Վարշավա, Պրահա… 1961

       12.05.1961 8-9 հարյուր կիլոմետր (Կիևից սկսած) ավտոբուսով 12 ժամ քաշ գալուց հետո հասանք «Վարշավյա»! Ջեբներումս 280 զլոտի… որով միայն մի անգամ կուշտ խմել չի կարելի, իսկ շուրջդ բավականին հետաքրքիր, ճաշակելու արժանի օբյեկտներ…
      *** Ահավոր ապուշություն էր արածս, որ դարձա «տուրիստ»!
      *** Վարշավան Բուխարեստն է հիշեցնում իր տեսքով, բայց ավելի գեղեցիկ է կարծես (Վիսլան է պատճառը իհարկե), բայց որտեղ Բուխարեստի թանգարանները, որտեղ Վարշավան!
       15.05.1961 Կրակով, հետո Վրոցլավ: Կաբարե, կինո: Մատեյկո- հատկապես Վրոցլավի չվերջացրածը և փոքր կոմպոզիցիաները լավ էին: Ահավոր տեմպերամենտի տեր է եղել այդ մարդը: Այդ ահռելի կտավները նկարել է կարծես մի օրում և զարմանալի թեթևությամբ: Գույնով, իհարկե, հիմա «մեր» ճաշակին սազ չի գալիս և հատկապես իր սեփական հայրենակիցների, բայց մեծ պատրիոտ է և իր ժամանակի ծնունդը: Մենակ հավատալս չի գալիս, որ մեր «պան»-երը այդ «թոհուբոհը» լուրջ արած լինեն: Պարզապես, հարգելի մաեստրոն լավ երևակայություն է ունեցել:
       18.05.1961 Պրագա! Զլատա Պրագա` Կառլովի Վառի, կոլխոզ և այլն:
       20.05.1961 Աստվածային օր! Կուրբե, ի՜նչ Կուրբե` պեյզաժ, անտառ, վերջին շրջանի, մի ազիզ բան! Իսկ Գոգենը ավելի հրաշք (իսկապես): Հետո Դոմյե (հերթական լավությամբ): Մոռացա, առաջին հերթին`աստվածային գործ, դեղինի, մուգ կրապլակի (փարիզյան կապույտի) և մութ կարմրադարչնագույն ֆոն! Հետո չնաշխարհիկ Մոնտիչելի, 3 գործ (խեղճ Բաշբեուկ…), Վերոնեզ (ոչ Էրմիտաժի)` բայց լավը, շատ լավը:
Վան Գոգ, 3 պեյզաժ վերջին գործերից (անհանգիստ շտրիխներով):
Տինտորետտո, պորտրետ` նուրբ, խորը, ամբողջը նյուանսների վրա (կանաչի, մանիշակագույնի, կապույտի և «հնացրած» ֆոնի վրա):
Էլ Գրեկո, պորտրետ, նուրբ-նուրբ (սևի, կապույտի, դեղինի, այսինքն` օխրայի վրա):
       Հիանալի Ա.Դերեն (սեզանային), տանելի Ռենուար (մեծ չափի երկու ֆիգուրա): Կլասիկական Բուդեններ (ծովափ, նավահանգիստներ) 3-4 հատ:
Հրանց Հալս (պորտրետ, լավ, ավելի լավ, քան Էրմիտաժնները):
Ռեմբրանդտը միջին, ոչ վերջին շրջանի («Սասկիան ծնկին» կոլորիտով) և էլի մի երկու գործ վաղ ժամանակի:
        Ռուբենս (Էրմիտաժից լավ), մեծ կոմոպզիցիա և մի քանի էսքիզ:
        Վան Դեյք – պորտրետներ (տանելի, չեմ սիրում Վան Դեյքին)!
Գոյա! տանելի պորտրետ, հնացած (սևով, կանաչով):
Նաև աստվածս` Դելակրուան: Էտյուդը Խիոսից և մի քանի մանր-մանր էսքիզներ, ինձնից վատ!
Կորո, Սեզան, Պիսարոներ (որոնք դուրս չեկան), Բուրդել, Մայոլ, Ռոդեն և այլն…
        Ախպեր, հալալ է ֆրանսիացիներին, իրենց կերտածը ամեն երկրում թանագարանների «ակն» են:
        21.05.1961 Ալեն – իրենց ցուցահանդեսը` 40-ամյակին նվիրված… իրենց կլասիկները (ռեպրոդուկցիաները կան ինձ մոտ): Մի հայտնի «ռեալիստի» մոտ և հետո երկու ջահելների մոտ (մարդ ու կին, կինն ավելի շնորհքով էր):
Ռուսական բաժինը զարհուրելի` Ռեպին, Մալյավին, Շիշկին և այլք և մի տանելի Կարովին:
       Սրանց կլասիկները միասին վերցրած, մեկը չկար, որ համեմատեի Սուրենյանցի հետ: Եվ, առհասարակ, ռումինացոց, լեհերի, չեխերի նկարչությունը` թե կլասիկները, թե միջինը, շատ է հիշեցնում ռուսականը, բայց ավելի թույլ, շատ ավելի թույլ: Մի Սուրիկով չեն ունեցել բոլորը միասին (եթե անգամ հաշվենք Մատեյկոյին, որը նույնպես չի կարող մրցել Սուրիկովի հետ): Ռուս պերեդվիժնիկները շատ ավելի բարձր են!
Նոր ժամանակը ավելի ֆրանսիականի ազդեցության տակ է, բայց ոչ մի համեմատություն (ձու և ձվի փոշի): Եվ սրտապնդվեք «Հայկի որդիք», շուտով ամենալավ նկարչությունը կտեղափոխվի ձեզ մոտ և եթե անկեղծ նայենք, մի հասարակ  Սարյան չեն ունեցել դրանք (դե մերն էլ մի հատ է կարծեմ…), չնայած դարեր շարունակ ապրել են, շինել երջանիկ խաղաղության մեջ մեր պատնեշի հետևում… Բոլոր արհավիրքները տարել ենք մենք և այս Եվրոպայի ձրիակեր խալխը ապրել է արևելքի հաշվին… ոչինչ սեփական, ոչ նկարչություն, ոչ ճարտարապետություն և երևի նաև գրականություն! Վերջին հաշվով, Եվրոպան սրանք չեն – Գերմանիան է, Անգլիա, Ֆրանսիա, Իտալիա և չքնաղ Իսպանիան! և ինչ պիտի լիներ Արմենիան, եթե սրանց կեսի չափ դադար ունենար խուժաններից, որոնք մի րոպե հանգիստ չթողին մեզ… և Գոյան, Էլ Գրեկոն պիտի ծնվեին Հայաստանում… Չէ որ գոթականը սկսվեց մեզ մոտ!