Իսպանիա… 1977

        Իմացա, որ Իսպանիա գնալը ռեալ է: 9-ին (դեկտեմբերի) պիտի Մադրիդում լինենք, ասացեք խնդրեմ՝ Մադրիդու՜մ:
       09.12.1977 Տեր Աստված, Մադրիդում եմ, Մադրիդո՜ւմ… Ընթրիք, զբոսանք (լենինգրադյան) անձրևի տակ, և պիտի քնեմ Մադրիդում` «Կոլոն» (Կոլումբոս) հյուրանոցում:
       10.12.1977 Այսօր շաբաթ է և Սևիլիայում ենք:  Մադրիդում «վազքով» եղանք… Պրադոյում! Դեռ խելքս վրաս չի, բայց փաստ է, որ Պրադոյում եղա! Եվ այսօր Սևիլիայում ենք, շրջեցինք հյուրանոցի շրջակայքում, մի քանի փոքրիկ տավերնաներում, որոնք լիքն էին երեխաներով ու երիտասարդներով, որոնք երգում, պարում, ուրախանում էին և այնքան բնական, իսկական ուրախությամբ… և ոչ մի կռիվ, անշնորհքություն!
Սա արդեն Իսպանիա է: Տեսանք (մյուս առավոտյան) զարմանալի քաղաք, շատ գեղեցիկ (նաև… «Կարմենի» ծխախոտի գործարանը): Ճարտարապետությունը բազմաոճ է, խառնափնթոր, սկսած հռոմեականից, վերջացրած արաբներով և հետո իրենց շինած «խառը ոճով»:
       Զարմանալի բան է կատարվել մեզ` հայերիս հետ (այդպես ստիպված մտածեցի…). մեզ մոտ ով եկել է, քանդել է, ավիրել, եղածը տարել են… և նույնը այս կեղտոտ արաբները, որ ամբողջ Իսպանիան «նախշել» են իրենց քեֆի ուզածով, երևի կարծելով, որ պիտի հավերժ մնան այդ հողում… Եվ այդ են վկայում ոչ միայն բերդերը և բերդաքաղաքները, այլև սքանչելի քաղաքացիական շինարարությունը… Իսկ մեզ մոտ մի ոտատեղ էլ չեն շինել և ոչ միայն այդ կեղտոտները, բոլորը, բացի հելլեններից, որոնք մի ինչ-որ բան թողեցին… Այս է եղել մեր բախտը քսան հազար տարի!
        11.12.1977 Ժողովուրդն էլ մի բանի նման չի…«տիպականություն» չունեն, «խառը կանաչու» նման բան են…
      *** Եղանք քաղաքապետարանում, Ժող.արվեստի թանգարանում. սքանչելի խեցեգործություն՝ ամեն գույնի, չափի, նկարի, ձևի և զարմանալի գեղեցիկ և պետքական:
      Եղանք ծերանոցում` «Дом милосердия» (Санта Каридат): Շինեց Միգել Մանիարին, որի արձանը տան դիմաց կար: Ունեին 7 Մուրիլիոներ… և ուրիշ նկարիչներ…
      *** Եղանք Թագավորական պալատում` շինված դեռ արաբների օրոք 14-րդ դարում, որտեղ ապրել է Ֆրանկոն և այցելում է Խուան Կարլոսը… կարելի է ավելացնել «երջանիկը»:
     *** Ներսում անհամար սենյակներ և անհամար գոբելեններ՝ Գոյայի նկարներից:
      Ալեքս Ֆերնանդեսի լավ նկար, «Լավ եղանակի սրբուհին»- «Բուենոս Այրես» (Попутный ветер), տեսանք Կոլումբոսի՝ Սանտա Մարիա նավի մակետը:
       Ցնորելու չափ գեղեցիկ բակեր շենքի ներսում… Ա՜յ քեզ արաբներ…գետինն անցնեիք!
      Գրանադա… (և ոչ «Գրենադա»… ապուշ Սվետլովի հորինած):
Ալ Գամբրա (Կարմիր պալատ, դուռ )` 13-14 դարերի: Ահռելի բերդապալատ միջնաբերդով, արաբների շինած… Ամեն թիզը մարդու ձեռքը կպած` սկսած բակերից, իրենց հավուզներով, մինչև բաղնիքները… ապրել են:
Ահռելի չափերի բերդապարիսպներ, որոնց ներսում ինչ ասես, ուզես, կա մարդու ցոփ կյանքի համար… ապրել են…
Չափերը` մե՛կ մոնումենտալ և մե՛կ էլ ասեղնագործ… Եվ ինչ-որ «կանացիություն» կա այս ամենի մեջ, չնայած որ չափերը ահռելի են… Հիմա հասկացա մեր «Գոյ մեջիդի» ավազանների՝ որտեղից լինելը:
        13.12.1977 Կորդովա: Ահավոր մեծության և տարողության մեջիդ, որտեղ կարող էին չոքած աղոթել ոչ պակաս 10-15.000 թլպատվածներ…
***Քաղաքը (հին) պահպանված է, մազին չեն դիպել! որտեղ և կար պանդոկը, որտեղ «գիշերել էր» Սերվանտեսը: Քաղաքը բաժանված է եղել երկու մասի և բաժանված դռնով. մի կողմը արաբները, մյուսում՝ քրիստոնյաները…
       ***Վարորդը ստանում է 40-60.000 պեսո, ըստ որում՝ տարին երկու ամսի աշխատավարձ ձրի և 3-4 ամիս հանգիստ…
Ծխախոտի տուփը մեր փողով 3 կոպեկ է, միսը՝ 100-200 պեսո, բրինձը՝ 90, ապելսինը՝ 30-25 պեսո: Հաշվիր, թե ինչքան կարելի է գնել շոֆերի աշխատավարձով… Խե՜ղճ Իսպանիա (չզարգացած գյուղատնտեսական երկիր, որ կարող է կերակրել 35.000.000 տուրիստ և ինչպե՜ս կերակրել…):
       *** Կաստիլիա (Լա Մանշ). ոչխարաբուծություն…
       15.12.1977 Տոլեդո… ահավոր գեղեցկություն: Գետը իր կամուրջներով, Ալկազար ամրոցը իր ահռելի չափերով…
       Թագավորական պալատը ՝ Ֆիլիպ Բուրբոնի կառուցած՝ 14-րդ դար: Շռայլ, հարուստ կահավորում…(արաբները բերել են, իրենք բերել են և Կոլումբոսն էլ լրացրել է…): Աշխարհում բան չկա, որ գռփած, բերած չլինեն…Ոսկի, արծաթ, թանկագին փայտեղեն, քար ու ինչ լեզուդ պտտի, բերել, լցրել են…
       Եղել է մայրաքաղաք, հիմա՝ հոգևոր կենտրոն:
Էլ Գրեկոյի տունը, մահճակալը՝ իր փոքր չափով… երևի կարճլիկ է եղել: Եվ հասկանալի է իր ձգտումը ամեն ինչ երկարացնել… բայց զարմանալի կերպով թողնում է ոտքերը կարճլիկ՝ երկարացնելով մնացած բոլոր մարմնամասները…
       Բայց երբ մնում է ինքը և պորտրետը… ոչ ոք չի կարող նրան նմանվել՝ սուր, համարձակ լուծումներով… Եվ այդ պորտրե կոչվածի մեջ մի գլուխ, երկու ականջ, աչքեր, քիթ և սպիտակ ժաբոն… Ոչ ոք չի կարող նմանվել: Հիշում եմ դեռ Ամերիկայից բերած ինքնադիմանկարը (Էրմիտաժում), իսկ կոմպոզիցիաները… մի քիչ նման են մակարոնից ճաշերի (իտալական):
Ռիբերաները բոլորը լավն են, բարձր որակով և միշտ!
Սինագոգա՝ նորից արաբական և առհասարակ՝ ամեն լավը «մոդեռն» ոճի, ոճ, որ գոյացել է հին հռոմեականից, ռենեսանսից, արաբականից և … մի քիչ էլ իրենցից…
       Ալկազարի առջև մի սքանչելի արձանախումբ կար (նոր, մոդեռն ոճով):
Իսպանական երեք գլխավոր տաճարները կառուցել է Ֆերնանդոսը՝ Սևիլիայում, Բուրգոսում և Տոլեդոյում (14-րդ դար):
«Գրաֆ Օրգասի թաղումը». երևի Գրեկոյի ամենալուրջ կոմպոզիցիան է, որտեղ (և դա էր պատճառը երևի) կային իր ժամանակակիցների պորտրետները, իր տանը 12-13 սրբերի պորտրետներ, որոնք երևի «էտալոն» են ծառայել իր համար… Նույնը կային տաճարում՝ ավելի «պատշաճ» կատարված: Սկսել է միշտ սև-սպիտակով և երևի տեմպերայով և վրայից ներկել, բառիս իսկական ձևով:
        Ժամը 11-ին Տոլեդոն քնած էր (սրբերի նկարների չափերը 1×90 վրա, կաֆեդրալ տաճարում, նորից ահռելի չափերի և խառը՝ մոդեռն)…
      17-18.12.1977 Պրադոյում (երրորդ անգամ):
      Վելասկեզը ավելի թանկագին դարձավ… (առաջին օրը «չզարմացրեց»…) Տարօրինակ էր և կատարվեց հրաշք, որը կատարվում է այն նկարիչների հետ, որոնց գործը «զարմացնելը» չի… (մեղա քեզ Տեր, որ առաջին օրը չհասկացա իրեն…), շատ էր լիքը հոգիս իրենով և սպասում էի «հրաշքի», բայց այնքան պարզ էր ու մարդկային, ինչպես Ռեմբրանդտը…
      ***Վելասկեզը Վերածննդի «հրեշներից» հետո (Լեոնարդո, Միքել, Ռաֆայել) երևի ամենալուրջ նկարիչն է, հավասար ուժեղ և՛ կոմպոզիցիաների, և՛ պորտրետների (որոնք ամեն մեկը մի-մի նկար են) մեջ…Եզոպոս, Մենիպպ, Դոն Խուան, Լեհ Պանը և այլն (բոլոր խեղվածները):
Ֆոները շատ պայմանական՝ ոսկի շագանակագույն, կոնտուրները ընդգծված և փափուկ (խորը), լույսերի դասավորությունը՝ եռանկյունի, գույնի դասավորումը՝ նույնը, ռեֆլեքսները՝ չափով: Շրջանակները՝ իմ սիրած ձևի (նկարը դուրս ընկած, ռամկան տափակ): Երկու ահռելի սրահներ և բոլորը ընտիր, սկսած «Մենինի»-ից մինչև «Էլ Բոբոն»… մոտ է Տիցիանի կոլորիտին!
       Բոլորը գնացին Էսկարիոլ, ես երկու հոգու հետ (մեկը վրացի) գնացինք (իմ հաշվին) նորից Պրադո:
      Վելասկեզը այնքան, անսահման «քնքուշ» և հզոր, ճիշտ այդպես:
      Նորից Գրեկո, Գոյյա, Տինտորետտո, Տիցիան, Ռուբենսներ, Ռաֆայել, Սուրբարան և հազար ու մի հրաշալիք (և Բոսխ, որը այնքան էլ դուրս չեկավ, իր աշակերտը՝ Բրեյգելը, ավելի ուժեղ է, ամեն ինչով և հատկապես գույնով): Գրեկոյի պորտրետները (մի երկու տասնյակ) մեկը մյուսից զարմանալի և հրաշալի (և կարելի է մտնել Սեզանի և Վան Գոգի դրության մեջ)…սևերով, օխրաներով, սպիտակով, կանաչով և մի քիչ էլ կարմիր «գինեգույնի»…
       Սուրբարան, որը Արամոյի նատյուրմորտների «նման» էր…
Գոյայի «Մախաները» նորից «լավացան» աչքիս, բացի սրահի գույնից (կրապլակ), իսկ «էն» սրահը շատ ահավոր և հզոր է… սև, օխրա, սպիտակը, տաք օխրագույն…
       «Հազար ու մի հրաշքներից» էր և Վանդեր Վեյդենը… ցնորելու բան, որ իր լուծումով «խանգարեց» Ռաֆայելին նայել… աջ կողմի կնոջ ֆիգուրան մի ցնդելու բան…
(Կոմպոզիցիան ոսկի ֆոնի վրա, «դեպի դուրս», բարելեֆի սկզբունքով) Գնացի, եկա և նորից ու նորից նայեցի և կարելի էր նայել ամեն օր… (խաչից իջնելու տեսարան):
      Ռաֆայելը նորից համոզեց, որ իր գեղանկարչական գործերով ավելի ուժեղ է:
      Բոտիչելի, Դյուրեր, Կրանախ, Բրեյգել, Ֆրա Անժելիկո, Պուսեն և «հազար ու մի հրաշալիք»…
      Տեր, փառքդ շատ, տեսա վերջին երազս իրականացած… (նախավերջին)… Տեսա Իսպանիան, տեսա այն նկարչությունը, որը ամենից շա՜տ է մոտ, և պիտի այդպիսին լիներ հայ նկարչությունը, եթե հայն էլ հայրենիք ունենար և արաբները շինած լինեին… մինչև մենք, և ոչ քանդած, ավիրած բոլորի կողմից:
       Կարո՞ղ էր Էդ.Մանե լինել, եթե նա Գոյա տեսած չլիներ… համենայն դեպս սև գույնով չէր նկարի:
       Նորից նայեցի նաև Գոյայի «Սուրբ Ստեփանոսի քարոզը» (որտեղ և իր գերեզմանն է տեղափոխված), ափսոս, որ սպիտակ պատերը շատ են խանգարում, բայց ինչպիսի ազատություն, որ ոչ բոլորին է թույլատրվել («ազատություն», որ մեր դժբախտ նկարչությունը տանում է… կործանում):
        Երբ Մոսկվա իջա… կարծես թե չէի եղել ոչ մի տեղ, երազում էի տեսել տեսածս… այնքան կարճ էր ժամանակը, ընդամենը 10 օր՝ գնալ գալն էլ հետը: