Փարիզ, Իտալիա… 1964

       21.09.1964 Թռանք ոչ թե 8-ին, այլ 10½-ին և դա եղավ պատճառը, որ օր ու կես` 21-ին և 22-ին, մինչև 6-ը եղանք Փարիզում…
Մուլեն Ռուժ (Պիգալ) և բառեր և աներևակայելի, փնթի բարդակներ…զարմանալի անամոթ, ոռբաց երկիր, քաղաք, որտեղ ամեն ինչ կոչվում է իր իսկական անունով:
Գիշերը նայեցինք Փարիզը… ի՜նչ առատություն, ի՜նչ փարթամություն: Թափառեցինք փողոցները, Սենայի ափերը, իսկ Լուվրը փակ էր…
      22.09.1964 Երեկոյան արդեն Միլանում էինք:

      23.09.1964 Եղանք Տրինալում, Սֆորցաների դղյակում և տեսանք Միքելանջելոյի պիետան, որը մնացել էր «կիսատ»… Չարենցի՝ Թումանյանին նվիրված ստիխի վերջին տողերը սրա համար են գրված, և եթե Անջելոն ինքնանկար չունի, դրանից ավելի պերճախոս դժվար թե քանդակեր… Պարապ խոսքեր են կիսատության մասին զառանցանքները, և թե ինչպես էր մտածել երեք ֆիգուրով, թե պակաս և այլն: Պարզապես այն, ինչ հոգնած, մահաչափ հոգնած հանճարի մուրճի վերջին զարկերը, իսկ ձեռքը աջ կողքից (բոլորովին առանձին), դեռ ուժ կա մեջը, բայց հոգնած հոգին դադարել է արդեն իր կամքը թելադրելուց և …մահ…
Սֆորցաների դղյակը հոյակապ էր, այնպես, ինչպես երևակայել էի: Շրջեցինք քաղաքը` Լա Սկալան, Սուրբ Մարկոսի տաճարը և… Միլանի մագնիսը` Խորհրդավոր ընթրիքը:
      23-ին, ժամը` 4-ին մեքենայով Վերոնա, սքանչելի (հարյուրապատիկ) քաղաքներ` հին ու նոր ճարտարապետությամբ! (Վերոնայում Կոլիզեի մինիատյուր տեսակը): Ժողովուրդ գեղեցիկ և անհամեմատ պարկեշտ:
6-ին մեքենայով հասանք Վենետիկ… «Եկի, տեսի»…Տեղավորվեցինք հյուրանոցում` Լիդո կղզում վրա:
       24.09.1964 Առավոտը վաղ սկսվեց վենետիկյան մի զարմանալի, հեքիաթային օր…
       25-26.09.1964 Դոժերի պալատը իր բոլոր ծակուծուկով և… Տինտորետտոյի, վերջապես,  Ահեղ դատաստանը…12 մետրանոց… Նկարը ամբողջ լույս է տալիս ներսից, հազարավոր գլուխներ, մի ամբողջ աշխարհ մի նկարի մեջ… Ձախում կախված էր մի հզոր պատերազմական նկար, որ ոչ մի պատերազմական նկար չի հիշեցնում, վերից նայած, այսինքն, այնպես, ինչպես իմ Ավարայրի էսքիզը, ուրեմն ճիշտ եմ կռահել… և եթե մեկին պետք լինի, կարելի է խաչ հանել և սկսել:
*** Եվ էլի անթիվ հրաշալիքներ:

*** Գոնդոլներով զբոսանք մեծ ջրանցքով, Ֆրանցիսկների տաճարը՝ Տիցիանի Համբարձումը, Տիցիանի դամբարանը: Վերոնեզներ, նորից Տինտորետտոներ (ոչ «այն») և կողքին Սանթա Ռոխոն (Սան Ռոկկո)…և Տինտորետտոյի Խաչելությունը աստվածային, և իսկապես, ինչպես ինքն է ասում, Անջելոյի նկար և Տիցիանի (տո ինչ Տիցիանի, հենց իր) գույն, բայց Տիցիանը քաղցրություն ունի, ինքն ավելի հզոր է, ավելի հզոր, քան բոլորը և երևի միայն Անջելոյի Ահեղ դատաստանը սրա հետ մրցի:
Տեսանք կոնդոտյերը Վերոկիոյի, Դոնաթելոյի Գատամելատը (Ս.Անտոնիոսի տաճարի առաջ՝ Պադուա): Պադուայում էր Ջիոտտոյի ֆրեսկաները:
Անցանք Պո գետը… հետո Ֆերարան:
       Բոլոնիա – սքանչելի գինի և գեղեցիկ, ապրելու քաղաք, թեքված աշտարակը զարմանալի իր կոնտրաստով կողքին ուղիղ տաճարի պատճառով:
      Բրենալ… անհամ-անհոտ, բացի մի քանի պավիլյոնից` իսպանականը և էլի 2 հազիվ, մնացածը սիրտխառնոց, որոնց թվում մերը և հատկապես ամերիկյանը:
       27.09.1964 Ֆլորենցիա:
       28.09.1964 Ճանապարհին Արեցո՝ մի ոչ մեծ տաճար և հիանալի ֆրեսկաներ՝ շատ վատ մնացած՝ Պիերո դե լա Ֆրանչեսկայի: Գույնով թարմ կապույտը, կանաչը, սպիտակը, կարմիրը, առանց լոկալ գույների երանգներով: Կոմպոզիցիոն խմբերը կապված պեյզաժի (տեղական և միշտ, ամեն տեղ տեղական, կոնկրետ): (Վերադառնալ Զանգեզուրի «Հեծյալների» թեմային)
     *** Ասիզի…զարմանալի, «զանգեզուրային» քաղաք, եթե ժամանակ ունենային զանգեզուրցիք քաղաք շինելու… Խնձորեսկյան փողոցներ, բայց սալահատակված, անչափ գրավիչ – զիբիլ – դա ինչ խոսք է, և առհասարակ ինչ խոսքերով կարելի է այս բոլորը արտահայտել… Բոլորը գրում են, իսկ ես նայում եմ, նրանք չեն տեսնելու, իսկ ես ոչ մի բան չեմ հիշելու անուններով… մնում է միայն իմ «խեղճ հիշողությունը», որ ամբողջ Իտալիայի՝ դարերով շինած, աստղերի համրանքից ավելի ստեղծածը 12 օրվա մեջ տեսնեմ և պահեմ մի՝ առանց այն էլ խառնափնթոր ուղեղիս ծալքերում… և սկսած Չիմաբուեից մինչև Տիեպոլոն և սատանան գիտի, թե էլի ո՜վ: Օ, սրբեր Իտալիո, հասեք օգնության (հաշիվ չկա ինչքան են), թե որդ կհասնեք, մեկ է:
      Ասիզի հասանք ժամը 1-ին, ճաշեցինք, խմեցինք և դեպի քաղաքի կեռմանները…
      Մի զարհուրելի մեծությամբ տաճար՝ սբ.Ֆրանցիսկ, հողի տակ, վրան և վերևը ամբողջ Չիմաբուե և Ջիոտտո… մութ, կամարները հիշեցնող Գեղարդի… ա՜խ, Գեղարդ… ինչքան փոքր ես, բայց ինչքան մեծ! Թող ինձ խեղդեն, ավելի հզոր… և կլինեիր, եթե սկսածը քանդող չլիներ և թողնեին շարունակեինք!
     Ապրել կարելի էր Վերոնայում… Բոլոնիայում և այստեղ՝ Ասիզում: Ինչ համեղ կերակրում են այս փթած կապիտալիստները… խանգարում է միայն սոխի հոտը… և ամեն տեղ:
      ***Տաճարից դուրս եկան երեխաներ՝ Մհերից սկսած մինչև Արամոյի հասակին, և վազեցին Կյուրեի հետևից, մտան թևերը և… մտան բարր…ուրախ, կատակելով… ինչ մեղմություն, կյանքի ինչ զարմանալի խաղաղ հուն… և ով Աստված, ինչու մեզ պատժեցիր նորից հարյուր տարով…
      *** Իսկ դաշտերը, հողը, բերքը, մի թիզ չիք անմշակ, տներ, կոտեջներ` մեկը մյուսից գեղեցիկ, և հինը, և նորը, և ոչ մի աղքատ, մուրացող, բացի մի երկու բոշայից, այստեղ էլ կան! Խանութները բաց, կերամիկան թողնում են պատերին բաց… հետաքրքիր էր արհեստավորի տունը, որի պաշգամբը լցված էր ամեն ինչով և բաց` կճուճներ, թասեր, ջահեր, լապտերներ և հազար ու մի բան:
      Վաղը գնալու ենք Հռոմի ուղղությամբ: Տանում են դեպի Հռոմ բոլոր ճանապարհները (Իտալիայի): Պատուհանից Ջիոտտո հյուրանոցի, որտեղ պիտի գիշերեինք, ամբողջ Ասիզի հովիտն է փռված… ախ, իմ խեղճ Արմենիա… Ինչ կդառնաս հիմի, եթե հողը տանք խանթունախցուն – իրեն – ինչ հրաշք տեղի կունենա, դա արդեն ես բավականին պարզ պատկերացնում եմ…
       Տասը միլիոն մարդ հանգիստ կապրեն առանց «հենակների»: Դարձանք 40-ից անց և այս դայակը դեռ կարծում է… կարծում է… պարզապես խեղդում է այլևս!
       Երեկո է, ղողանջում են Ասիզի զանգերը՝ մոտից, հեռվից… և ոչ ոքի չեն խանգարում, իսկ Էջմիածնում լուռ են, վասնզի Դարչոն կարող է ճաշից հետո քնել ցանկանա… Անեցիներին մեղադրում են, որ շատ են վանքեր շինել, իսկ այստեղ 3 հոգուն երևի մի աղոթարան կհասնի:
Անցանք Պարանայի մոտով: Սարի ծայրից ներքև փռված գյուղ` աշտարակներով և կաստելներով:
      *** Ինչպես Ասիզում, տները սպիտակ, տաք մոխարգույն քարից, իսկ տանիքները` բաց կարմիր կղմինդր:
     Առանց կանգառի` Նարնի, ատամնավոր շղթայի վրա շատ հետաքրքիր, ձորը, կամուրջներ, նկարելու տեղ:
Ճանապարհի ձախից Տիբրն է, երևի մոտենում ենք Հռոմին, իսկ  ավտոստրադան կոչվում է «Արև»:
      Մտանք Հռոմ: Ճաշից հետո թափառեցինք քաղաքում, Կոլիզեյը՝ երեկոյան ուշ: Գլխումս Սպարտակն է, հո երթասը… իսկ շուրջս միայն մնացորդներն են և այսօրվա «դավեսկաները»` գումարած Հռոմի անհանգիստ ժողովուրդը:
      Վիկտոր Էմանվելի (2-րդ) հուշարձան մոնումենտը, ֆորումները, բաղնիքները և պարզ, իմաստի հետ համընկնող ֆորմաներ, հիշեցնում են մեր պարզությունը, բայց զարմացնելու հավակնությամբ արված, իսկ ուրիշ կերպ նրանք չէին կարող, վասնզի պետք էր «վառվարներին» հիշեցնեին, որ կա Հռոմ:
      Վատիկան…Ռաֆայել, որը մի քիչ հիասթափեցրեց… (Կուրբեն կարծես թե այնքան էլ չի սխալվում) և…Միքայելը…եթե շատերը սպասածս արդարացրին կամ ոչ, իսկ այս «Դարեհը» շշմեցրեց իր… գեղանկարով…ոչ մեկը, ոչ Տիցիանը, ոչ Վերոնեզը, ոչ, բացի Սանդրոյից և Տինտորետտոյից չեն կարող մրցել — այն ինչ սիրում եմ հիմա գույնի մեջ և առանց տեսնելու անում եմ, ֆորման, քանդակային գույնը – ոչ «տարածական» (воздушный) к черту բոլոր ռեֆլեքսներն ու պլեները` կոպեկանոց արժեքներ, որը չթողեցին թոթափել 30 տարի այդ սոխերը…
      Զարմանալի կերպով ամբողջ առաստաղի նկարչությունը մնացել է թարմ, հյութեղ, իսկ «Ահեղ դատաստանի» պատը, որ կարելի էր կարծել ավելի «հարմար» տեղ էր արված և լավ պիտի  մնար (որովհետև ապահով տեղ է), բոլորովին փչացել է, գունաթափվել, իսկ ռեպրոդուկցիաների մեջ այդ բանը նկատելի չէր, և առհասարակ, ռեպրոդուկցիաների մեջ այդ բոլորը թվում էր «թեթև», ջրաներկային, «գույնը թռած» գեղանկար, բայց զարմանալի հագեցած և թրձված գույներ են և ոչ ժամանակի պատճառով: Ես համոզվեցի, որ ժամանակը չի օգնում վատ գեղանկարին «հնանալ», թանձրանալ գինու պես, վատը մնում է վատ:
      Վատիկանում կան և (առհասարակ ինչ տեսել էի մինչև հիմի ամբողջ 35 տարվա մեջ (թղթի վրա) բոլորը տեսանք Իտալիայում…) բոլորը…և Տիցիան՝ պորտրետներ, Վան Դեյկ, Դյուրեր, անգամ Պուսեն, բացի իմպրեսիոնիստներից, ամեն տեսածս՝ մինչև «Դիսկոբոլ»-ը, Պերգամի «Տորսը», «Արիաննան» և հազար ու մի սենյակում, ինչ կարող է լինել և… այդ բոլորը վազքով, բացի Միքելից, որտեղ վիզս շառնիրի վրա պտտվելուց փայտացավ!
      Ցերեկը նորից Կոլիզեյ, նոր թաղամասերը, «քառակուսի Կոլիզեյ», Դելմոնակոյի սնկաձև ռեստորանը (խեղճը քիչ է վաստակում…) և հազար ու մի բան…
      Առաջին մոդեռն արվեստը 19-րդ դարը (քաք) և նորը`Պիրանդելո, Գատուզո, Մարիո Սիրոնի, Տրամբոլինի և Վան Գոգ, Մոդիլյանի (մերկ մոդել, կիսատ), Դեգա, Մոնե, Պիկասո և այլն:
       «Վիենի ռագացցո» (արի մոտս) միո Արամո, դու էլ, «ի անկե»! միո Մհերո!
Հարբած Հռոմը!
        Միքելի 4 պիետաներից էն մեկը, որ Վատիկանում պիտի լիներ, տարել են ինչ-որ ցուցահանդես!
       4 պիետա և դա նրա կենսագրությունն է ինքնանկարի հետ, 3-րդ՝ «դեղինը», Ֆլորենցիայի տաճարում (Մայր տաճարում), նայում էին ժամերգության տակ, մոմերի լույսով… 2-րդը ակադեմիայում Դավիթի կողքին և ստրուկները… «կիսատ»… (5 հատ): Առաջինը Սֆորցայի դղյակում, որը եղել է կարապի երգ, իսկ 4-րդը պիտի լիներ այստեղ՝ Վատիկանում!
Խոսք կիսատի մասին.նկարչի գերագույն հաճույքը և «մնացածը», որը արվում է ուրիշի համար, պատվիրողի և էշ նայողի համար, որոնք մինչև այսօր հոտած բերանները բացում են և ասում «խորիմաստ»՝ կիսատ է թողել…
      Խոսք իր և Քրիստոսի «նմանության» մասին (որ ինքն էր անում) և կարծես թե շեշտում, որ քեզ՝ ընկեր Հիսուս, օգնող, խաչից իջեցնող կար, իսկ ես՝ Միքելս, տարա իմ խաչը մենակ և տես, հոգնել է ձեռքս (վերջին պիետայում առանձին ձեռքը), իսկ դեմքս ակոսվել է ծարավ հողի նման…
Իրեն չի քանդակել, որովհետև մի պորտրետի մեջ չպիտի կարողանար իրեն «դրսևորել» և միայն Հիսուսի հետ համեմատվելով էր բավարարվում, ինչպես Բեթհովենը…