Իսաբեկյան Է. – Չխանգարել հողը հերկողներին – թերթ, «Սովետական Հայաստան», Ե., 11.05.1969

          Դժվար է մխիթարական խոսք գտնել սովետահայ կերպարվեստագիտության ներկա վիճակը բնորոշելու համար:
Տեսաբանների զգալի մասը, արդեն համարում ունեցող և տարիքն առած, զբաղված է կերպարվեստի պատմությամբ և գիտական այլ բնույթի գործունեությամբ, և դրանով արդեն բարոյապես ապահովված է համարում իրեն մտահոգվելու, որ գոյություն ունի ժամանակակից սովետահայ կերպարվեստ` իր այսօրվա բարդ խմորումներով, բազմաձև ու բազմաոճ հակասություններով: Ստեղծվել է տեսական-քննադատական մի այնպիսի շփոթ, որը կպահանջի գաղափարական հստակ դիրքավորում, սկզբունքային, եռանդուն ջանքադրում: Բայց միակ «լուրջ» հետևությունը, որ նրանց հաջողվել է անել, դա անտարբեր լռությունն է, որը կարելի է անօգնականության վերագրել… Եվ, միով բանիվ, ճակատագրական դառնալ կերպավեստի վաղվա համար, նույն պատմության իսկ համար: Այդ անտարբերության հետևանքով ստեղծվել է լոկալ ասպարեզ կերպարվեստի քննադատության հարցերով զբաղվելու ամենատարբեր անձանց համար, ուրիշի դատածը «քննելու», «դատելու» մոլուցքով տառապող ինքնակոչ, տնաբույծ «էնտուզիաստների» ինքնագործունեության համար:
Եվ զարմանալու ի՞նչ կա, եթե հանրապետության, և նրա սահմաններից էլ դուրս, թերթերի ու ամսագրերի էջերը զբաղեցրել են այդ «էնտուզիաստները» իրենց մանր, անհատական ապակողմնորոշող, ռեկլամային պարզունակ շարադրանքներով և դրանց պրոֆեսիոնալ խոսքի «տեսք» տալու նպատակով, զարդարում են երիցս տանջված և բոլորին հայտնի նկարչական մի քանի տերմիններով:
          Թե ինչ ավերածություն են անում այդ «մարզասերները», ամենից քիչ իրենց է մտահոգում, իսկ հաճախ էլ շատ պատկառելի թերթերի և ամսագրերի նույնքան պատկառելի խմբագիրներին և, հատկապես, համապատասխան բաժիններում նստած ընկերներին: Ըստ որում, այդ «էնտուզիաստների» ճամարտականության «քավության նոխազը», որպես ընդունված կարգ, եղել ու մնում է թեմատիկ կոմպոզիցիոն ժանրը, որի աննկատ թերություններն ուղտ դարձնելով, կասկածի տակ են առնվում նրա անվիճելի հաջողություններն անգամ: Այս առումով առաջնությունը մի որևէ օրգանի վերապահելը մտահոգություն և կարևորություն չի ներկայացնում իրենից: Մտահոգության առարկա պիտի լինեն երիտասարդության գաղափարական, ստեղծագործական դաստիարակության հարցերը, նրանց հասունանալու, վարպետանալու ճանապարհի դժվարությունները, ճանապարհ, որից շեղվելու, ապակողմնորոշելու վտանգն արդեն առկա է:
            «Գրական թերթը» այն թերթերից է, որ առիթից առիթ տրամադրել է իր սուղ էջերը կերպարվեստը պրոպագանդելու շնորհակալ գործին: Նախանձելի է տեսնել, թե ինչպիսի կրքոտությամբ ու նրբանկատությամբ են վերլուծվում գրականությանը վերաբերող անգամ աննշան թվացող հարցերը, խոշորոցուցային մանրակրկիտությամբ, մեծածավալ հոդվածներով: Սակայն, ցավոք, պետք է ասել, որ այդ նույն սկզբունքայնությունն ու նրբանկատությունը զարմանալիորեն նվազում են, իսկ հաճախ բացակայում և կորցնում ամեն չափի զգացում, երբ հարցը վերաբերում է կերպարվեստին: Ահա այդ չափի զգացողության պակասի մասին ենք ուզում երկու խոսք ասել: Դա վերաբերում է թերթի այս տարվա 7-րդ համարի առաջին էջի խմբագրականի սյունակը զբաղեցնող փոքրածավալ «Ծաղիկներ Սարյանին» վերնագրով հոդվածին (հեղինակ` Հ.Իգիթյան): Ըստ երևույթին, դա խմբագրության կողմից հարգանքի խոսք էր` ձոնված Վարպետի 89- ամյակին և տուն-թանգարանում բացված նոր էքսպոզիցիային, որը կազմակերպել էին պետական պատկերասրահն ու տուն-թանգարանը: Նայենք այդ «հարգանքի հավաստիացմանը». և այսպես` «Ծաղիկներ Սարյանին»… անմե՜ղ, ծաղկաբու՜յր վերնագիր:
          «Նա հիշում էր (Վարպետը-Է.Ի.) 1915-ի գաղթականներին Էջմիածնում և ծաղիկներ էր նկարում…»:
          «Նա լուրեր չուներ ռազմաճակատում կռվող որդուց և ծաղիկներ էր նկարում…»:
          «Դա, գիտե՞ք ինչ,- շտապում է հավաստիացնել ընթերցողին հոդվածի հեղինակը,- պասիվ հայեցողություն չէ, այլ խորունկ իմաստություն մի մարդու, որը շատ բան է տեսել, շատ բան ճանաչել…»:
       Բանից պարզվում է, որ մարդուն իմաստությունից զրկելը շատ հասարակ բան է եղել: Միայն թե միամիտ մարդիկ ճարվեն խմբագրություններում, հեռուստատեսության ստուդիայում կամ ռադիոյում, և ամենանվիրական հասկացողությունները կամ ուզածդ հեղինակությունը կզրկեն իմաստից ու հեղինակությունից, կհավասարվեն իրեն` քաղքենուն:
         Չգիտեմ ինչ է խորհել Վարպետը այս «ծաղկաբանությունը» կարդալիս, բայց մենք` ականատեսներս, հիշում ենք նրան` Վարպետին, երբ նոր էր սկսվել մեծ Հայրենականը, երբ նա էլ միլիոնավոր ծնող հայրերի պես լուր չուներ ռազմաճակատում կռվող որդուց…  Վշտից ու ցավից մոլորված, դեմք-երեսը մազակալած, փշոտած, ծերացած… ծաղիկներ չէր նկարում, ոչինչ չէր նկարում… Քայլում էր արվեստանոցում ետ ու առաջ, կանգնում, թոթվում ուսերը, նստում, որ նորից ընդոստ կանգնի և… ես լսել եմ նրա` մեր բարի, բարեկրթության օրինակ Վարպետի… հայհոյանքը գերմանացու, կռիվ ու ցավ ստեղծողի, վիշտ ու արցունք ստեղծողների հասցեին… ծաղիկներ չէր նկարում, ոչինչ չէր նկարում…  Եվ երբ նկարեց, նկարեց ցասումն աչքերում, մազմորուքը կոխած, փշոտած մի ծերունու` Սարյանին: Հետո նորից երկու ինքնանկար, և ստեղծեց պատերազմի տարիների ընթացքում իր ամենահզոր գլուխգործոցը` «Երեք հասակ» կտավը, երբևիցե նրա վրձնի ստեղծած հոգեբանական ամենադրամատիկ կտավը: Երեք տարբեր Սարյաններ, մարդու, քաղաքացու մի ամբողջ կյանք, նկարչի ապրած տարիների մի ամբողջ հանրագումար` մի կտավում: Երեք տարբեր Սարյաններ, ամեն ինչ տեսած` հուզումներ, խոհ ու խոկանք, վիշտ ու ցասում: Այսօր էլ դժվար է առանց փշաքաղվելու նայել այդ կտավի կենտրոնում նստած` հողագործի սուր, բահի նման սպիտակ մորուքով ծերունուն և այդ ծերունու ամեն ինչ տեսած, բայց չներող, ծակող-անցնող հայացքին, աչքերին:
        Հետո նա նկարեց պատերազմական տարիների իր վերջին ինքնանկարը` սափրված, նկարչի հանդերձանքով, աջ ձեռքին վրձինը սրի պես բարձրացրած Սարյանին, և նորից` նույն հայացքով, նույն ցասումն ու զայրույթը աչքերում: Դեռ լուր չկար ռազմաճակատից. 1942 թվականն էր: Հետո… ծաղիկներ չնկարեց, նկարեց ռուս զինվորի, հայ բանվորի, ծովակալի, գեներալի և հետո` վերադարձած որդուն, նրա ընկերներին` մի ամբողջ պատկերաշարք պատերազմի տարիներին տառապած, ժամանակն ու տարիքը խառնած մարդկանց: Եվ միայն հետո, մի հսկայական կտավի վրա, նկարեց… ծաղիկներ, ծաղկեփնջեր, որը նա պահում էր նրանց համար, ովքեր կենդանի վերադարձան սպասողների գիրկը:
       Ո՞ւմ և ինչի՞ համար էին հորինած այդ քաղցր-մեղցրությունը, այդ «ոչ պասիվ, հայեցողական» ծաղկաբանությունը…
        Միթե Սարյանը կմնար այն մեծությունը իր ժողովրդի համար, եթե նա, հայրենիքի դաժան փորձության պահին չլիներ այն, ինչ չէր կարող չլինել` մեծ քաղաքացի և նկարիչ:
     Ո՞ւմ համար և ի՞նչ արժեք կունենային նրա ծաղիկները թեկուզ «ակտիվ հայեցակետով» ստեղծված: Գուցե ոմանք ենթադրեն, որ դա «միամիտ» անտեղյակություն է կամ վերագրվի պարզապես հոդվածագրի «ծաղկասիրությա՞նը»: Ո՛չ, հենց այդպիսի միամիտների համար էլ թխված է այդ հոդվածը: Որովհետև պետական պատկերասրահի գիտական աշխատող հոդվածագիրն իրավունք չուներ նման «անտեղյակությամբ» տառապել և հիմա կպարզվի, որ դա ընդամենը «ծաղկաբույր» նախերգանքն է այն հիմնական միտումի, որի «պտուղների» համար էր հատկապես հորինված այդ հոդվածը: Նայենք շարունակությանը: «Սարյանը միշտ նկարել ու նկարում է ծաղիկներ: Անցնում են տարիներ, մի թեմատիկ ցուցահանդեսը հաջորդում է մյուսին, ամենատարբեր իրադարձությունների պատկերազարդումները հանդիսավոր սրահներից հերթով իջնում են մութ նկուղները, իսկ Սարյանի կտավները փայլում են ավելի պայծառ` արձագանքելով հայ մանրանկարիչների գույներին, դառնալով հավերժություն»:
       Եվ այսպես, վերջացնելով հայ թեմատիկ կոմպոզիցիոն նկարչության դամբանակը, մեր «ծաղկասերը» բացականչում է. «Հայաստանի բոլոր ծաղիկները ձեզ, Վարպետ»: Հազիվ թե կարելի է նրան մեղադրել ժլատության մեջ. «առատաձեռնություն» ոչնչով չպարտավորեցնող, չհատուցվող…
       Չգիտեմ և չեմ ուզում կարծել, որ Վարպետը կարիք ունենա այդպիսի լպրծուն «առատաձեռնության»:
       Եվ գրչի կամավոր քմահաճությամբ զրկելով Սարյանին նկարիչ-քաղաքացու բարձր կոչումից, դարձնելով նրան «ոչ պասիվ հայեցակետով» նատյուրմորտիստ, որը, իբրև թե, օլիմպիական անդորրությամբ նկարել է, նկարում է և պիտի նկարի ծաղիկներ, միևնույն է, թե շուրջը պատերազմ է, տառապանք, որբություն, գաղթ… Երևի մեզ էլ է թվացել, որ հոդվածագիրն ընդամենը մի «անմեղ», նույնիսկ նախանձելի նպատակ է ունեցել` փառաբանել Վարպետին.մի ազնիվ նպատակ, որից հուզված` հալվել է ձեր «նրբանկատ» ուշադրությունը: Թե ի՞նչ է ոտի տակ առել, ի՞նչ է թափում «մութ նկուղները», դա մի բառի համար մտահոգված խմբագրության հոգը չէ, բայց փոխարենը` ինչքա՜ն ծաղիկներ, գո՜վք, փա՜յլ, մանավանդ` մութ նկուղների ֆոնի վրա… Միթե թերթի մեր հարգելի ընկերներին դժվար էր նկատել, որ Վարպետին դրվատելու իրենց «բարի ցանկությունը» խորամանկված է, որ դա պատրվակ է եղել հոդվածագրի համար` մի ամբողջ նկարչական դպրոցի գլխին կեղտաջուր լցնելու:
       Ի՞նչ աղմուկ կբարձրանար խմբագրությունում, եթե մեկը հանդգներ ձեռք բարձրացնել գրական արձակի, վիպասանության ժանրի վրա, որի համազորը կերպարվեստում թեմատիկ կոմպոզիցիոն ժանրն է և, որը դարերի ընթացքում նկարչության մեջ արել է այն, ինչ վիպագրությունը, արձակը` գրականության մեջ, այն տարբերությամբ միայն, որ թեմատիկ-կոմպոզիցիոն ժանրն ընդգրկում է կերպարվեստի բոլոր ժանրերը` դիմանկարչությունը, բնանկարչությունը և ծաղիկները… նատյուրմորտը: Եվ, վերջին հաշվով, կերպարվեստի որ ժանրը կարող է համեմատվել թեմատիկ նկարչության հետ, նկարչի քաղաքացիական ոգու դրսևորման, սիմֆոնիկ հզորության, ներգործող հուզականության հետ:
        Հապա ինչո՞ւ էր շտապում հոդվածագրի հետ մի ամբողջ նկարչական ժանր մութ նկուղներն իջեցնել…Գուցե ձեզ մո՞տ էլ կան «ծաղկասերներ», որոնք լրջորեն մտահոգված են նկարչության «մաքրության» համար, բայց նրանք չպետք է մոռանան, որ խոսքը բովանդակության ու ձևի մասին չէ և ոչ էլ թեմատիկ ժանրի գեղարվեստական արժանիքների ու որակի: Երանի՜ թե հարցը վերաբերեր որակին, «թացը չորից» ջոկելուն կամ արվեստաբանի օբյեկտիվ վերաբերմունքի մի աննշան արտահայտությանը… Բայց հարցն ավելի քան պարզունակ է դրված, այսինքն` առհասարակ թեմատիկ ցուցահանդեսների «լինել-չլինելու» և, մասնավորապես, թեմատիկ նկարչության «ամենատարբեր իրադարձությունների պատկերազարդումների» մասին, որոնք պիտի «հերթով իջնեն մութ նկուղները»: Դրա, այդ ժանրի համար են հորինված և «մաքրասերների» ջանքերով մամուլի, ամսագրի, կատալոգների առաջաբաններում սփռված նման արհամարհական արտահայտությունները` «թեմայի պատմողական բացահայտում», «բառաշատ սյուժետայնություն», «սյուժետային հենակներով զարգացող մանրամասներ» և այլ «հանցավոր» բարեմասնություններ, որոնցից պիտի մաքրազարդել նկարչությունը: Եվ ինչո՞ւ միայն նկարչությունը: Այդ տենդենցները նկատելի են նաև գրականության, երաժշտության և ճարտարապետության ասպարեզներում: Արդեն վաղուց մեզ մոտ էլ հասկ դառնալու մտադրությամբ «ծիլ» է տվել արվեստի հոգսի տվայտանքներից թառամած քաղքենի սնոբների մի խավ, որին այլևս չեն բավարարում բանաստեղծության հանգն ու չափը, նկարչության խոսքն ու միտքը, երաժշտության հարմոնիան, ճարտարապետության հայ դասական ձևերն ու ոճը: Նրանց սմքած նյարդերը պահանջ են զգում անսովոր հուզումների, ինչպես Համո Սահյանն է ասում` «հանգավոր խաժաբանության», ջազային կակաֆոնիայի, սյուռեալիստական ջղաձգությունների, պոպ արտի կամ տաշիստական օպուսներ` նկարչության փոխարեն, երկվորյակների նմանությամբ շինություններ, որոնց կարելի է տարբերել հարկերի քանակով, կամ հաստաբեստ կոթողներ…
         Իսկ ինչո՞ւ չխոսեն, չպատմեն նկարները, ինչո՞ւ չպիտի «վավերացնեն» մեր ժամանակի «ամենատարբեր իրադարձությունները»: Այդ ո՞ր ժամանակաշրջանի (ժողովուրդների պատմության) նկարչությանն են խանգարել «պերճախոս սյուժեն» կամ «բառաշատ պատմողականությունը»: Պլեխանովն ասում է, որ 18-րդ դարի ֆրանսիական նկարչությունն ավելի շատ բան է արել իր ժամանակը սերունդների առաջ վերակենդանացնելու համար, քան հազարավոր հաստակող հատորներ ու փիլիսոփայական տրակտատներ: Եվ նույնը տեղի ունեցավ հաջորդ ժամանակաշրջանում, երբ ֆրանսիական ռոմանտիկների հզոր դպրոցը՝ Դավիդի,   Գրոյի, Ժերիկոյի, Կուրբեի, Դելակրուայի կտավներով սերունդներին ավետեցին ֆրանսիական հեղափոխության և նապոլեոնյան դարաշրջանի ամենատարբեր իրադարձությունները` վավերական ու փաստացի սյուժեներով` և զարմանալի պերճախոս, և նորից ավելի պատկերավոր ու կենդանի, քան հազարավոր հաստակող հատորներ: Եվ եթե թողնենք Լուվրը ֆրանսիացիներին ու մտովին տեղափոխվենք Հայստանի պետական պատկերասրահ, Սուրենյանցի սրահը, հնարավո՞ր է խուլ ձևանալ և չլսել, թե ինչ են «խոսում», «պատմում», ճչում կտավներից տրորված մագաղաթները, խոշտանգված հոգևորականը, ասեղնագործ խաչքարերը, հայհոյված, առևանգված սրբությունը, տաճարը… Կարելի՞ է լինել ավելի պերճախոս, քան մեծ վարպետի «Ոտնակոխ արված սրբությունը» կտավը: Ո՞ւմ են հարկավոր «մունջ» նկարները, նկարչի քաղաքացիական զայրույթից ու կրքից զուրկ կտավները: Մենք գիտենք և «ուզողներին», որոնց համար երկու գույնի հարաբերությունն արդեն «արվեստ» է, և այդպիսի նկարչություն մեզ մոտ էլ «ներմուծելու» ցավով տառապողներին ու այդ տառապյալների «անդրծովյան ստնտուներին», որոնց տեսական մսուրից առատորեն սնվում են մեր տնաբույծ «մաքրասերները»:
       Ինչո՞ւ արհեստական կապ փնտրել մեր մանրանկարչության ու ծաղիկների միջև և միայն նրա համար, որ նրանք գույներով նմանվում են իրար, մոռացության տալով, որ նրանք Քրիստոսի «կյանքի ու գործունեության» ամենատարբեր իրադարձությունների պատկերազարդումներն են պարզապես` ամենայն մանրամասներով վերցրած Աստվածաշնչից, հին ու նոր կտակարաններից: Կգտնվի արդյո՞ք մեկը, որի համար գաղտնիք լինի, որ քրիստոնեական դավանանքի բոլոր ժողովուրդների ստեղծած արվեստի գաղափարական ատաղձը երկու հազար տարի շարունակ դա է եղել: Ինչ են ներկայացնում իրենցից Հռոմի Սիքստինյան կապելլայի որմնանկարների թեման, «բառաշատ սյուժեները», եթե ոչ Աստվածաշնչի «պատկերազարդումները», մի յուրօրինակ «թեմատիկ ցուցահանդես», Հռոմի պապերի ու Մեդիչիների «սոցիալական պատվերով» իրականացված: Կարելի՞ է, արդյոք, պատկերացնել, որ սոցիալիստական հասարակարգը, կոմունիզմի դավանանքի երկիրը չունենար իր սոցիալական պատվերը, իր քաղաքացիական ոգու թելադրանքի գեղարվեստական դրսևորման ձևերը, որոնց կերպարային մարմնավորումն են եղել մեզ մոտ թեմատիկ ցուցահանդեսները և թեմատիկ նկարչությունը: Եթե մենք չենք ունեցել մեր Միքելանջելոն ու Ռաֆայելը, ապա նրանցից էլ առաջ ունեցել ենք Ռոսլին ու Պիծակ, միջնադարյան որմնանկարչություն, և ո՞վ կարող է գուշակել, թե ինչ կունենայինք հետագա դարերում, եթե պատմությունը մեզ էլ ժպտար… Բայց հետո մենք ունեցանք Սուրենյանց, որը հիմք դրեց մեր թեմատիկ կոմպոզիցիոն նկարչությանն ու պատմանկարչությանը, և շատ հեռավոր անցյալում չէր, երբ ունեցանք Հակոբ Կոջոյան` մեր նոր նկարչության, սովետահայ թեմատիկ կոմպոզիցիոն նկարչության նահապետին, որի կերտած «Կոմունիստների գնդակահարությունը Տաթևում» հանճարեղ կտավը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ մեր նոր պատմության ոչ հեռավոր անցյալի անցած-գնացած «իրադարձությունների» կենդանի, պատկերավոր մարմնացումը, որն անլռելի պերճախոսելու է դարերում: Եվ թող թույլ տրվի հիշեցնել, որ այն ժամանակ ևս գտնվել են «մաքրասերներ», որոնք այդ նկարն էլ իջեցրել են մութ նկուղները:
        Եվ այսօր էլ Պետական պատկերասրահի հանդիսավոր սրահներում, Սուրենյանցի և Կոջոյանի գլուխգործոցների կողքին տեղ ունենալու իրավունք են նվաճել բազմաթիվ շնորհալի ստեղծագործողներ, որոնց ստեղծած թեմատիկ-կոմպոզիցիոն կտավներն իրավամբ համարվում են մեր նոր նկարչության նվաճումներից: Հարկ չկա այստեղ հիշատակելու անուններ, որոնք վաղուց արդեն սեր ու հարգանք են վայելում ու հանրածանոթ են մեր ժողովրդի լայն շրջաններին և մեր երկրի սահմաններից էլ դուրս: Եվ եթե դեռ կան տարիքավոր ու երիտասարդ հեղինակների բազմաթիվ շնորհալի գործեր, որոնք տեղի ու տարածության սղության պատճառով դեռ մնում են պահեստարաններում, ապա դրա համար պետք է մարդկայնորեն ափսոսալ միայն…
        Ավելորդ չենք համարում այստեղ հիշեցնել հարգելի քննադատին իր իսկ տողերը` գրված այդ հոդվածից մի քանի ամիս առաջ, հանրապետական ցուցահանդեսի առթիվ («Սովետական արվեստ» նո. 4, 1968թ.«Խոհեր ցուցահանդեսից հետո»), ուր նա շրջանցելով ցուցահանդեսի «խութերը» (թեմատիկ կոմպոզիցիոն գործերը), և ըստ սովորականի «ծխելով» մեր նկարիչներին վաղուց հայտնի իր «տնամերձի» ծուխը, հոդվածը վերջացնում է «սրտացավ» հայտարարությամբ, որը բնականորեն (ո՞վ կհավատա) նրա գրչի տակ փոխվում է զավեշտի. «Մենք պետք է պայքարենք ամեն մի նկարչի համար, եթե, իհարկե, նրա ստեղծագործության մեջ մի փոքրիկ ռացիոնալ հատիկ կա» (ընդգծումը մերն է: Է.Ի.): Եվ մնում է միայն զարմանալ նրանց վրա, ովքեր դեռ կարող են իրենց թույլ տալ կասկածելու նման պերճախոս անկեղծության վրա: Ռուս մեծ հումանիստ Չեխովը նման «սրտացավ» քննադատների մասին ժամանակին դառնությամբ ասել է. «Կան քննադատներ, որոնք նման են այն մլակներին, որ խանգարում են ձիուն` հողը հերկելու…»:
       Միշտ եղել են ու կան, և Տերը պահի նկարչությունն այդ «սրտացավ» քննադատներից:
        Սովետական կարգերի հաստատման առաջին իսկ օրերից սովետական նկարչության համար ընդունված և իմաստն ու նշանակությունը լիովին արդարացրած ավանդույթ են դարձել թեմատիկ, պատմա-քաղաքական խոշորագույն իրադարձություններին նվիրված նպատակային ցուցահանդեսները.այդպիսին են եղել «Սոցիալիզմի ինդուստրիան» փառավոր ցուցահանդեսը, որտեղ, եթե միայն Իոգանսոնի էպիկական կտավը «Ուրալյան հին ձուլարանում» գործը ստեղծվեր, արժեր, որ այդ ցուցահանդեսը կազմակերպվեր: Բայց դա բացառություն չէր: Հետո մեկը մյուսին հաջորդել են հնգամյակներին, սովետական բանակին, կոլտնտեսային շարժմանը, կոմերիտմիությանը, Հայրենական մեծ պատերազմին և այլ նշանակալից իրադարձությունների նվիրված ցուցահանդեսներ: Եվ պատմական այդ վիթխարի համընթացի ժամանակ ստեղծվել են այնպիսի բարձրարվեստ գործեր, որոնցից շատերը մնացել են սովետական բազմազգ ժողովուրդների արվեստի մշակույթի գանձարանում: Այդ ամենի պատմա-հասարակական իմաստի խորությունն ու անհրաժեշտությունը կարող են չհասկանալ և անտեսել մարդիկ, «քննադատներ», որոնց համար արվեստի քաղաքացիական ոգու իմաստն ու արժեքը իմաստ ու արժեք չեն ներկայացնում:
        Այդ մարդկանց համար հեղափոխության նահատակներին նվիրված ստեղծագործությունները «պարտադիր գնդակահարություններ» են ընդամենը կամ «բառաշատ սյուժետայնություն», որոնց «նրբագեղ» ճաշակը պահանջում է Սեզանի, Պիկասոյի, Ոլոգի, Բրակի, անգամ Փիրոսմանիշվիլու վերատպություններից կապկած ու մատից ծծած «խորիմաստություններ», որպեսզի գովեստի ու հիացմունքի սախարինի ծորակներ բացելու հաճույքից չզրկվեն, որպեսզի այդ հիբրիդային արտադրանքը «հայտնագործվի» իրենց կողմից, որպես «տեղական» գյուտ, իսկ միամիտների համար` «նորարարություն»:
        Բոլոր դեպքերում քաղքենիության քիմքին հաճելի կլինեն, թե ոչ թեմատիկ ցուցահանդեսներն ու թեմատիկ նկարչությունը, դրանք եղել են և պիտի լինեն այն պարզ պատճառով, որ արվեստը պատմության բոլոր ժամանակաշրջաններում ստեղծվել է և ստեղծվում է, բոլորովին հաշվի չառնելով, թե նրա մասին ինչ «կխորհեն» քննելու ու դատելու մոլուցքով տառապող մարդիկ: Արվեստն ստեղծվել ու ստեղծվում է նորին մեծություն ժողովրդի համար, և միա՛յն նրա համար.նրա՝ «ձայն բազմացի» առաջ են պատասխանատու նաև նկարիչները: Իսկ նրա վերաբերմունքի առհավատչյան են ամեն անգամ թեմատիկ ցուցահանդեսների լեփ-լեցուն սրահները, Միության ամենահեռավոր ծայրերից Հայաստանի պետական պատկերասրահն այցելող բազմահազար աշխատավորության (միայն անցած տարի եղել է 70.000 այցելու) ցուցաբերած բուռն հետաքրքրությունը դեպի հայ կերպարվեստը: Միայն անցած երկու տարիներում Հայաստանի նկարիչների ստեղծագործական եռանդի շնորհիվ մեր արվեստասեր հասարակությունն ականատես եղավ երեք թեմատիկ ցուցահանդեսների` սովետական կարգերի հաստատման, կոմերիտմիության հիսնամյակի և Երևանի 2750-ամյակին նվիրված ցուցահանդեսներին, որոնք հայ նկարիչների քաղաքացիական պարտքի և բարձր գիտակցության արտահայտությունը կարելի է համարել: Այդ նույն նկարիչները նոր լիցքով ու խանդավառությամբ պատրաստվում են երեք նոր թեմատիկ ցուցահանդեսների, երեք փառատոների, որոնցից ամեն մեկը, առանձին-առանձին, ամենատարբեր անհատականություն ունեցող նկարիչներին հուզելու և մտածելու, որոնց սրտի խոսքն ասելու առիթ պիտի հանդիսանա.դրանք Թումանյանի և Կոմիտասի կյանքի հարյուրամյակներն են, որ պիտի տոնեն Սովետական Միության ժողովուրդները: Երրորդը Վ.Ի.Լենինի ծննդյան 100-ամյակին նվիրված համամիութենական ցուցահանդեսն է, որին բարձրարվեստ գործերով մասնակցելը հայ նկարիչների պատվի ու պարտքի գործը պիտի համարել:
          Մենք չենք կասկածում, որ կերպարվեստագետներից նրանք, ովքեր լրջորեն մտահոգված են և կոչված սիրով և ազնվությամբ ծառայելու իրենց ժողովրդի արվեստին, նրա մեծ, անքակտելի ամբողջությանը, անկասկած, կգտնեն համագործակցելու միջոցներ` օգնելու նկարիչներին նրանց դժվարին, բայց շնորհակալ, ազգօգուտ գործում:
Կգտնեն նաև նրանք, ովքեր «ամեն մի նկարչի ստեղծագործության մեջ մի փոքրիկ ռացիոնալ հատիկ փնտրելու» պարտք և գիտակցություն, կարողություն ու ցանկություն կունենան:
         Խոսքս չի վերաբերում այն պարզունակ ռեկլամատորներին, որոնց միակ անհանգստությունը, ինչպես միշտ, եղել է ու կլինի իրենց «ծխի» շուրջ թմբուկ ու ծնծղա զարկելը, և ոչ էլ այն «ինքնակոչ էնտուզիաստներին», որոնց «հավելյալ անհանգստությունը» նյութապես ապահովվում է…Միով բանիվ, թող նրանք էլ հիշեն մեծ հումանիստ Չեխովի դառնությամբ ասված խոսքերը` չխանգարեն հողը հերկողներին: