Իսաբեկյան Է. – Մեր պղնձե հեծյալը… Խոհեր Սասունցի Դավթի արձանի առջև – ամս., «Սովետական արվեստ», Ե., հ.3, 1960

Posted on Մյս 9, 2015 in Uncategorized

        Աշխարհի շատ քաղաքներում պատվանդան ելած հեծյալներ կան, որ խոսում են հայտնի անունների՝ առավելապես իշխանների կամ էլ նույնիսկ արյունկզակ նվաճողների, և հազվադեպ՝ ժողովրդանուն ու մեծագործ հերոսների կյանքի մասին: Բայց կա՞ն հեծյալներ, որ, ռեալ կյանքում ապրած չլինելով, պատվանդան են գտել ու պղինձ հագել, խորհրդանշելու համար ոչ թե պատմական երևու՛յթը, կամ ժամանա՛կը, այլ մի ամբողջ ժողովրդի՝ ազատ կյանքով ապրելու դարավո՛ր տենչանքը: Եթե չկան, գուցե առաջինը մեր աննման Սասունցի Դավի՞թն է, կանգնած այսօր Երևանում, իբրև կարծես անիրական մի երազ, որ եկել է խառնվելու իր ժողովրդի արդեն իրականացած մյուս երազներին…
         Եվ ինչի՞ մասին է խոսում պղնձաձույլ այդ հեծյալը: Դարձյալ այն մասին, ինչ ժողովուրդն է ասել իր էպոսում՝ որ ամենազորեղ ուժն աշխարհում արդարի ուժն է, որ «թուր-կեծակին» միշտ կպատվարի խաղաղ ու ազնիվ կյանքը, կճայթի չարի գլխին, կպատժի անարդարին: Մեր հեծյալը խոսում է վերածնված իր ժողովրդի հեքիաթային աշխատասիրության, աննկուն ոգու և խաղաղ ապրելու խոր փափագի մասին:
Այսպես ես ընկալում տաղանդավոր արձանագործ Երվանդ Քոչարի ստեղծած նոր կոթողը:
         Հայ ժողովրդի հերոսավեպում իր քանդակի համար մոտիվներ փնտրելիս, արվեստագետը չի կտրվել այսօրվա մեր աշխարհից, չի մոռացել, որ ապրում է մարդկային երջանկության համար տարվող մեծ պայքարի ժամանակում, գիտակցել է, որ ամեն ավանդություն կենդանի կապ ունի իրական կյանքի հետ և որ պատվանդանի վրա պիտի դնել այն, ինչը համահնչուն է մեր օրերի բովանդակությանը: Հասկացել է այս բոլորը և կարողացել է ընտրել Սասունցի Դավիթ հերոսապատումի ամենահուզիչ դրվագը.երբ արդեն լցվել է ժողովրդի համբերության թասը և խաղաղասեր Դավիթն այլևս չի կարող զսպել Քուռկիկ Ջալալուն…
         Սխալ կլիներ կարծել, թե արձանագործը միայնակ է կատարել իր այդ որոնումները: Մեր գրականությունը հսկայական ավանդ ունի էպոսը վերլուծելու, հայ գուսանների հյուսած մարգարտաշարը հատիկ առ հատիկ վերծանելու և հերոսավեպի բուն գաղափարին ճշմարիտ մեկնություն տալու գործում: Ցավոք, անհամեմատ ավելի քիչ են զբաղվել էպոսով մեր նկարիչներն ու քանդակագործները: Ասպարեզի վրա կան մի շարք նկարազարդումներ և հատ ու կենտ գեղարվեստական կտավներ:        Կերպարվեստագիտությունը այդ գործերին կարևորություն չի տվել, եթե անդրադարձել է, ապա շատ թռուցիկ, առանց տեսական լուրջ քննության, իսկ երբեմն էլ սխալ եզրահանգումներ է կատարել: Տողերիս գրողը այս հարցի մասին մի առանձին խոսք ունի, որ կասի քիչ հետո, երբ կսպառի Երվանդ Քոչարի ստեղծագործության շուրջ իր կոնկրետ ասելիքը:
         Արձանագործը երկար տարիներ համառորեն աշխատել է էպոսի մոտիվների և հատկապես Դավթի կերպարի վրա: Մեր հիշողության մեջ տպավորվել են նրա հետաքրքրական, օրիգինալ նկարազարդումները «Սասունցի Դավթի»՝ ՍՍՌՄ Գիտությունների ակադեմիայի լենինգրադյան հրատարակության համար արված բարձրաքանդակի ոճով.մանավանդ էպոսի հազարամյակի տոնակատարության օրերին Երևանի նույն կայարանամերձ հրապարակում նրա կանգնեցրած Դավթի արձանը, որ սակայն կարճ ապրեց (և ոչ միայն գիպսից քանդակված լինելու պատճառով):
           Տարիների աշխատանքը պսակվեց Դավթի այս բրոնզակոփ խմբաքանդակի ստեղծումով, որ կարծում ենք, կդիմանա ժամանակի փորձությանը:
         Երկու մոնումենտների տարբերությունը մեծ է և սկզբունքային թե՛ բովանդակությամբ, թե՛ կոմպոզիցիոն կառուցվածքով: Առաջին արձանախումբը շատ կոնկրետ ու մասնավոր սյուժե ուներ, որ չէր ընդհանրացնում Դավթի կերպարը և էպոսի հիմնական գաղափարը: Դա այն պահն էր, երբ Դավիթը կռվում է Մսրա զորքի դեմ: Նրա և Ջալալու ոտքերի տակ գալարվում էին թշնամիները, որոնց մեջ առանձնանում էր աղերսող արաբ ծերունու ֆիգուրը: Այսպիսի լուծումը սոսկ իլյուստրացնում էր հերոսի բազում սխրանքներից մեկը, բայց չէր ընկալվում իբրև Դավթի սիմվոլացած կերպար: Ներկայիս արձանախումբը ազատ է սյուժետային այդ «կապանքներից»: Դավթի «հենակետն» իսկ այլևս սովորական պատվանդան չէ, այլ հայրենի լեռնաշխարհը, որտեղից նա, ինչպես պոկված ու թափ առած մի ժայռաբեկոր, ծառս է լինում Մշո դաշտ խուժած «աստղերի համրանքով» բանակի դեմ: Խմբաքանդակը ուղղահայաց ու մեխված չէ իր պատվանդանին, ինչպես մեր տեսած շատ ուրիշ արձաններում: Նա զուգահեռ է հենարանին և մղվում է դուրս, ծավալելով իր անկաշկանդ շարժումը: Դավիթն իր սուրը չի բարձրացրել, այլ երկու ձեռքով հորիզոնական պահած, ասես գերանդի, «հունձի» է պատրաստվել: Քուռկիկ Ջալալին շեշտված է, ամեհի ու անսանձ, սովորական ձի չէ, այլ «խոսող» ու հասկացող… Չէ՞ որ, երբ Դավիթը մի պահ վարանում է Մսրա անթիվ զորքը տեսնելիս, Ջալալին է նրան սիրտ տալիս, ասում, որ իր հուժկու պոչով, սմբակներով, փորով ինքը Դավթից քիչ գործ չի տեսնելու: «Թուր-Կեծակին» էլ սովորական սուր չէ, այլ համբերությունը հատած ժողովրդի զորավոր մի զենք, որ պիտի կայծակի բիրտ թշնամու գլխին: Սրանք բոլորն էլ սիմվոլիկ պատկերներ են, քաղված էպոսի հեքիաթային աշխարհից: Սակայն ինքը՝ Դավիթն այստեղ բոլորովին ուրիշ է,-բարակիրան մի լեռնցի, նման Աշնակի այն պատանիներին, որ զուռնա-նաղարայով եկել էին արձանի բացման տոնին: Դավիթը պրկված է, զայրացած- նա սուր է վերցրել, խրատելու համար բոլոր նրանց, ովքեր, թողած արտ ու գութան, ավարի են եկել Սասուն: Բայց գերմարդ չէ Քոչարի ստեղծած այս նոր Դավիթը: Եվ դա, ինչպես մեզ է թվում, ավանդությունը ռեալիստորեն մեկնաբանելու ճշմարիտ փորձ է, որի մասին առանձին կխոսենք:
       Ջալալու ոտքերի տակ շրջվել է համբերության թասը…իմաստու՜ն դետալ, իսկակա՜ն գյուտ, որով հենց և՛ ճշտված է, և՛ սիմվոլանում է Դավթի կերպարը, բացահայտվում էպոսի մեջ նրա կրած գաղափարական ֆունկցիան:
         Ե.Քոչարի այս գործը առաջին իսկ հայացքից նվաճում է դիտողի ուշադրությունը, ընկալվում ոչ թե իր մանրամասներով, այլ ամբողջության մեջ: Եվ դա, ինչպես մեզ է թվում, նրա գլխավոր արժանիքներից մեկն է: Երբ արվեստի ստեղծագործությունը միանգամից է գրավում քեզ, ասում այն, ինչ որ արվեստագետն է ուզեցել արտահայտել, չես էլ փորձում ուշ դարձնել ձևական խնդիրների լուծման եղանակին:
        …Փորձեցեք, օրինակ, մեկից վերլուծել Վելասկեզի ստեղծած «Ինոկենտիոս պապի պորտրեն», նրա կատարման առանձնահատկությունները, գունային խաղերի ու կոմպոզիցիոն հնարների ողջ գամման: Ամենափորձված դիտողն իսկ քարանում է Ինոկենտիոսի աչքերի զարմանալի խոսուն ու կենդանի հայացքի առաջ ու տեսնում մարդուն, ճիշտ է, անծանոթի, բայց, մինչև վերջ ու խորապես բացահայտված, իր էությամբ ու խարակտերով: Հետո միայն, երբ տասնյակ անգամներ դիտում ես այդ պորտրեն, սկսում ես տեսնել ու հասկանալ, թե ինչպես է աշխատել Վելասկեզը:
         Համեմատություններ անելու համար չէ, որ հիշեցինք Վելասկեզին: Ուզում ենք ասել, որ «Սասունցի Դավիթ» ներկա արձանը իր կերպարային ցայտուն արտահայտությամբ, խիստ շահեկան, նույնիսկ անսպասելի, տպավորություն է գործում: Չես կարողանում «անմիջապես հետախուզել» ու տեսնել հեղինակի գործադրած բոլոր արտահայտչամիջոցները: Սակայն վերջ ի վերջո, իհարկե, նկատում ես այդ գործի պրոֆեսիոնալ առանձնահատկությունները, տեսնում ես նրա բոլոր սիլուետները, պլաստիկ ձևերը և հասկանում, «Սասունցի Դավիթը» արված է կլոր քանդակի սկզբունքով՝ բոլոր կետերից դիտվող և տպավորիչ է:
         Արձանախմբի պլաստիկական լուծումը և մշակումը լայնաշունչ են, ընդգծված, իր դեկորատիվային ընդհանրացումներով լույսի ու ստվերի խաղերին ենթակա: Արձանախմբի առանձին սիլուետները ուժեղ կոնտրաստվում են մեր արևի տակ: Քանդակային ձևերը պիրկ են, ուռուցիկ, միաձույլ: Լավագույն իմաստով՝ արտահայտչական էֆեկտներն այստեղ քիչ չեն.հիշենք Ջալալու հոյակապ բաշը, պոչի հուժկու ոլորումը, գլուխը պսակող խռիվ գանգուրները, որ Դավթի թիկնոցի ռիթմիկ ծալքերի հետ ընդգծում են արձանախմբի դինամիկ շարժումը: Մոնումենտը խոշոր է, բայց թեթև ու շարժուն, կոփածո բրոնզը նրա մակերեսն ավելի նյութական ու շոշափելի է դարձրել:
          Արձանախումբն, իհարկե, թերություններ էլ ունի.օրինակ, ձիու փորի անհարկի շեշտված կլորությունը ու դրանից՝ առջևի ոտքերի երերուն վիճակը, պատվանդանի փոքրությունը (որի տպավորությունը ստեղծվում է գուցե մանր քարերի միացումից) և այլն: Սրանց մասին ոմանք, սակայն, ավելի են խոսում, քան պետք է, եթե նկատի ունենանք արձանախմբի գեղարվեստական արժանիքները և ընդհանուր հաջող կերտվածքը:
Իսկ նրա արժանիքներից ամենակարևորը, կարծում ենք, ավանդական կերպարի ոճավորված, բայց էությամբ ռեալիստական մարմնավորումն է: Այս հանգամանքը արժե շեշտել, որովհետև՝ մեզանում, ուրիշ առիթներով, հաճախ շատ թյուր կարծիքներ են արտահայտվել էպոսի թեմաները կերպարվեստում մարմնավորելու սկզբունքների ու եղանակի մասին:
Այս հարցերից են խոսել, օրինակ, քննադատ Ռ.Հովհաննիսյանը և քանդակագործ Ս.Ստեփանյանը «Սովետական արվեստ» ամսագրում տարբեր առիթներով հրատարակված իրենց հոդվածներում: Նրանց կարծիքներով, եթե էպոսի հերոսները գերմարդկային սխրագործություններ են կատարում, ապա այդ հերոսների արտաքինն էլ «առասպելական կերպարանագծեր» պիտի ունենա, մարմնաձևերը «հաղթ» պիտի լինեն, «հախուռն շարժումներ» արտահայտեն և որ «Դավթի կերպարի մի այլ մեկնաբանություն ոչ մի կերպ չի նստում հայ մարդու գիտակցության մեջ…» (Ռ.Հովհաննիսյան, «Սով.արվեստ», հ.5, 1957թ): Ճիշտ նույն տեսանկյունից տողերիս գրողի «Պատանի Դավիթ» կտավը քննելով Ս.Ստեփանյանը ավելացնում է, որ ժողովուրդը Դավթին ստեղծել է իբրև «հսկա, հզոր ուժի տեր», «խելահեղ ու ցասումնալից մի հերոս»: Իհարկե, շատ էլ դժվար չէ սեփական կարծիքները ժողովրդի անունից հայտնել, եթե մոռանաս, որ ժողովուրդը այդ տեսակ բաների մասին միշտ ավելի կոնկրետ է մտածում ու խոսում: Ինչ վերաբերում է Դավթի առասպելական հատկանիշներին, ապա հանրահայտ օրինաչափությունները բացատրելու փոխարեն կուզենայինք պատմել զվարճալի մի պատմություն, որ լսել ենք Երվանդ Քոչարից:
           Մի օր, երբ Քոչարն այցի է գնացել իր ստեղծած Դավթին և սկսել է ականջ դնել արձանի շուրջ տարվող զրույցին, լսել է հետևյալը.տաքսու մեքենայի մի վարորդ պատմելիս է եղել, որ երբ արձանը կանգնեցնելու ժամանակ Դավթի սուրը վայր է ընկնում, արձանի հեղինակը առանց վարանելու, վերցնում ու տեղն է դնում ահռելի այդ ծանրությունը: Վարորդը հավաստացնում է, որ, ներկա լինելով այդ պատահարին, տեսել է, թե ի՜նչ պարթև հասակ ունի Քոչարը և որ նրա պարանոցը՝ «ըհը՛» (ասում է ու ձեռքի մատներով գծում Քոչարի…հսկայական պարանոցը):
Ի՞նչ կասեիք, հարգելի ընկեր Ստեփանյան, ավտովարորդի պատկերացրած Քոչարն ի՞նչով նման չէ առասպելական մի հերոսի…
           Բարեբախտաբար, առասպելի մեջ միայն առասպել փնտրողները չեն խոսել այն մասին, թե ինչպիսի «կերպարանագծեր» պիտի ունենա, ասենք, Ծովինար խաթունը, որ Սանասարի ու Բաղդասարի պես երկու հսկաներ է լույս աշխարհ բերել: Բայց չէ՞ որ Ս.Ստեփանյանի տարիներ առաջ քանդակած Ծովինարը հսկայամոր գծեր չուներ, սովորական մերկ մոդել էր, որ չոքած՝ աղբյուրից ջուր է խմում, ժամանակին մենք ուրախացանք, որ արձանագործը, գուցե ոչ այնքան հաջող, բայց հետաքրքրական փորձ է կատարել արտահայտելու էպոսի (մե՛ր էպոսի) կերպարային առանձնահատկությունը, հերոսների մարդկայինը, «հողեղենը», իսկ ահա նույն Ստեփանյանի քննադատական ելույթում ուրիշ բաներ են ասված դրանց մասին: Մինչդեռ էպոսը գոնե մեկ անգամ ուշադիր կարդալիս, անհնար է չնկատել այնպիսի մի բան, ինչպիսին Դավթի և Մսրա Մելիքի նշանավոր այն հանդիպումն է, երբ Դավիթը, նույնիսկ «վտիտ» մի պատանի, խրոխտ կանգնում է հսկա Մելիքի առաջ: Մելիքը մնում է զարմացած Դավթի սովորական տեսքից, փչում է, որ մի շնչով թռցնի հանդուգն այդ սասունցուն:
             Չէ՞ որ էպոսը կերտողները Դավթին և առհասարակ էպոսի դրական բոլոր հերոսներին, զարմանալի իմաստությամբ, չեն պատկերել ձեր ցանկացած փքուն «մկանակուտակումներով», հարգելի՛ քննադատներ, և պատկերացրել են իբրև սովորական մարդիկ, որպեսզի նրանց սխրագործությունը ավելի մեծ թվա, զարմացնող, բայց և իմաստալի: Չէ՞ որ Թումանյանը և Չարենցը, էպոսը մշակելիս, հենց նույնն են ընդգծել: Եվ ինչպիսի՞ն կլինեին բիբլիական Դավթի, հսկա Գողիաթին պարսատիկով հաղթողի, «կերպարանագծերը», եթե Միքելանջելոն էլ ձեզ պես մտածեր նրա մասին… Այնինչ նրա ստեղծած Դավիթը մի ճկուն ու սեգ պատանի է: Հակառակ դեպքում ի՜նչ արտակարգ բան արած կլիներ այդ Դավիթը, եթե Գողիաթի դեմ դուրս գար, ինքն էլ նրա նման մի հսկա լինելով: Անհրաժեշտ է, որ մեր ընկերները ծանոթանան հայկական էպոսի վերաբերյալ բանասիրական հարուստ գրականությանը, ուր դժվար թե գտնեն իրենց կարծիքին փոքրիշատե նմանող մի որևէ բան: Ահա թե ինչ է գրում ակադեմիկոս Հ.Օրբելին «Սասունցի Դավիթ» լենինգրադյան հրատարակության իր առաջաբանում:
          «Էպոսի հերոսները, թեև ծագումով, իրենց տարած սխրանքներով կապված են բնության և նրա ուժերի գեթ մի մասը,- խորապես մարդկային կենսալից կերպարներ են, սխրանքների ընդունակ,բարձր արժանիքների, սակայն և մարդկային թուլությունների տեր, որ նրանց ուրիշ հատկանիշների հետ միասին արտացոլվել են այդ հերոսների երկրային կյանքը պատմող ավանդություններում»:
          Արդյոք այս սպառիչ բնութագրումը չի՞ կարող ելակետ ծառայել էպոսային հերոսներին կերպարվեստի երկերում ռեալիստորեն մեկնաբանելու համար: Մի՞թե այդպիսի եղանակով, ասենք, Դավթին պատկերելիս, նկարիչը կամ քանդակագործը կխախտի ժողովրդի պատկերացումները: Հո մե՞նք չենք մշակել առասպելական թեմաներ արվեստում մարմնավորելու սկզբունքները:
           Ահա նաև այս մասին է, որ խորհել է տալիս Երվանդ Քոչարի կերտած Սասունցի Դավիթը: Եվ լավ է, որ նա մի այդպիսի արժանիք էլ ունի:

 

 

Leave a Reply

Ձեր էլ-փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են *-ով