Հին ու նոր նահապետներ
(Վերջաբանի փոխարեն)
Մարդն առօրեականության ստրուկն է: Իսկ 87-ամյա նկարիչ Էդուարդ Իսաբեկյանը, հնազանդ իր ստրկությանը, ընկղմվում է հիշողությունների մեջ և ջերմագին զրույցի նստում հին ընկերների հետ: Նրա փիլիսոփայությունը, որը հավերժականի ճանաչումն է կյանքից հեռացած ընկերների հետ, հյուսում է պատմություններ, որոնց մեջ բեկվում է նաև իր ստեղծագործական և աշխատանքային կյանքի ու գործի իմաստը, փորձում է հասկանալ ինքն իրեն:
Արդարև, ճշմարիտ է իմաստունի այն խոսքը, թե «երիտասարդության հիշատակը լոկ հառաչանք է»: Սակայն, որքան տխուր, նույնքան էլ ոգևորիչ է Էդուարդ Իսաբեկյանի համար շրջել անցած տարիների հովիտներում, քանզի հունձքը առատ է, ուստի համարձակ սրտով երեսը դարձնում է անվերադարձ անցյալից և դառնում ամենահույս ապագան:
Սիրտը ծուլ է լինում, դեմքը պայծառանում, երբ հուշերը տանում են նկարչության, արվեստի աշխարհը, թերթում աշխատանքային օրագիրը, իսկ երբ մտորում է որդու` Արամի մասին, դառնում է հույզ ու ապրում:
Սակայն դժվար է պատկերացնել այն սոսկումը, որի մեջ հայտնվել է իր ժողովուրդը: Նույն սիրտը մորմոքում, կծկվում, դառնում է մի բուռ, թե ինչպես սիրելի Սևանը «հոգեվարք» է ապրում: Նկարիչ-մտածողի գիտելիքների պաշարը, մտորումները, խռովքը, ցավն ու կսկիծը դարձան մեր զրույցի առիթը:
-Վարպետ, ի՞նչն է Ձեզ վշտացնում:
-Դարեր շարունակ տեր չենք ունեցել, այսօր էլ չունենք: Շատ եմ ձանձրացել ու հոգնել այսօրվա տերերից, որոնք տիրություն անել չգիտեն: Ես տիրապաշտ եմ: Եթե այսօր Վռամշապուհ արքայի նման ազգի մասին մտածող տեր ունենայի` կպաշտեի: Մինչդեռ այսօրվա տերերը նույնիսկ մի բուռ մնացած ժողովրդին չեն կարողանում կերակրել: Սեփականաշնորհման անվան տակ երկրի ռազմավարական նշանակություն ունեցող հաստատություններն են ծախում օտարին: Ինչպես կարող եմ հարգել այդպիսի տիրոջը:
Ո՞վ է մեղավոր, որ հայը հարկադրաբար բռնել է արտագաղթի ճանապարհը: Հայը միշտ մտածել է ներգաղթի մասին, իսկ արտագաղթը` դատապարտել: Այսօր միայն գնում ու գնում են: Ինչո՞ւ մեր լավագույն գիտնականներն ու արվեստագետները պիտի վերցնեն գաղթականի ցուպը և երկրեերկիր թափառելով` մի կտոր հացի համար սև աշխատանք մուրան: Ինձ համար ցավալի է, որ ժողովրդի մեջ հույսն է մարել: Ամեն բան դարձել է ծախու: Սիրտս ցավում է, որ Հայաստանում, բացի մրգերից, հայկական ոչինչ չես գտնի: Ամեն ինչ արտասահմանյան է` անհոտ ու անհամ: Գյուղերում գյուղացի չի մնացել: Ո՞ր մեկն ասես:
-Վարպետ, Ձեզ շնորհվել է Երևան քաղաքի պատվավոր քաղաքացու բարձր կոչում: Ի՞նչ զգացումներ ունեք:
-Մեր ընտանիքը Երևան է գաղթել 1918թ. Իգդիրից, երբ ես չորս տարեկան էի: Հին երևանցիները պահում էին երկար մորուք: Ամենանշանավոր երկար մորուքովը Էմին Տեր-Գրիգորյանն էր: Երևանում հայտնի էին մեծահարուստ Ջանփոլադյաններն` իրենց թատրոնով, որն այսօր կոչվում է Սպայի տուն: Երևանը գեղեցիկ էր իր Ֆլորայի այգով: Դա մի բուսաբանական այգի-թանգարան էր, որտեղ աճում էին բազմաթիվ ու բազմանուն պտղատու ծառեր: Իսկ անսահման բարի, Գերմանիայում կրթություն ստացած այգու տնօրեն-պարտիզպանն աճեցնում էր հազարավոր տնկիներ և նվիրում այգի ունեցող երևանցիներին: Կարծես բարություն բառը սահմանված էր երևանցիների համար: Նրանք այդ թվականին ջարդերից ու տեղահանություններից մազապուրծ հազարավոր գաղթականների սիրով ընդունեցին, պատսպարեցին իրենց հարկի տակ: Շատ կցանկանայի այդ հին երևանցիներին շնորհվեր երևանաբնակի պատիվը` Էմին Տեր-Գրիգորյան, Համո Բեկնազարյան…
-Այսօր Դուք գրասեղանի առջև եք: Ինչի՞ մասին եք գրում:
-Շուրջ 15 հոդված գրել (հուշեր Ակսել Բակունցի մասին, մեր ժողովրդի առօրյա ցաավերի, Սևանի), որոնք հրատարակել եմ Գրական թերթում: Իմ օրը լցվում է գրելով կամ էլ հյուրեր ընդունելով: Դժբախտաբար տեսողությունս կորցնելու պատճառով չեմ կարողանում իմ գրածները կարդալ, խմբագրել: Ես գրում եմ տառերը հաշվելով, բայց երբեմն տողը գրվում է տողի վրա, ու մտքերս խառնվում են: Եթե ունենայի մի քարտուղար-սղագրող, անպայման հուշեր կգրեի Երևանի և երևանցիների մասին:
-Ընկերություն, բարեկամություն եք արել մեծանուն մարդկանց հետ: Ի՞նչ եք սովորել նրանցից:
-Ծանոթ էի Մարտիրոս Սարյանի, Արա Սարգսյանի, Սեդրակ Առաքելյանի և շատ ուրիշների հետ:
Երիտասարդ տարիներիս արվեստանոց չունեի: Հակոբ Կոջոյանն ինձ հրավիրեց իր արվետանոցը, և ես վեց ամիս ստեղծագործեցի նրա արվեստանոցում: Մեծ արվեստագետներն ընդառաջում էին երիտասարդներին: Մենք երբեք միմյանց չենք նախանձել: Ես չեմ զգացել, որ Մարտիրոս Սարյանը որևէ մեկին նախանձեր: Իսկական արվեստագետը չի նախանձում: Նախանձն ամենագարշելի հիվանդությունն է, որը հատուկ է շնորհազուրկ մարդկանց: Նրանք խորտակում են գեղեցիկ արձանը և փոխարենը իրենց անտաշ, գոսացած կոճղն են դնում: Չարախոսում են տաղանդավորին, որ անտաղանդը դիրք ունենա, զրպարտում են ուժը, որ անուժը հզոր երևա: Նախանձը, զրպարտությունը, կեղծիքը անտաղանդի, տկարի, սինլքորի վահանն են, իսկ մեծերի վահանն ու ասպարը Աստծո պարգևած շնորհն ու միտքն է: Ես մեծերից սովորել եմ պարզություն, համեստություն:
-Ի՞նչ կմաղթեիք մեր ժողովրդին:
-Այսօր մեր ժողովրդի համար բոլորը դարձել են բարոյախոսներ` մաղթելով համբերություն: Ես շատ եմ վրդովվում այդ բառից: Մինչև ե՞րբ կարող է մարդը համբերել: Ուզում եմ, որ մեր ղեկավարները զգան. լցվել է հայ ժողովրդի համբերության բաժակը:
-Ձեր կյանքում ի՞նչը կառանձնացնեիք:
-Ինձ համար էլ ամեն բան օրինաչափ չի եղել: Հաղթահարել եմ շատ դժվարություններ: Պատերազմի ժամանակ կռվել եմ ճակատում: Սակայն գլխավորը մեզ համար հույսն էր, որ երբեք չլքեց մեզ: Ապագայի հույսը իր հետ բերում էր հաջողություններ: Քսան տարի ղեկավարել եմ Երևանի պատկերասրահը: Ընտրվել եմ Նկարիչների միության նախագահ: Բարեբախտաբար այդ աշխատանքները չեն խանգարել իմ ստեղծագործական գործունեությանը:
-Ի՞նչ կարող եք ասել Ձեր որդու` Արամի մասին:
— Դժվար է խոսել որդու մասին: Սակայն ճշմարտությունը պահանջում է, որ խոստովանեմ. նա հիանալի աչք ունի: Երբեմն ես զարմանքով եմ հետևել նրան, թե ինչպես է կարողանում մանրամասնությունները նկատել և պատկերել: Ես շատ եմ տառապել մանրամասնությունների վրա: Նշանակում է` այդիպիսին պետք է ծնվես: Արամն ինձ գոհացնում է, հատկապես, որ նա էլ ինձ նման «խենթ» է արարելու, աշխատելու մեջ: Մարդն իր սեփական ստեղծագործությամբ և աշխատանքով կաստվածացնի իրեն:
-Կամեցե՞լ եք, որ Ձեր որդին նկարիչ լինի:
-Ես ոչ մի ջանք չեմ թափել, որ Արամը զբաղվի նկարչությամբ: Նրանով զբաղվել է մայրը, բարությամբ էլ նման է մորը: Ինչ-որ տեղ չէի ցանկանա, որ նա նկարիչ դառնար, որովհետև նկարչությունը տառապանք է:
-Այսօր ի՞նչ կնկարեիք:
-Նկարչությունը ստեղծվել է մարդկանց ծառայելու, կյանքը և բնությունը նկարելու համար: Փափագս է, որ իմ բոլոր նկարները հավաքվեին մի թանգարանում:
Հնարավոր է տարիների հետ իրականություն դառնա մեծ նկարչի ցանկությունը: Երևանում գուցե բացվի Իսաբեկյանների տուն-թանգարան, որի ցուցատախտակին թերևս կգրվի. «Երեք նկարիչ մեկ ընտանիքում», և այնտեղ հավաքվեն ու ցուցադրվեն Իսաբեկյան տոհմի արվեստագետների բոլոր գործերը` հարստացնելով Երևանն ու երևանցիներին: Վստահ եմ, որ նոր երևանցին կայցելի թանգարան, կշրջի ցուցասրահներով, ոգևորված կթերթի հուշամատյանը և կկարդա մի առիթով ժողովրդական դերասան Սոս Սարգսյանի հավատամք դարձած խոսքը. «Եթե Հայաստանում այսօր կա մեկը, որին ես անվերապահորեն սիրում եմ` Էդուարդ Իսաբեկյանն է: Եթե կա մեկը, որին անվերապահորեն հարգում եմ` Էդուարդ Իսաբեկյանն է: Եթե կա մեկը, որով տևապես հիանում եմ` Էդուարդ Իսաբեկյանն է: Մենք ապրում ենք դասականի կողքին, վաղուց դասական դարձած Էդուարդ Իսաբեկյանի կողքին»: Գրիչը կվերցնի և այս տողերի վերջում կավելացնի. «Փառքը որպես ծիրանի թիկնոց ուսերին գցած հայր և որդի Իսաբեկյանները օրհնանք են թողնում իրենց դարին և իրենց ժողովրդին»: