Նկարչի ազատություն

      Նկարչի ազատություն. դժբախտաբար 20-րդ դարի նկարիչներից ոչ ոք չի պահանջում այդպիսի բարեմասնություններ, և նրանք իրենց ազատ են համարում ամեն կարգի «բարեմասնություններից», պայմանականություններից: Թե ինչպես նկարիչները հասան այդպիսի «ազատության», դա երկար պատմություն է, մի բան հավաստի է, որ 20-րդ դարում վերացան, վերացավ նկարչության բարձր որակի (բոլոր կոմպոնենտներով) մասին պահանջկոտությունը և այն խստությունը, որ ներկայացնում էին պատվիրատուները, որոնք պահանջ ունեին նկարչության (տաճարի համար, դղյակի համար, տան համար), գիտեին` ինչ է հարկավոր իրենց և ով կարող է այդ անել ավելի լավ, միայն լավ, որովհետև պիտի վճարեին սեփական գրպանից կամ համքարության, աբբայության (որը էլի նույնն է) գանձարկղից: Այդպես ստեղծվեցին աշխարհիս բոլոր երկրներում, բոլոր ժամանակներում` սկսած Քեոփսի բուրգերից մինչև Հովնաթանյան, բոլոր մեզ հասած կերպարվեստի հրաշալիքները, մինչև 20-րդ դար: Երբ Չելինին քթի տակ մրթմրթում է պապերի խստաբանության համար, դա դեռ չի նշանակում, որ նա կուզենար լինել անկախ, ազատ պապական պատվերներից և կուզենար իրեն համար ազատ զբաղմունք ունենար, ստեղծեր «իրեն համար»… Ասացեք խնդրեմ, նրան ինչի՞ն էր պետք հարյուրերորդ մոմակալը կամ թեկուզ սրտի կամակորություն, որը միայն իրեն պիտի հաճույք պատճառեր:
       Չմոռանանք, որ արվեստը մի քիչ նման է գեղեցկուհու, որին երբեք չի բավարարել հայելու մեջ իրենով հիանալը… Բալզակն ասում է, որ կինը չի կարող ժամանակից ժամանակ չհամոզվել իր արժեքի մեջ, իսկ արժեքը կախված է ուրիշից` դիտողից: Եթե նկարչությունը նկարչի համար է, դժվար թե դա ստիմուլ դառնա բան ստեղծելու, նկարչությունը նարցիս չէ, որ ինքն իրենով հիանա: Մի բանում նկարիչը (իսկական) միշտ եղել է ազատ, և պատվիրատուներն էլ ( խելքը գլխին) երբեք դեմ չեն գնացել նրա ցանկությանը, որ նկարի ինչպես իր սիրտը կթելադրի, որը և ես համարում եմ ամենաթանկ ազատությունը, այն ազատությունը, որ անհրաժեշտ է նկարչին ձևի կանխասիրության մեջ:
        Մենք` ապերջանիկներս, ականատես եղանք մեծ արվեստի փլուզման ընթացքին, միով բանիվ  ճաշակելով նկարչի «ազատության» բոլոր վիճակները, տեսակները, ընդ որում ձանձրացանք այդ անել անհասկանալի, անսահման անպատասխանատու ազատությունից և մանավանդ պատվիրատուներից, որոնց հասկացողությունը, ճաշակը իբր թե դաստիարակվել է «նորագույն» արվեստի վրա և որոնք ընդամենը հասկացողի (այդ նորագույնը) տեսք են ընդունում` միայն ցերեկը լապտերով փնտրելով «հին» գործեր, և պատրաստ են միլիոններ վճարել, եթե այդպիսին ճարվի (գողացված լինի թեկուզ): Այդ փլուզման պատճառով վերացավ արվեստի ամենաթանկագինը, բառիս իսկական իմաստով թանկը` նկարչի չարչարանքի արժեքը, պրոֆեսիոնալի, վարպետի` «վարպետային» կարողությունների արժեքը, որի «ներկայության» առկայության դեպքում ես պահանջ զգում գլխարկ հանելու…Վերացավ և… կարծես ոչինչ, «ապրում ենք», նման այն` արդեն ոչինչ չունեցողին, որը ոչինչ կորցնելու չէր էլ ունեցել:
       Կա մի վաղուցվա խոսք ևս, որ ասում է (հակառակ իմ ասածի), որ նկարից քրտինքի հոտ պիտի չգա… Դա համարյա թե գիտեն բոլորը, որոնք դժբախտություն են ունեցել վրձին ձեռք առնելու, և շնորհք ունեցող նկարչի վերջին չարչարանքը իր առաջին չարչարանքը ծածկելու համար է լինում և դա մեծամասամբ հաջողվում է իսկական նկարիչներին: Դժբախտաբար ամեն ժամանակներում լինում է նաև նկարիչ ձևացողների մի հոծ բանակ, որը այդ վերջին «իմաստությունը» առաջին հերթին է անգիր անում… Այդ այն հավակնություններով լցված շատությունն է, որի համար գոյություն չունեն ստեղծելու, երկունքի տառապանքները, և հասկանալի է, որ քրտինքի մասին խոսք լինել չի կարող և «ծածկելու էլ» բնականորեն ոչինչ (և հոտ էլ չկա նկարի)…
      Կոշիկը, կար ժամանակ, որ թանկ բավականություն էր համարվում, որովհետև ձեռքով էր կարվում, ռանտով, տարբեր մշակումներով և երկար ժամանակ էր պահանջվում: Բայց և հագնում էին երկու, երեք տարի (այ՛ո, այո՛), դիմանում էին, ձևը չէր փոխվում, չէր ծռմռվում, ջրին, ձյանը դիմանում էր և վեջը չէր:
       Դա մշակված տարիների փորձի արգասիք էր և արժեքը վիճելի չէր: Մեքենայացված արհեստը փոխեց «արժեքի» հասկացողության իմաստը:
Ես ձեռքս եմ վերցնում մի նկար և նայում (մեկի արվեստանոցում), կարծես թե շնորհք էլ ունի, բայց այստեղ է, որ չես կարող ասել, որ «աշխատել եմ 30 տարի և… մի օր»… չկա և ոչ մի տարի, կա ընդամենը նկարչին Աստծուց բաժին հասած շնորհքը, որի վրա ինքը` նկարիչը ոչինչ չի ավելացրել իր կողմից:
        Ես երբեք չեմ հավատացել այն բերանացի ցիտումներին, երբ որոշ ճարպիկներ գործ են ածում իրենց կարծիքը ծանրակշիռ, հավատալի դարձնելու համար, որ վարպետը այցելեց այնինչի ցուցահանդեսը կամ արվեստանոցը, և ասեց… «Լավ է, լավ»: Այս դեպքում էլ Սարյանի «Լավ է, լավ չի՞»-ից վերջին «չի»-ն մոռացության է տրվում և բերվում են զեղումներ, որոնք վարպետի ո՛չ լեզվին, ո՛չ գրչի, ո՛չ բնավորության հետ ոչ մի առնչություն չունեն` ո՛չ իմաստվ, ո՛չ ոճով, ո՛չ մտածելակերպով, պարզապես վարպետը այդպես չէր ասի… չէր ասի: