բոլոր գործերը կատարված են զարմանալի քնքշանքով և սիրով դեպի իր ժողովուրդը և նրա կյանքը: Մեծ ուշադրության են արժանի նաև նրա պատմական գործերը, որոնք վկայում են Գրիգորեսկուին որպես քաղաքացու, իր ժողովրդի բախտի հետ կապված հարցերին ձեռնապահ չմնացող ազնիվ արվեստագետի, բարձր հատկանիշների մասին:
       Դժբախտաբար Ամանով և Գրիգորեսկույով և էլի մեկ, երկու նկարիչների ստեղծագործություններով, թեմատիկ, կոմպոզիցիոն ժանրը սկսում է տեղի տալ և արդեն նոր շրջանի (մոդեռն) կերպարվեստում դիմանկարը, բնանկարը և հատկապես նատյուրմորտը դառնում են գերակշռող: Քաղաքացիական թեմաները անցնում են երկրորդ պլան և ծաղկում է նոր դպրոցի նախասիրվածը՝ քաղաքը, մարդու անհատականը, հույզերի և հետաքրքրությունների սահմանափակ, ինտիմ ապրումները:
Նախամոդեռնյան դպրոցի նկարիչներից հիշատակության արժանի են շատ նկարիչներ, որոնցից Իոն Անդրեևսկուն (1850-1888) և Շտեֆան Լուկյանը (1868-1916) ավելի հետաքրքիր են իրենց գեղանկարչական ակնհայտ կարողություններով, հատկապես Անդրեևսկուն՝ կյանքի թրթիռով հագեցած, կոլորիտային նուրբ արժանիքներով կերտած բնանկարներով և նատյուրմորտներով, հատկապես վարդերի, դաշտային ծաղիկների բուրումնալից հնչեղությամբ լեցուն: (Ակնհայտ է հետագա նկարիչների վրա ունեցած Անդրեևսկույի ազդեցությունը հատկապես նատյուրմորտի բնագավառում):
         Նատյուրմորտի կուլտուրան իր բուռն զարգացումն է գտնում նոր դպրոցի նկարիչների շրջանում և դառնում լեյտմոտիվ համարյա նրա բոլոր ներկայացուցիչների մոտ և առաջին հերթին նրա ամենատաղանդավոր դեմքերից՝ Պետրաշկուի մոտ, որի հիանալի հավաքածուն ուներ ռումինահայ նշանավոր արվեստասեր և արվեստաբան՝ ռումինական արվեստների ակադեմիայի թղթակից-անդամ Գրիգոր Զամբախչյանը:
Պետրաշկուի մոտ նատյուրմորտի մոտիվները բազմապիսի են, սահման չունեցող, նրան ամենապրոզաիկ իրերն անգամ հետաքրքրում են և կենդանանում, թրթիռով են լցվում նրա վրձնի տակ՝ հատկապես ռումինական կերամիկան: Ամեն ինչի մեջ զգացվում է նկարչի հախուռն տեմպերամենտը, առարկաների ընդգծված նյութականությունը, ցցունությունը: Գունային ընդգծումները հարուստ են, ուժեղ, սահմանագծված, վրձնահատվածները շերտավոր և հաճախ դանակի միջամտություններով, շեշտելու համար նյութը, ծավալը: Կոլորիտը հնչեղ է, գույնը հագեցած թանձր կարմիրի, սևի, կապույտի և սպիտակի ուժեղ հակադրություններով: Նա ստեղծել է նաև դիմանկարներ, բնանկարներ և նույն գունային բարձր ճաշակի մակարդակով: Իմ կարծիքով, Պետրաշկուն, որպես գեղանկարիչ առանձնանում է իր ժամանակակից համարյա բոլոր նկարիչներից, որոնց գունային կոնցեպցիան ավելի փոխառնված է, ակնհայտ կրում է ֆրանսիական իմպրեսիոնիզմի (բարերար) ազդեցությունը: Դրանք են Իզերը, Տոնիցան, Ստերիադին և հատկապես Պալադիին, ըստ որում և՛ նրանք, և՛ մյուսները չեն խճճվում ազդեցությունների մեջ և իրենց տաղանդի ճկունությամբ մնում են առանձնահատուկ, մնում են ազգային ռումինական նոր արվեստում: Հատկապես Պալադիին, որն ամենատաղանդավորն է մեր կարծիքով:
Մատիսի ակնհայտ ազդեցությունը (վաղ գործերում), դեկորատիվ խիստ ընդհանրացումներով ստեղծած, հետագայում, վերջին շրջանում, դառնում են նուրբ պոետական՝ դեպի նրբերանգների բարդությունները հակվելու և արդեն առանձնանալու, իրենը ասելու մեծ մղումով:
Պալադիին քաղաքի նկարիչ է, նրա սիրած աշխարհը արվեստանոցն է, մերկ մոդելները, նորից նատյուրմորտը, քաղաքի բնանկարը: Եվ այդ ամենի մեջ հավասարազոր ուժեղ է:
         Պալադիին եղել է իր ժամանակի (ինչպես պատմում են) «թանկ» նկարիչներից: Լինելով նոր դպրոցի՝ մոդեռն նկարչության ամենատաղանդավոր և տիպիկ ներկայացուցիչը, ըստ երևույթին նա զգացել է իր «ինքնարժեքի» չափն ու կշիռ, բայց և «թանկ» լինելը չի խանգարել, որ նրա գործերը լայն տարածում գտնեին հատկապես անհատ կոլեկցիոների տուն-թանգարանում: Նոր դպրոցի նկարիչները բավականին պատկառելի թիվ են կազմում, բայց հնարավոր չէ բոլորին թվել և վերհիշել, բայց և թվենք դպրոցից ավելի աչքի ընկնողներին.դրանք են.Օկտավ Բենչիլան՝ պատմահեղափոխական գործերով, Շտեֆան Լուկիանը՝ զարմանալի հնչեղ ու երփներանգ, որը հիշեցնում է ժողովրդական կերամիկայի ջնատուկի թափանցիկությունը: Հետաքրքրական էր մեծ դրամատիզմով կատարված ինքնանկարը և մի շարք այլ գործեր՝ նվիրված գյուղացիական հեղափոխական շարժումներին: Այս թեմայով հետաքրքիր գործեր են ստեղծել նաև Շտեֆան Դմիտրեսկուն, Կամիլ Րեսսան, Բոնեսկուն, Իազերը, Ստերիադին, Տոնիցան, Չուկորենկուն և մյուսները: Ժամանակակից արվեստը ներկայացնում են նաև գեղանկարիչներ Գ.Միկլոշը, Գ.Շարույան, Շ.Բարաբաշը, Ստ.Շենիին, Պ.Աթոնասիուն, քանդակագործներ՝ Իոն Ժալեյան, Բորիս Քարաջալեն, Շտորկը, Մեդրիան և ուրիշներ:
       Թանգարանի եվրոպական բաժինը, ինչպես ասացինք, շատ հարուստ է: Այստեղ ցուցադրվում են եվրոպական մեզ հայտնի համարյա թե բոլոր դպրոցները իրենց ճանաչված վարպետներով, ըստ որում, հաճախ հազվագյուտ ունիկալ գործերով:
        Այսպես օրինակ, հոլանդական դպրոցը ներկայացնում են Ռեմբրանդտը, Ռուբենսը, Վան Դեյկը, Վան Էյքը (որի գործերից աշխարհում ընդամենը 5-6 գործ է հաշվվում…), Յորդանսը և ուրիշներ: Ֆրանսիական դպրոցը ավելի հարուստ է, այստեղ կան և ռոմանտիկ դպրոցի ներկայացուցիչները՝ Դելակրուան, Ժերիկոն, Կուռբեն, Դոմիեն, ինչպես նաև իմպրեսիոնիստներից շատերը՝ Կլոդ Մոնեն, Էդուարդ Մանեն, Պիսսարոն, Սիսլեյը, Սեզանը, Վան Գոգը և բազմաթիվ ուրիշները: Գերմանական, իտալական դպրոցներից Լուկա Կրանախը, Բրոուերը, Տենիոսը, Լուկա Սինյորելին, Կորեջիուն, Տիցիան, Տինտորենտոն, Վերոնեզը, Պուլմա Վիկիոն և այլն:
        Կան հիանալի գործեր իսպանական դպրոցից.դրանք առաջին հերթին Էլ-Գրեկոյի գործերից են.կան գործեր Վելասկեզից, Մուրիլլիոյից, Ռիբերիայից, Զուրբարանից:
        Հատկապես ճոխ է և արժեքավոր արևելքի, Աֆրիկայի, Չինաստանի, Ճապոնիայի, Սիամի, Կոմբոջայի ժողովրդական քանդակագործության, կիրառական արվեստների հավաքածուն, մոտ 150 կտոր գործ, որը Եվրոպայում հազվագյուտներից է համարվում. Չինական, Ճապոնական գրաֆիկա, փայտագրությունները՝ Ուտամարայի, Մանասաբուի, Խոկուսիի գործերից. և անհամար բուդդաներ, գորգեր, ձեռագործներ, կիմոնոներ և այլ տիպի գործեր, որոնց անհնար է թվել:
      …Ռուսական արվեստի բաժնում կտեսնենք Ռեպինի, Լևիտանի, Այվազովսկու, Սերովի և ուրիշ վարպետների գործերից, ինչպես նաև սովետական շրջանի վարպետներից՝ Իոգանսոնի, Չույկովի, Ա.Գերասիմովի և այլոց գործերից:
          Մենք նշեցինք, որ ռումինական կերպարվեստը լայն ցուցադրում ունի ազգային թանգարանում, բայց և լրիվ, ամբողջական տպավորություն չի մնա, առանց այցելելու մյուս թանգարանները, հատկապես տուն-թանգարանները: Դրանցից ամենահարուստները Գ.Զամբախչյանինն ու «Սուզեյ Սիման» են:
       Սիման, ռումինական առաջին կոլեկցիոներներից է: Լինելով մեծահարուստ՝ Տրետյակովի օրինակով ձեռնարկել է ազգային արվեստը հավաքելու, պահպանելու և պրոպագանդելու շնորհակալ գործը Ռումինիայում և տարիների ընթացքում հավաքել է հսկայական արժեքի գործեր, որոնք հետագայում (ժող.կառավարության օրոք) տեղափոխվել են ազգային թանգարան և նրա հիմնական մասն են կազմել: Բայց նրա տունը նույնպես պահպանվել է, որտեղ կենտրոնացված են բավականին գործեր ի պատիվ մեծ հայրենասերի:
      Նշանավոր է նաև դոկտոր Դոնայի տուն-թանգարանը: Դոնայի թանգարանը հետաքրքրական էր: Ռումինական նորագույն, մոդեռն արվեստի գործեր կային Պետրաշկուից, Պալադիից, Տոնիցայից, Չուկուրենկոյից և այլոցից, ինչպես նաև ֆրանսիական իմպրեսիոնիստներից՝ Պիկասո, Մոնե, Կորո:
         Նշանավոր է նույնպես Թեոդոր Ամանի տուն-թանգարանը, որտեղ ցուցադրված են միայն Ամանի գործերը, հատկապես վերջին շրջանի և այն գործերը, որոնք ազգային թանգարանի տեղի սղության պատճառով դուրս են մնացել ցուցադրումից: Եվ առանց այն դիտելու նույնպես լրիվ կարծիք չի կարելի կազմել Թ.Ամանի մասին:
          Այստեղ ի հիշատակ մեծ նկարիչի պահպանված է նրա արվեստանոցը (նույն վիճակում, ինչպես եղել է մահվանից առաջ):
           Առանձին անհայտ կոլեկցիոներները Բուխարեստում անհաշիվ են՝ նրանցից թվենք Բուխարեստի կոնսերվատորիայի ջութակի դասարանի պրոֆեսոր Կարապետ Ավագյանի հավաքածուն, որը իր համեստ միջոցներով, տարիներ շարունակ հավաքել և շարունակում է հավաքել իրեն սիրելի նկարիչների բազմաթիվ գործերը, որոնք երեք սենյակներում հազիվ էին տեղավորված՝ միայն լավագույնները, ընտրովին, որոնց թվում առաջնակարգ տեղում Պալադիինն էր, Չուկորենկուի, Հրանտ Ավագյանի, Տոնիցայի և այլոց գործերը:
         Գուցե թվա, որ այդպիսի գործով զբաղվողները եղել են մեծահարուստ մարդիկ, ինտելիգենցիայի խավը, բայց պարզվեց, որ հարցը բոլորովին էլ միջոցներից չի կախված: Ռումինացին, ինչպես ասում են նրանք իրենց մասին, ծնվում է ջութակը ձեռքին… Բայց և ծնվելուց հետո դառնում է կերպարվեստի սիրահար, նրա մոլի երկրպագուն մինչև իր կյանքի վերջը: Մեզ համար դա պարզվեց, երբ այցելեցինք Բուխարեստի տուն-թանգարաններից մեկը՝ ռեստորանի մատուցողի… տուն թանգարանը: Նրա երեք սենյակից բաղկացած բնակարանի բոլոր պատերը վերևից ներքև «պաստառված» են նկարներով՝ ցուցահանդեսներից և աուկցիոններից գնված՝ իր համեստ խնայողությունների հաշվին: Տուն-թանգարանային շինարարությունը հիմա էլ դեռ շարունակվում է: Եվ դա միայն անցյալին չէր պատկանում: Ընդամենը մի տարվա պատմություն ուներ քանդակագործ Կորնելիու Մեդրիայի թանգարանը, որտեղ տեղավորված էր նրա գոործերի այն մասը, որը դուրս էր մնացել պետական պատկերասրահներից և որտեղ տեղափոխվում են նրա ստեղծած նոր գործերը ևս:
       Արվեստը ժողովրդին վերադարձնելու, պրոպագանդելու ավելի կատարյալ ձև երազել անգամ չի կարելի: Եվ այս նախանձելի փաստը առաջին հերթին խոսում է ռումին ժողովրդի մտավորականության ազգային արժանապատվության և բարձր կուլտուրայի մասին, որոնց համար ազգօգուտ, հասարակական գործունեությունը եղել է ամեն ինչից բարձր, անգամ նրանց նեղ կաստայական սահմանազատությունից:
Ես այս հարցում չեմ կարող նախանձախնդիր և կողմնապահ չլինել այն պարզ պատճառով, որովհետև մեզ մոտ նմանօրինակ գործունեությունը դեռ խոսակցություն, ջուր ծեծելու վիճակից այն կողմ ոչ մի կերպ չի անցնում և դեռևս մեր դասական արվեստի մի ամբողջ կաճառ «անտուն են», սպասում են իրենց տուն-թանգարաններին…սակայն վերադառնանք Բուխարեստ:
         Ես առանձին հուզմունքով այցելեցի Զամբախչյանի թանգարանը: Այդ մեծաշնորհ արվեստասերը և մարդը, առանց երկմտանքի կարելի է ասել, անգնահատելի ծառայություններ է մատուցել ռումինական կերպարվեստին: Որպես կոլեկցիոներ նա իրեն հավասարը չունի Ռումինիայում թե՛ իր հավաքածուի որակով և թե՛ քանակով: Որպես արվեստաբան՝ նա ամբողջ կյանքում իր տաղանդավոր գրչով տարածել և պրոպագանդել է ռումինական արվեստը՝ ամբողջ աշխարհով մեկ: Նրա գրչին են պատկանում անհաշիվ հոդվածներ, մենագրություններ, ակնարկներ, կենդանի, գործին քաջատեղյակ, մեծ էրուդիցիայով գրված: Նա անձամբ մտերմական հարաբերության մեջ է եղել իր ժամանակակից համարյա թե բոլոր արվեստագետների հետ, որոնք բարձր են գնահատել նրա անթերի ճաշակը և արվեստաբանի ծանրակշիռ խոսքը: Նրան ճանաչել են նույն ժամանակի Եվրոպայում ապրող մեծ նկարիչներից շատերը, որոնց հետ նա անձնական կապեր է ունեցել և այցելություններ: Նրանցից են Մատիսը, Պիկասսոն, Մարքեն, Անդրե Դերենը և շատ ուրիշներ: Մեր այցելության ժամանակ նա աշխատում էր՝ «Հիշողություններ» մեծածավալ աշխատության վրա, որն իր տեսակի մեջ եզակի պիտի լինի և այն մի քանի հատվածները, որին ես ծանոթացա հետագայում, այդ էին վկայում: Մեր ծանոթության սպասելի հաճույքը, դժբախտաբար փոխարինվեց ցավակցության…Ես հույս ունեի, որ պիտի տեսնեմ մի տարիքով, բայց առույգ զրուցասեր ծերունու…և գտա մի հիվանդ, համարյա անդամալույծ մարդու, որը զրկված էր անգամ իր սիրած, փայփայած նկարներն ըմբոշխելու հնարավորությունից, որովհետև տեսողությունը նույնպես ցավալի վիճակում էր և անգամ այսպիսի վիճակում նա դեռ չէր կորցրել իր աշխույժը և հետաքրքրասիրությունը: Նրան կարելի էր տեսնել ժամերով նստած, ընկղմված բազկաթոռի մեջ, իր սիրած գործերից որևէ մեկի՝ հազիվ նշմարվող նկարի առաջ գլուխը ափերին հենած ակնապիշ…
        Երբ մենք մեծ դժվարանքով շրջում էինք սրահներում, նրա ամբողջ ծանրությունը ուսիս հենված ունենալով ես սկզբից, մինչև իր խոստովանելը՝ չէի նկատել անգամ, որ նա ընդամենը հիշողությամբ է զանազանում նկարները, որովհետև նրա բացատրությունները և հիացական նկատողությունները գործերի մասին զարմանալի «տեսողական» էին և դիպուկ: Ամենաթաքնված անկյուններում անգամ ծվարած նկարները դուրս չէին մնում նրա տեսողությունից, և ես չէի կարող կռահել, որ նա «հիշողությամբ է տեսնում»: Ես նշեցի սկզբում, որ նրա հավաքածը անխտիր եղել է ընտրովի, այդպիսին էր Ամանը, Պալադիին, Պետրաշկուն, Բաբան և մնացած բոլորը՝ հայ նկարիչներից Ավագյանը և անգամ Արամիկ Ղարիբյանը, որ այժմ ապրում է Երևանում:
        …Զամբախչյանի թանգարանի մյուս արժանիքը նրա ֆրանսիական նկարների սքանչելի հավաքածուն էր և դժվար է հասկանալ, պատկերացնել իմ վիճակը, երբ մտանք այդ սրահը, որտեղ ոչ բոլորը մուտք ունեին, որովհետև այդտեղ էր գտնվում նրա առանձնասենյակը…Դա տարօրինակ չթվաց, որովհետև նրա նման նկարասեր մոլեռանդը, դժվար թե ուրիշ կերպ վարվեր…
      Ամեն օր, ամեն ժամ զգաս քեզ Դելակրուայի, Ռենուարի, Կորոյի, Սեզանի, Մատիսի, Պիկասսոյի, Պիսսարոյի և մյուսների շուրջ 30 գործերի շրջապատում, դա այնպիսի գերագույն հաճույք է, որ միայն պրոֆեսիոնալ մարդը կարող է լրիվ հասկանալ:
       Զարմանալի մարդիկ են այդ կոլեկցիոներները, ես որպես նկարիչ մի առանձին սեր ու ակնածանք եմ տածում դեպի այդ մարդիկ և առհասարակ դեպի նրանց, ովքեր անշահ մղումից դրդված զբաղվում են այդ գործով, իսկ Զամբախչյանը այդպիսին էր: Նա իր ամբողջ հավաքածը նվիրաբերել է ռումինական կառավարությանը, և եթե հիշենք, որ նա հայրենասերին արժանի առատաձեռնությամբ մեր պատկերասրահին է նվիրել տարիներ առաջ 13 սքանչելի գործեր, որոնց թվում այնպիսի նկարիչների գործեր, որոնք մեր պատկերասրահում չկային և հիմա նրա զարդերից են՝ Դիազ, Մոնտիչելի, Ռուսսո, Բուդեն և այլն, ապա պատկերը պարզ կլինի:
          Թանգարանների այդպիսի առատությունը, այդպիսի սերը դեպի նկարչությունը, կերպարվեստը եթե միայն սահմանափակվեր կենտրոնով՝ Բուխարեստով, այնքան էլ զարմանալի, արտակարգ չէր թվա մեզ, բայց ռումինացու համար արվեստը սիրելը, փայփայելը միայն կենտրոնում ապրողների մենաշնորհը չէ:
          Մենք շուտով համոզվեցինք դրանում, երբ եղանք Ռումինիայի հեռավոր ծայրամասերում: Դրա պերճախոս օրինակներից էր՝ Ռումինիայի ճիշտ ծայրին գտնվող Ուկրաինայի Բայա Մարեի շրջանը: Այդ շրջանը և նրան կից Սիգեթի շրջանները մենք այցելեցինք՝ աշխատելու, նկարելու և մոտիկից ծանոթանալու գյուղական միջավայյրին, ռումին գյուղացու կենցաղին, ապրուստին, իսկ այդ շրջաններում հատկապես պահպանվում էր հնուց շատ բան և հատկապես կիրառական արվեստներից:
         Բայե Մարեն ուներ իր նկարիչների միությունը՝ մեծ մասամբ երիտասարդներ, բայց բավականին հին տրադիցիաներով, որը այդպես էլ կոչվում էր Բայե Մարեի դպրոց, որի հիմնադիրներից մեկն է եղել Սիման Հոլոշին՝ ծագումով հայ, այն հայերից, որոնք դեռ անհիշելի ժամանակներից՝ 12-13-րդ դարերում գաղթելով Հայաստանից դեպի Բալկանները հաստատվել էին Ռումինիայում, հատկապես Տրանսիլվանիայում, և ինչպես Բալկաններում և Եվրոպայում գաղթած մյուս բոլոր հայերը (որոնք տարել էին իրենց հետ մեր հնադարյան կուլտուրան, արհեստները) մերվելով …ցավոք սրտի տեղի ժողովուրդներին մնացել, ապրել են այդ երկրներում, համարելով այն իրենց նոր հայրենիքը:
          Բայա Մարեն, ինչպես մենք սպասում էինք, ուներ իր թանգարանը հին և նոր նկարչության դպրոցների և ժողովրդական ստեղծագործության՝ (կերամիկա-գործվածքեղեն, փայտամշակում և այլն), թանգարանը բավականին արժեքավոր է էքսպոզիցիայով:
        Բայա Մարեում ապրող և աշխատող նկարիչները չէին էլ անհանգստանում, որ մայրաքաղաքից հեռու «պրովենցիալ» վիճակում էին: Մի բան ճիշտ հասկանալով, որ իսկական արվեստը տարածությունից վախենալու պատճառ չունի, նրանցից շատերը ճանաչված էին ոչ միայն իրենց հանրապետությունում, այլև նրա սահմաններից դուրս: Այդպիսիներից էր քանդակագործ Վիգա Գնեզան, որի գործերը ցուցադրվել էին բիենալներում: Այդպիսին էր գրաֆիկ նկարիչ Պաուլ Էռդելը, որի գործերը հասել էին մինչև Երևան՝ ռումինական լավագույն գրաֆիկների գործերի հետ միասին: Ադրիկուլա Լիդիան արժանացել էր պետական մրցանակի լաուրեատության և շատ ուրիշները, որոնք զբաղված էին ամենաօրյա քրտնաջան աշխատանքով, ստեղծագործությամբ: Երեք օր շրջեցինք այդ շրջանում, եղանք կոլտնտեսություններում, սովքոզներում, հիմնականում խաղողագործական: Սիգեթում աշխատելիս հանդիպեցինք արդեն ռումինացած հայերի, որոնք բառ անգամ չգիտեին հայերեն…Այդպիսին էր մի զարմանալի գեղեցիկ  աղջիկ, որին ես նկարեցի և որին մականունով կանչում էին «Արմենկա»:
           Սիգեթից և Բայե Մարեից վերադառնալիս մի երկու օր մնացինք Քլուժ քաղաքում: Տրանսիլվանիայի նահանգի (նախկին) կենտրոնում, որը Բուխարեստից հետո երկրորդ մեծ քաղաքն էր համարվում, իր բնակչությամբ և իր արդյունաբերական օբյեկտներով, դեռ պահպանվել էին միջնադարյան հին քաղաքի կառույցները և հուշարձանները, բերդաքաղաքը պարսպապատ և մի քանի տաճարներ՝ ուշ գոթիկայի ոճով կառուցված: Դժբախտաբար կերպարվեստի թանգարանը վերանորոգման պատճառով փակված էր, բայց այն, ինչ տեսանք հարևանցիորեն, կասկած չէր հարուցում, որ հետաքրքիր թանգարան կարող է լինել:
           Այցելեցինք մի քանի նկարիչների արվեստանոցներ, որոնց ստեղծագործական ընդհանուր ոճը ոչնչով չէր տարբերվում ընդհանուր ռումինական արվեստի մեզ արդեն հայտնի ոճից: Եղանք պետական մրցանակի լաուրեատ Միկլոշ Գավրիլի արվեստանոցում ևս, որը ավելի շուտ թանգարան էր հիշեցնում, քան բնակարան՝ արևելյան հին գորգերով, չինական, ճապոնական կերամիկայով, կերպասներով և… ջութակների շատ հին, արժեքավոր կոլեկցիայով: Ընկերական զրույցը տևեց մինչև ուշ երեկո, որի ընթացքում Միկլաշ Գավրիլը ցույց տվեց իր երկրորդ պրոֆեսիայի՝ ջութակահարի լուրջ կարողությունները: Նրա գործերին մենք ծանոթ էինք դեռ Բուխարեստից, որտեղ (պետական թանգարանում) ցուցադրված էր նրա մեծածավալ կտավը «1933 գրիվիցա» կոչվող՝ պատմահեղափոխական թեմայով:
         …Մի քանի օր հանգստանալով Սինայի սքանչելի ամառանոցում (նախկինում ռումինական թագավորական ամառանոցները, ներկայումս ռումին աշխատավորության հանգստավայրերից մեկը), որը ամբողջությամբ մի թանգարանային կոմպլեքս էր՝ իր հոյակապ պալատներով՝ կառուցված դեռ 18-19-րդ դարերում հրավիրված ավստրիական վարպետների ձեռքով, վերադարձանք նորից Բուխարեստ, որտեղ նորից շարունակեցինք մեր շրջագայությունները այս անգամ տեղի նկարիչներին ծանոթանալու ծրագրով: Առաջին այցելությունը եղավ միության նախագահ՝ ժողովրդական քանդակագործ Իոն Ժոալեյի արվեստանոցը:  Արդեն տարիքն առած, 70 անց պատկառելի արվեստագետ եվրոպական համբավով և սիրված բոլորի կողմից իր համեստ և մարդասեր բնավորության համար: Չնայած իր պատկառելի տարիքին, դեռ երիտասարդական եռանդով նա և՛ աշխատում և՛ զբաղվում է հասարակական գործով: Նրա ձեռքի տակ էր ռումինական հայտնի դիրիժյոր-կոմպոզիտոր Ջորջե Էնեսկուի մոնումենտի նախագիծը և որի արդեն բնական չափի վրա աշխատում էր: Նրա ստեղծագործական ոճի բնորոշողը էպիկական շունչն էր, որ նա պահպանել և շարունակում էր նույն սկզբունքներով:
          Մենք դիտեցինք տարիներ առաջ աղմուկ հանած նրա «Հանգստացող նետաձիգը» մոնումենտալ գործը, որը հիմա էլ հուզում էր դիտողին իր ներքին լիրիզմով և խոհականությամբ նա կերտում էր անմահ «Էդիպի» հեղինակի արձանը, որը դրվելու էր Բուխարեստի համերգային դահլիճի հրապարակում:
         Եղանք նաև քանդակագործներ Մեդրիայի և Բորիս Քարջալեյի արվեստանոցում: Պետք է նշել, որ ինչպես գեղանկարի, այնպես էլ քանդակի մեջ ժամանակակից ռումին նկարիչները մի ընդհանրական ոճ ունեն, բայց և դա չի խանգարում նրանց լինել յուրովի, անհատական հակումներով տարբեր և այդպիսին էին վերը նշվածները:
Չնայած նրան, որ գեղանկարիչ Ալեքսանդր Չուկուրենկոյի (ծագումով հարավային Ուկրաինայից, իսկ կինը հայուհի…) արվեստանոցում մենք բացի մտերիմ և սիրալիր ընդունելությունից ուրիշ ոչինչ չտեսանք, գործերն ուղարկել էր Բիենալի, արդեն նա մեզ ծանոթ էր իր սքանչելի գեղանկարչի տաղանդով: Առանց երկմտանքի կարելի է ասել, որ ժամանակակից ռումինական արվեստում նա առաջիներից է, որը ընդունելով էստաֆետը Պետրաշկուի, Պալադիի մեծ արվեստից, ասել է իր տաղանդավոր խոսքը: Նրա գործերը լայն ճանաչում են գտել Եվրոպայում և բազմիցս նա մասնակցել է համաշխարհային բենալների: Գեղանկարը՝ հյութեղ է, լայն դեկորատիվ ընդհանրացումներով, շեշտված գունային կոնտրաստներով և ճկուն, անհանգիստ գծանկարով. միշտ պրպտող է, նոր խոսք գտնող: Խոշոր նկարչի հատկություններով օժտված նա հավասարազոր է թե՛ դիմանկարի, թե՛ բնանկարի և հատկապես տրադիցիոն նատյուրմորտի ժանրերում: Եվ զարմանալի չէր, որ մեր այցելած բոլոր թանգարանում և անհատական հավաքածուներում նա իր պատվավոր տեղն ուներ:
            Առանձին գործերից կարելի է հիշել (Զամբախչյանի կոլեկցիայից) «Հանգստացող կինը», «Կիթառով աղջիկը», «Աղջիկը լուսամուտի առջև» և այլն: Ինչպես նաև Դոնայի թանգարանի բնանկարները և նատյուրմորտները: Չնայած արդեն ճանաչված, բայց «մոդեռնի» սիրահար կոլեկցիոներների մոտ պակաս տեղեր էր գրավել Կոռնելիու Բաբան, որի ընդգծված ամուր ռեալիզմը չէր կարող մոդեռնիստներին «չխրտնեցնել»…Եվ միայն Զամբախչյանը, որը խորը հասկանալով արվեստի առհասարակ լավը, ուներ նրանից մի քանի գործեր: Մեծ թափով են կատարված նրա հատկապես դիմանկարները. մարդկային խորը բնութագրումներով, գեղանկարչական հզոր ընդհանրացումներով ծեփած, «քանդակած»:
Նրա նոր գործերից «Հանդիպումը դաշտում» մեծ կտավը պարզապես ռումինական արդի նկարչության լավագույն գործն է:
Հասկանալի է, որ ռումինական կերպարվեստը բազմաթիվ հետաքրքիր վարպետներ ունի, որոնց ժամանակը չներելու պաճառով մենք չկարողացանք այցելել և բնականորեն ես հիշատակեցի միայն նրանց մասին, որոնց մոտ մենք բախտ ունեցանք լինելու և ովքեր մեզ նպաստավոր տպավորվեցին…
          Ի՞նչ խոսք, որ այս բոլորի մասին մեկ ուրիշը հավանական է գրեր այլ կերպ: Մեր տպավորությունները սպառված չէինք համարի, եթե մոռանայինք ռումինահայ այնպիսի նկարիչների, որպիսիք են՝ Հրանտ Ավագյանը և Չիկ (Խաչիկ) Թամադյանը, որոնց արվեստը ռումինական կերպարվեստի շղթան չի անջատում:
         Հրանտ Ավագյանի արվեստը իր խոհուն և ջերմ հայացքի նման՝ ջերմ է ու խոհուն: Չափի զգացումը նրա բոլոր գործերի լեյտմոտիվն է: Միամիտ դիտողի կամ էֆեկտավոր գունանկարի սիրահարներին հազիվ թե նրա գործերը «բան» ասեն: Եվ, իրոք, նա «ճարճատող բոց» չէ, այլ «լուռ կրակ», որը տաքացնում է և չի այրում, այլ համակում ներքին ջերմությամբ: Նրա էլ տարերքը, ինչպես բոլորի մոտ, բնանկարն է ու նատյուրմորտը՝ նուրբ լիրիզմով և թախծով համակված: Նրա կոլորիտի ոսկեգույնի ու կարմրի, կապույտի և դեղինի «համերաշխության» մեջ մի բան կար, որ ինձ հիշեցնում էր մեր մանրանկարը: Ավագյանի տունն էլ նման էր թանգարանի, նա էլ մոլի կոլեկցիոներ է, բայց հին արվեստի: Նրա՝ հին հունական, հռոմեական, եգիպտական, չինական, Աֆրիկայի արձանիկները, տանագրան և կերամիկան կարող են ուզածդ թանգարանի զարդ դառնալ…հարուստ էր նաև նրա գրադարանը, որից երկու շքեղ ալբոմներ՝ համաշխարհային վարպետների գծանկարի, նա սիրով նվիրաբերեց մեր ինստիտուտին:
         Չիկ Թամադյանը իր կրթությունը ստացել է Իտալիայում և քանդակագործությամբ է զբաղվել: Բայց «բարեբախտաբար» ժամանակին անցել է գրաֆիկային և քաղաքական սատիրային… «բարեբախտաբար» մենք գործածեցինք այն իմաստով, որ այդպիսի անհանգիստ, կրակոտ խառնվածքի տեր մարդը պիտի որ կաշկանդված մնար այդ «նստակյաց» արվեստում:
       Նրա տարերքը քաղաքական սատիրան է, բայց և անզուգական են ընկերական շարժերը, որոնցից ամեն մեկը մի բնութագիր է, այն էլ բարձր արվեստի աստիճանից կատարված: Հետաքրքրական են նրա նկարազարդումները, ավտոլիտոգրաֆիաները սուր, ներվային, բայց ամուր ձեռքով արված, որոնք գրչով անգամ կատարված լինելով, հիշեցնում են փորված օֆորտը:
          Սրանով վերջանում են մեր տպավորությունները, եթե չհաշվենք վերջին օրվա մեր այցելությունը դեռ չբացված հանրապետական հերթական ցուցահանդեսը, որը դեռ պարտ չէր բարձրացել: Թռուցիկ դիտումից նորից նոր անուններ իմացանք, հատկապես գրաֆիկայի, պլակատի ժանրերից, որոնք հիմնականում նյութի վրա էին, -փայտագրություն, օֆորտ, լինոփորագրություն, լիտոգրաֆիա: Առանձին ուրախությամբ մենք դիտեցինք դեռ Հայրենական պատերազմի ժամանակ մեզ մոտ գաղթած (Մոլդավիայից) նկարիչներ Յուսթերի և Ժյուլ Պերահիմի գործերը և հատկապես վերջինիս լինոփորագրությունները՝ Ժոն Ռիդի «10 օր, որ ցնցեցին աշխարհը» գրքի համար արված:
          Ինչ վերաբերում են առհասարակ ընդունելությանը և այն վերաբերմունքին և աջակցությանը, որը մենք տեսանք, պիտի ասեմ պարզապես, որ ավելի մարդկային, ավելի սիրալիր և ուշադիր վերաբերմունք դեպի անծանոթ հյուրը դժվար է անգամ երազել:

 

Էդուարդ Իսաբեկյան, պրոֆեսոր

Գեղ. թատերական ինստիտուտ «Գիտական աշխատությունների ժողովածու», Ե. 1970թ․։